florida80
04-22-2020, 18:42
Cách đây hơn nửa thế kỷ, đúng ra là vào khoảng những năm 1943-1946 ǵ đó, tôi đang chỉ là một chú bé nhà quê. Thế giới chung quanh tôi
chỉ có mẹ và mấy chị. Nhưng không nhớ bằng cách nào, tôi được nh́n thấy h́nh Hoàng Hậu Nam Phương trên mấy con tem . Chỉ bằng mấy con tem đủ ấp ủ h́nh ảnh...
... người phụ nữ hiền lành, phúc hậu đến cả đời. H́nh ảnh con tem đó cứ như thế giữ măi trong ḷng, trong kư ức chả quên được. Con tem nhỏ xíu h́nh một người phụ nữ, chít khăn vàng, áo dài. Quá nhỏ để nhận ra chân dung người đó, cũng quá nhỏ để biết được con người. Vậy mà h́nh ảnh đó có sức thu hút, đeo đuổi măi cho đến bây giờ. Kư văng sự việc th́ có thể quên. Nhưng dấu ấn t́nh cảm, niềm kính trọng người phụ nữ đó th́ không. H́nh ảnh qua con tem nhỏ bé toả ra sự uy nghiêm, trang trọng, quư phái, nhưng dung dị hiền từ. Dôi mắt có vẻ buồn, Sốn mũi cao. Đẹp không chê vào đâu được. Vẻ đẹp kín đáo, nhưng có sức thu hút khó quên được. Hỏi nhiều người cỡ tuổi tôi cũng đều nhận như thế. Nhưng nó lại không có cái nét kiêu kỳ hănh tiến như những người sang trọng giầu có. Nhất là con mắt có cái nh́n thẳng thắn, đầy độ lượng. Nhiều người sau này nh́n ảnh Hoàng Hậu sau cũng phải nhận một điều: Hoàng Hậu có nét uy nghi, đoan trang và phúc hậu. Chỉ tội buồn.
https://i.imgur.com/hJLo4bJ.jpg
Sao Hoàng Hậu lại buồn thế..
Xin dẫn một chứng từ của một cô nữ sinh thời 1937-1941 nhắc lại kỷ niệm gặp gỡ Hoàng Hậu Nam Phương, viết trong tập san Dồng Khánh : Hànội, mái trường thân yêu. Dược sĩ Nguyễn thị Huyền, vửa mất năm ngoái đă viết lại cảm tuởng của ḿnh như sau :* Ngày Bà Nam Phương đến thăm lớp, cô Thục Viên, giáo sư Pháp Văn vẫn đứng trên bục giảng ch́a tay đứng bắt tay Hoàng Hậu và từ tốn trả lời các câu hỏi của Hoàng Hậu, không hề mất chủ động. Trong khi đó Nguyễn tiến Lăng, người đi cùng Hoàng Hậu muốn tâu gửi ǵ với Hoàng Hậu đều quỳ xuống đất. Cô xin phép tiếp tục giảng. Hoàng Hậu dự giảng và sau đó cho gọi học sinh giỏi Văn lớp là chị Nguyễn thị Thứ lên thưởng cho một bức ảnh do Hoàng Hậu kư tên. Thái độ đường hoàng của cô đă gây cho chúng tôi một niềm tự hào chính đáng, trong lúc ấy chúng tôi cũng thích vẻ đẹp dịu dàng Dông Phương và thái độ b́nh tĩnh không có vẻ ǵ hách dịch của Nam Phương Hoàng Hậu*. Một trong những học tṛ có mặt bữa hôm ấy là cô Ngô thị Ngà, nguyên giáo sư Trưng Vương đă cho biết cảm tưởng : Mê cái vẻ đẹp dịu dàng của Hoàng Hậu và v́ thế sau này cô đặt tên cho một cô con gái là Thu Phương, tức Hương mùa thu nhắc nhớ đến tên Hoàng Hậu Nam Phương, hương miền Nam.
Hôm nay ngồi viết lại một chút cuộc đời Bà mà h́nh như Bà đang ngồi trước bàn máy. Sự biết về Bà quá ít, mầy ṃ sách vở đủ loại, lục lọi chỗ này chỗ kia cũng chỉ là những mảnh vụn rời rạc, cũng không thấy bóng dáng Bà đâu cả. Cũng chả thu thập được nhiều nhọm ǵ. Người đời coi ra vô t́nh với Bà đă đành, sách vở sử học cũng vậy.
Ngay trong hồi kư của vua Bảo Đại, "Le Dragon d'Annnam", (1) tôi đă lật đi lật lại nhiều lần, chỉ thấy loáng thoáng từ trang 62 đến 68 nói về cuộc hôn nhân của nhà vua hơn là nói về Hoàng Hậu. Tôi đành ḷng với một ít tài liệu trong báo Indochine vào những năm 1942-43-44 với vài bài của Nguyễn Tiến Lăng và một vài người bạn Pháp của gia đ́nh. Bài viết về Bàø của Cù huy Cận không có trong tay. Cuốn sách quan trọng của Phạm khắc Hoè : từ Triều đ́nh Huế đến chiến khu Việt Bắc và Kể chuyện vua quan nhà Nguyễn chỉ được đọc những đọan trích dẫn mà nội dung quả thực khiếm nhă và tuyên truyền nhiều hơn là sự thực. Một số bài báo trên các báo chí Hải ngoại thường viết thiếu dữ kiện khả tín, viết cho có mà thôi.
V́ thế, cũng chả thu tập được bao nhiêu. Thật là bất công với Bà quá và cũng vô t́nh quá. Chỉ xin lấy tấm ḷng đáp lại được phần nào hay phần ấy.
1.- THỜI CON GÁI
Cô Nguyễn Hữu thị Lan Marie Thérèse là con một nhà điền chủ, đất G̣ Công. Bố được Tây cho đi học ở Pháp về, rồi mở đồn điền trà và cà phê ở cao nguyên Trung phần. Các điền chủ khác thường ít chữ nên chỉ loay hoay với ruộng, vườn tược, sống nhờ bổng lộc từ đó mà ra. Nhưng ông bà Nguyễn Hữu Hào có vốn Tây học, có đầu óc nên mới nghĩ đến khai thác đồn điền. Vào thời kỳ đó, khoảng những năm 1920-30, báo Nam Kỳ địa phận ra hàng tuần đă khuyến khích người Annam khai thác đồn điền, mở mang kinh doanh, kỹ nghệ để cạnh tranh với người Tây và cả với người Tầu như trong lời mở đầu của tờ báo: "Tờ báo có ư khai đàng văn minh cho nhân dân đặng tấn phát cho bề đạo việc đời đều thông thuộc. V́ thế trong nhựt báo 'sẽ biện luận về những điều đạo lư, phong hóa, bá nghệ, bác học và văn tin... nên sự ǵ tốt và hữu ích th́ đem đặng vô hết'". (trích lại trong bài Chữ Quốc Ngữ, giai đoạn sơ khởi của chính tác giả).
Nhà chỉ có hai chị em, chị là Agnès Nguyễn Hữu Hào đă hẳn có nếp sống văn minh thành thị của lớp dân giầu có. Cuộc sống hai chị em cứ khách quan mà nói là sung sướng, đầy đủ, được cưng chiều. Họ đă sống tuổi thanh xuân êm đềm và mơ mộng. Và có lẽ đó là giai đoạn hạnh phúc nhất đời của người thiếu nữ sau này làm Hoàng Hậu. Theo những bức h́nh chụp trong tờ Indochine th́ cả hai chị em đều cao lớn hơn hẳn những người phụ nữ Việt Nam b́nh thường. Tôi mê bức ảnh Hoàng Hậu chải tóc rẽ, vấn khăn và nh́n nghiêng bên trái, không nh́n thẳng. Những bức ảnh mặc đầm, hay những bức ảnh mặc triều phục, hoặc ngay cả ngày cưới coi cũng được được vậy thôi. Theo cách nh́n của tôi, có nhẽ cô Agnès không lấy ǵ làm xinh xắn lắm, gương mặt xương xương, thiếu đầy đặn. Nhất là thiếu cái nét đoan trang, dịu hiền như cô Lan. Tôi cứ nghĩ, phải cám ơn ông cái ông Tây nào đó đă chụp những bức h́nh mà Nam Phương Hoàng Hậu đẹp như thế, lột được cả cái hồn, cái phần sâu thẳm của đời sống bên trong. Phần cô Agnès, có vẻ Tây hơn. Cô đă lấy chồng sớm, học hành chẳng hiểu đến lớp nào. Ông chồng là bá tước Didelot, làm công chức cho Tây. Cả quăng đời tuổi thanh xuân này, gần như không có một ai có thể hé lộ cho biết đời sống hai tiểu thư ra sao.
Nhưng dựa vào một vài sự kiện mà suy đoán thôi. Chẳng hạn, trong một bài viết của ông Nguyễn Tiến Lăng, con rể cụ Phạm Quỳnh sau này đăng trên tờ Indochine có kể rằng, trước ngày đám cưới th́ hai chị em đến ở một căn nhà của gia đ́nh ở đường Nguyễn Du bây giờ, tức quá không nhớ số, trước ngày ra Huế. Điều đó cho thấy, các cô ở Sài G̣n để đi học chứ không ở G̣ Công. Thời đó, Sài G̣n chỉ rộng như cái bàn tay. (2) Nhỏ lắm. Bé lắm. Qua khỏi bến Nhà Rồng, sang Khánh Hội là lau sậy. Qua khỏi Nancy, chợ Quán là đồng không mông quạnh. Chưa tới cầu Trương Minh Giảng đă là băi śnh rồi. Các tiểu thư ở đường Nguyễn Du, mỗi sáng đi nhà thờ th́ băng qua đường Lê Văn Duyệt, tới đường Bùi Thị Xuân chừng nửa cây số là tới nhà thờ Huyện Sĩ. Nhà thờ này theo thói quen lấy tên ông Huyện Sĩ hay Lê Phát Dạt v́ chắc là ông đă công hiến nhiều để xây dựng nhà thờ. Ông Huyện Sĩ lại là bác ruột các tiểu thư.
Nếp nhà như vậy, vừa giầu có, vừa có ăn học, vừa theo nếp sống Tây phương với tư tưởng tự do phóng khoáng đă hẳn khác với các "công tử Bạc Liêu" về lối sống, lối nghĩ, lối giải trí. Lớn lên, cô chị đă yên một bề chồng con, phần Hoàng Hậu tương lai được cha mẹ gửi sang Pháp học trường Couvent des Oiseaux.
Có dư luận lẫn lộn Couvent des Oiseaux bên Pháp với bên này, nhân tiện xin làm sáng tỏ thêm vấn đề này. (3)
Nói thêm chút nữa để chứng tỏ ḿnh có chút uyên bác. Hồi Bà học Couvent bên Pháp nhà trường hẳn nằm ở phố Ponthieu và Verneuil. Nhưng hỏi Ponthieu ở đâu th́ quả t́nh mù tịt không biết.
Có sách ghi cô đỗ tú tài Tây rồi mới về, điều này cũng không khẳng định rơ được. Bảo Đại chỉ ghi: "Elle vient de terminer ses études au Couvent des Oiseaux, en France". Tất cả thời gian này, không một ai biết cuộc sống người thiếu nữ Tây học, duyên dáng, hiền thục ra sao. Chỉ biết, cô đă về nước năm 18 tuổi.
2. CUỘC HÔN NHÂN CỦA CÔ NGUYỄN HỮU THỊ LAN
Cuộc gặp gỡ lần đầu.
Có một câu hỏi được đặt ra là cô Nguyễn Hữu Thị Lan đă quen và gặp Bảo Đại trong trường hợp nào và ở đâu. Có một số tác giả cho rằng họ quen nhau trên cùng một chuyến tầu thủy của hăng Messagerie Maritime về nước như một cuộc t́nh duyên kỳ ngộ, lăng mạn. Một hoàng tử gặp giai nhân trên một chuyến tầu, yêu nhau rồi quyết định chuyện hôn nhân. Trên tờ Indochine, có một vài bài viết của ông Nguyễn Tiến Lăng, một người thân cận của Hoàng Hậu, nhưng tôi cũng không thấy đoạn nào nói rơ về vấn đề này. Cho dù có đi cùng chuyến tầu không chắc ǵ đă có thể gặp nhau. Nếu có chuyện đó th́ vua Bảo Đại hà cớ ǵ lại không nhắc đến trong hồi kư trích dẫn sau đây. Cái tật của người Việt Nam là hễ có một người viết trật là kéo theo cả lô người khác xuống hố theo. Dù sao, tôi cũng chẳng dám cả quyết ǵ về điều này.
2) Theo Hoeffel, trích trong Indochine "Bài La région Saigon, Cholon". Sài G̣n, Chợ Lớn lúc bấy giờ chỉ rộng có 5000 mẫu Tây, chiều dài từ Đông sang Tây là 15 kilô mét và chiều rộng có vỏn vẹn 6 kilô mét.
(3) "La naissance de Dalat", của ông A.Baudrit viết: Đà Lạt được khám phá ra vào năm 1893. Sau đó măi đến năm 1898, người ta mới khai thác được một vùng để làm một cái vườn với mục đích cung cấp rau cho đoàn nguời lên công tác. V́ thế, vườn rau đặt tên là "Ferme de Dankin". Sau đó, tác giả tự đặt câu hỏi "Est-ce alors que commenca la création de Dalat". Hỏi rồi tự ḿnh trả lời: "Pas encore". Nhưng điều sau đây mới thực sự quan trọng và có ư nghĩa. Trong một bài báo khác giấy nhiều chỗ đă mủn và rách, vừa đọc, vừa đoán ṃ không rơ tên tác giả có ghi chép: vào năm 1934, Giáo Hoàng Pio 11 mới yêu cầu mẹ bề trên Cả của ḍng đưa các sơ ra hải ngoại. Cái duyên là họ đă quyết định sang truyền giáo ở bên Việt Nam. V́ thế, họ đă thiết lập hai trường: một ở Đà Lạt, một ở Hà Nội, khu Ngọc Hà. Nhưng măi đến năm 1937, trường sở mới được xây dựng xong. Trong khi đó Cô Nguyễn Hữu Thị Lan đă làm đám cưới với vua Bảo Đại từ năm 1934. Như thế cả hai chị em quả thực không thể nào học Couvent des Oiseaux được. Chỉ có sau này, khi đă lên ngôi Hoàng Hậu, bà có ghé thăm trường mà thôi.
(4) Năm 1927, có bài viết "Le mariage d'une princesse d'Annamite" trên báo Thần Kinh. Tờ Nam Phong , năm 1923, số 69 cũng có bài viết tương tự. Năm 1934, trên Bulletin des Amis du vieus Hue ( BAVH ), trang 145-168 , trong một bài viết có nhan đề "Cérémoniale d'autrefois pour le mariage des princesses d'Annam" của L. Sogny. Khi các công chúa được 16 tuổi th́ bắt đầu phải để ư đến chuyện gả chồng cho các cô rồi. Thoạt đầu, người ta chọn ra một danh sách các con, cháu, ngay cả đến chắt các công thần nộp lên vua. Vua chấm dấu đỏ vào tên anh nào, anh đó có may mắn được làm pḥ mă. Sự cố xảy ra sau đây thêm phiền phức vô kể. Lúc Thiệu Trị mất theo tục lệ, mọi chuyện cưới hỏi phải ngưng để tang vua cha. Đến Tự Dức thứ tư, nghĩa là năm 1854, số các công chúa chưa chồng trong 3 năm lên đến 30 cô, tất cả gồm các con của Minh Mạng, Thiệu Trị gom lại. Lúc đó, nhiều công chúa đă quá tuổi 16 thuộc loại già cỗi (Abricot murissant), chưa có ai rước đi. Trong số các công chúa, nhiều cô xấu xí lại càng khó kiếm chồng hơn. Dư luận thời đó đồn thổi có nhiều con trai các công thần sợ phải lấy mấy công chúa hoặc v́ quá lớn tuổi, hoặc xấu không hợp nhăn đành đánh bài ba chân bốn cẳng chốn mất dạng. Triều đ́nh không biết làm thế nào đành phá lệ tuyển bổ xuống hàng quan lại thường. Nào đă xong, c̣n xem tuổi tác công chúa có hợp không đă. Rồi cho tên tất cả những ứng viên đó vào trong hộp sắt, lắc đều, công chúa bắt trúng tên ai th́ nguời đó đuợc làm pḥ mă. Công chúa chỉ biết mặt lúc đám cưới nên cũng t́m đủ cách để xem mặt pḥ mă tương lai là ai. Cũng nhiều cảnh cuời ra nước mắt.
Thủ tục cưới hỏi cũng nhiêu khê phiền toái lắm, vất vả lắm. Từ lễ nạp thai đến vấn danh, rồi nạp trưng, nạp cát, sau đến lễ thân nghinh và hiệp cẩn, công chúa và pḥ mă ăn chung một miếng thịt một con vật, rồi uống rượu.
Mọi chuyện xong th́ mỗi pḥ mă được thưởng 3 ngh́n lạng bạc để mua nhà ở, gọi là phủ, cộng với 3 vạn lạng để sắm sửa quần áo, đồ dùng và đồ trang sức v.v.. Ngoài ra, pḥ mă c̣n có 50 người hầu, có một đội trưởng do triều đ́nh ứng trả chi phí lương bổng.
Ôi trùng trùng điệp hết lễ này đến lễ kia. Cưới xong cũng trầy da, chóc vẩy. Cũng nên nhớ, chỉ có vua là có cung phi cung nữ, bao nhiêu cũng được. C̣n pḥ mă th́ không được quyền có vợ hai, chỉ trừ khi công chúa không có con.
(5) Nhân đây, có đọc được một bài báo khá lư thú, đề cập đến đến chuyện du xuân đặc biệt của vua Đồng Khánh. Bài báo c̣n lư thú hơn nữa là tác giả Phan Thuận An, tự nhận là "nhà nghiên cứu Huế". Gọi là nghiên cứu chứ thật ra ông đă dịch và chép nguyên con một bài của Cosserat, trong BAVH, Huế từ trang 301 đến trang 306, có nhan đề là "Les Fêtes du Tết en 1886 à Hue. Promenade du roi". Trong đó, Cosserat chép lại bài tường thuật của phóng viên báo Figaro, lúc đó cũng có mặt ở Huế. Thật ra chả nên làm thế để làm ǵ. Nội dung bài báo lại tỏ ra không nắm vững cho lắm. Từ lúc thay thế vua Hàm Nghi, Đồng Khánh chỉ là thứ bù nh́n dễ sai bảo của người Pháp. V́ thế tướng Prudhomme, lúc đó đang ở Huế đă yêu cầu nhà vua phải xuất hiện ngoài hoàng cung để cho dân chúng biết là vua không bị quản thúc. Mục đích của Prudhomme chỉ có vậy. Và đơn giản chỉ có vậy .
Sau 40 năm tưởng nhớ Hoàng Hậu
Nhưng một điều không cần bàn căi nữa là căn cứ vào tập hồi kư "Le Dragon d'Annam" của vua Bảo Đại là đúng nhất. Vua Bảo Đại cho biết ông đă gặp Nam Phương Hoàng Hậu ở Đà Lạt, chứ không phải ở trên tầu, ông đă gặp vào cuối năm 1932. Xin trích dẫn ư của vua sau đây: "C'est alors qu'à la fin de l'année, m'étant rendu pour quelques jours à Đà Lạt où séjournait également le gouverneur général Pasquier, celui-ci, à l'occasion d'une rencontre dans les salons du Langbian Palace, me présente une jeune fille qui était en compagnie de Mme Charles, Marie-Thérèse Nguyễn Hữu Hào, appartient à une famille de riches propriétaires terrien de Cochinchine. Catholique, comme ses parents elle vient de terminer ses études au Couvent des Oiseaux, en France. Elle a dix huit ans. (Sách đă dẫn trang 63) Đọc đọan văn trên, thấy có ǵ là lạ. Chẳng hiểu tại sao cả đám người tai to mặt lớn lại không hẹn mà gặp nhau ở Đà Lạt. Có bà Charles, người đỡ đầu cho Bảo Đại đi cùng với cô Lan, bà lại là bạn của gia đ́nh Nguyễn Hữu Hào. Có bài viết nói ông Lê Phát Đạt dẫn cháu gái đến ra mắt Bảo Đại. Cô cháu gái lại ỉ ôi năn nỉ chán mới chịu đi, ăn mặc sơ sài thôi. Tôi thiết nghĩ, ông Đạt không đủ tư cách để đường đột dẫn cháu gái ra mắt Hoàng Thượng, nếu không có một sắp xếp trước. Cùng lắm ông chỉ là người thừa hành thôi. Đích thị là có sắp xếp trước, có toan tính trước giữa bộ ba toàn quyền Pasquier, ông bà Hào và chủ chốt là bà Charles. Cho dù trước đó có gặp nhau trên tầu trên bè ǵ cũng không quan trọng. Sau buổi gặp gỡ ở Đà Lạt, kể như định mệnh đă được an bài rồi. Sự sắp xếp này cũng rất b́nh thuờng và tự nhiên ở cương vị của Bảo Đại. Vấn đề chính là họ đă yêu nhau và quyết định đi đến hôn nhân: "Après quelques entretiens, un tendre sentiment nait entre nous. Nous nous promettons de nous revoir".
chỉ có mẹ và mấy chị. Nhưng không nhớ bằng cách nào, tôi được nh́n thấy h́nh Hoàng Hậu Nam Phương trên mấy con tem . Chỉ bằng mấy con tem đủ ấp ủ h́nh ảnh...
... người phụ nữ hiền lành, phúc hậu đến cả đời. H́nh ảnh con tem đó cứ như thế giữ măi trong ḷng, trong kư ức chả quên được. Con tem nhỏ xíu h́nh một người phụ nữ, chít khăn vàng, áo dài. Quá nhỏ để nhận ra chân dung người đó, cũng quá nhỏ để biết được con người. Vậy mà h́nh ảnh đó có sức thu hút, đeo đuổi măi cho đến bây giờ. Kư văng sự việc th́ có thể quên. Nhưng dấu ấn t́nh cảm, niềm kính trọng người phụ nữ đó th́ không. H́nh ảnh qua con tem nhỏ bé toả ra sự uy nghiêm, trang trọng, quư phái, nhưng dung dị hiền từ. Dôi mắt có vẻ buồn, Sốn mũi cao. Đẹp không chê vào đâu được. Vẻ đẹp kín đáo, nhưng có sức thu hút khó quên được. Hỏi nhiều người cỡ tuổi tôi cũng đều nhận như thế. Nhưng nó lại không có cái nét kiêu kỳ hănh tiến như những người sang trọng giầu có. Nhất là con mắt có cái nh́n thẳng thắn, đầy độ lượng. Nhiều người sau này nh́n ảnh Hoàng Hậu sau cũng phải nhận một điều: Hoàng Hậu có nét uy nghi, đoan trang và phúc hậu. Chỉ tội buồn.
https://i.imgur.com/hJLo4bJ.jpg
Sao Hoàng Hậu lại buồn thế..
Xin dẫn một chứng từ của một cô nữ sinh thời 1937-1941 nhắc lại kỷ niệm gặp gỡ Hoàng Hậu Nam Phương, viết trong tập san Dồng Khánh : Hànội, mái trường thân yêu. Dược sĩ Nguyễn thị Huyền, vửa mất năm ngoái đă viết lại cảm tuởng của ḿnh như sau :* Ngày Bà Nam Phương đến thăm lớp, cô Thục Viên, giáo sư Pháp Văn vẫn đứng trên bục giảng ch́a tay đứng bắt tay Hoàng Hậu và từ tốn trả lời các câu hỏi của Hoàng Hậu, không hề mất chủ động. Trong khi đó Nguyễn tiến Lăng, người đi cùng Hoàng Hậu muốn tâu gửi ǵ với Hoàng Hậu đều quỳ xuống đất. Cô xin phép tiếp tục giảng. Hoàng Hậu dự giảng và sau đó cho gọi học sinh giỏi Văn lớp là chị Nguyễn thị Thứ lên thưởng cho một bức ảnh do Hoàng Hậu kư tên. Thái độ đường hoàng của cô đă gây cho chúng tôi một niềm tự hào chính đáng, trong lúc ấy chúng tôi cũng thích vẻ đẹp dịu dàng Dông Phương và thái độ b́nh tĩnh không có vẻ ǵ hách dịch của Nam Phương Hoàng Hậu*. Một trong những học tṛ có mặt bữa hôm ấy là cô Ngô thị Ngà, nguyên giáo sư Trưng Vương đă cho biết cảm tưởng : Mê cái vẻ đẹp dịu dàng của Hoàng Hậu và v́ thế sau này cô đặt tên cho một cô con gái là Thu Phương, tức Hương mùa thu nhắc nhớ đến tên Hoàng Hậu Nam Phương, hương miền Nam.
Hôm nay ngồi viết lại một chút cuộc đời Bà mà h́nh như Bà đang ngồi trước bàn máy. Sự biết về Bà quá ít, mầy ṃ sách vở đủ loại, lục lọi chỗ này chỗ kia cũng chỉ là những mảnh vụn rời rạc, cũng không thấy bóng dáng Bà đâu cả. Cũng chả thu thập được nhiều nhọm ǵ. Người đời coi ra vô t́nh với Bà đă đành, sách vở sử học cũng vậy.
Ngay trong hồi kư của vua Bảo Đại, "Le Dragon d'Annnam", (1) tôi đă lật đi lật lại nhiều lần, chỉ thấy loáng thoáng từ trang 62 đến 68 nói về cuộc hôn nhân của nhà vua hơn là nói về Hoàng Hậu. Tôi đành ḷng với một ít tài liệu trong báo Indochine vào những năm 1942-43-44 với vài bài của Nguyễn Tiến Lăng và một vài người bạn Pháp của gia đ́nh. Bài viết về Bàø của Cù huy Cận không có trong tay. Cuốn sách quan trọng của Phạm khắc Hoè : từ Triều đ́nh Huế đến chiến khu Việt Bắc và Kể chuyện vua quan nhà Nguyễn chỉ được đọc những đọan trích dẫn mà nội dung quả thực khiếm nhă và tuyên truyền nhiều hơn là sự thực. Một số bài báo trên các báo chí Hải ngoại thường viết thiếu dữ kiện khả tín, viết cho có mà thôi.
V́ thế, cũng chả thu tập được bao nhiêu. Thật là bất công với Bà quá và cũng vô t́nh quá. Chỉ xin lấy tấm ḷng đáp lại được phần nào hay phần ấy.
1.- THỜI CON GÁI
Cô Nguyễn Hữu thị Lan Marie Thérèse là con một nhà điền chủ, đất G̣ Công. Bố được Tây cho đi học ở Pháp về, rồi mở đồn điền trà và cà phê ở cao nguyên Trung phần. Các điền chủ khác thường ít chữ nên chỉ loay hoay với ruộng, vườn tược, sống nhờ bổng lộc từ đó mà ra. Nhưng ông bà Nguyễn Hữu Hào có vốn Tây học, có đầu óc nên mới nghĩ đến khai thác đồn điền. Vào thời kỳ đó, khoảng những năm 1920-30, báo Nam Kỳ địa phận ra hàng tuần đă khuyến khích người Annam khai thác đồn điền, mở mang kinh doanh, kỹ nghệ để cạnh tranh với người Tây và cả với người Tầu như trong lời mở đầu của tờ báo: "Tờ báo có ư khai đàng văn minh cho nhân dân đặng tấn phát cho bề đạo việc đời đều thông thuộc. V́ thế trong nhựt báo 'sẽ biện luận về những điều đạo lư, phong hóa, bá nghệ, bác học và văn tin... nên sự ǵ tốt và hữu ích th́ đem đặng vô hết'". (trích lại trong bài Chữ Quốc Ngữ, giai đoạn sơ khởi của chính tác giả).
Nhà chỉ có hai chị em, chị là Agnès Nguyễn Hữu Hào đă hẳn có nếp sống văn minh thành thị của lớp dân giầu có. Cuộc sống hai chị em cứ khách quan mà nói là sung sướng, đầy đủ, được cưng chiều. Họ đă sống tuổi thanh xuân êm đềm và mơ mộng. Và có lẽ đó là giai đoạn hạnh phúc nhất đời của người thiếu nữ sau này làm Hoàng Hậu. Theo những bức h́nh chụp trong tờ Indochine th́ cả hai chị em đều cao lớn hơn hẳn những người phụ nữ Việt Nam b́nh thường. Tôi mê bức ảnh Hoàng Hậu chải tóc rẽ, vấn khăn và nh́n nghiêng bên trái, không nh́n thẳng. Những bức ảnh mặc đầm, hay những bức ảnh mặc triều phục, hoặc ngay cả ngày cưới coi cũng được được vậy thôi. Theo cách nh́n của tôi, có nhẽ cô Agnès không lấy ǵ làm xinh xắn lắm, gương mặt xương xương, thiếu đầy đặn. Nhất là thiếu cái nét đoan trang, dịu hiền như cô Lan. Tôi cứ nghĩ, phải cám ơn ông cái ông Tây nào đó đă chụp những bức h́nh mà Nam Phương Hoàng Hậu đẹp như thế, lột được cả cái hồn, cái phần sâu thẳm của đời sống bên trong. Phần cô Agnès, có vẻ Tây hơn. Cô đă lấy chồng sớm, học hành chẳng hiểu đến lớp nào. Ông chồng là bá tước Didelot, làm công chức cho Tây. Cả quăng đời tuổi thanh xuân này, gần như không có một ai có thể hé lộ cho biết đời sống hai tiểu thư ra sao.
Nhưng dựa vào một vài sự kiện mà suy đoán thôi. Chẳng hạn, trong một bài viết của ông Nguyễn Tiến Lăng, con rể cụ Phạm Quỳnh sau này đăng trên tờ Indochine có kể rằng, trước ngày đám cưới th́ hai chị em đến ở một căn nhà của gia đ́nh ở đường Nguyễn Du bây giờ, tức quá không nhớ số, trước ngày ra Huế. Điều đó cho thấy, các cô ở Sài G̣n để đi học chứ không ở G̣ Công. Thời đó, Sài G̣n chỉ rộng như cái bàn tay. (2) Nhỏ lắm. Bé lắm. Qua khỏi bến Nhà Rồng, sang Khánh Hội là lau sậy. Qua khỏi Nancy, chợ Quán là đồng không mông quạnh. Chưa tới cầu Trương Minh Giảng đă là băi śnh rồi. Các tiểu thư ở đường Nguyễn Du, mỗi sáng đi nhà thờ th́ băng qua đường Lê Văn Duyệt, tới đường Bùi Thị Xuân chừng nửa cây số là tới nhà thờ Huyện Sĩ. Nhà thờ này theo thói quen lấy tên ông Huyện Sĩ hay Lê Phát Dạt v́ chắc là ông đă công hiến nhiều để xây dựng nhà thờ. Ông Huyện Sĩ lại là bác ruột các tiểu thư.
Nếp nhà như vậy, vừa giầu có, vừa có ăn học, vừa theo nếp sống Tây phương với tư tưởng tự do phóng khoáng đă hẳn khác với các "công tử Bạc Liêu" về lối sống, lối nghĩ, lối giải trí. Lớn lên, cô chị đă yên một bề chồng con, phần Hoàng Hậu tương lai được cha mẹ gửi sang Pháp học trường Couvent des Oiseaux.
Có dư luận lẫn lộn Couvent des Oiseaux bên Pháp với bên này, nhân tiện xin làm sáng tỏ thêm vấn đề này. (3)
Nói thêm chút nữa để chứng tỏ ḿnh có chút uyên bác. Hồi Bà học Couvent bên Pháp nhà trường hẳn nằm ở phố Ponthieu và Verneuil. Nhưng hỏi Ponthieu ở đâu th́ quả t́nh mù tịt không biết.
Có sách ghi cô đỗ tú tài Tây rồi mới về, điều này cũng không khẳng định rơ được. Bảo Đại chỉ ghi: "Elle vient de terminer ses études au Couvent des Oiseaux, en France". Tất cả thời gian này, không một ai biết cuộc sống người thiếu nữ Tây học, duyên dáng, hiền thục ra sao. Chỉ biết, cô đă về nước năm 18 tuổi.
2. CUỘC HÔN NHÂN CỦA CÔ NGUYỄN HỮU THỊ LAN
Cuộc gặp gỡ lần đầu.
Có một câu hỏi được đặt ra là cô Nguyễn Hữu Thị Lan đă quen và gặp Bảo Đại trong trường hợp nào và ở đâu. Có một số tác giả cho rằng họ quen nhau trên cùng một chuyến tầu thủy của hăng Messagerie Maritime về nước như một cuộc t́nh duyên kỳ ngộ, lăng mạn. Một hoàng tử gặp giai nhân trên một chuyến tầu, yêu nhau rồi quyết định chuyện hôn nhân. Trên tờ Indochine, có một vài bài viết của ông Nguyễn Tiến Lăng, một người thân cận của Hoàng Hậu, nhưng tôi cũng không thấy đoạn nào nói rơ về vấn đề này. Cho dù có đi cùng chuyến tầu không chắc ǵ đă có thể gặp nhau. Nếu có chuyện đó th́ vua Bảo Đại hà cớ ǵ lại không nhắc đến trong hồi kư trích dẫn sau đây. Cái tật của người Việt Nam là hễ có một người viết trật là kéo theo cả lô người khác xuống hố theo. Dù sao, tôi cũng chẳng dám cả quyết ǵ về điều này.
2) Theo Hoeffel, trích trong Indochine "Bài La région Saigon, Cholon". Sài G̣n, Chợ Lớn lúc bấy giờ chỉ rộng có 5000 mẫu Tây, chiều dài từ Đông sang Tây là 15 kilô mét và chiều rộng có vỏn vẹn 6 kilô mét.
(3) "La naissance de Dalat", của ông A.Baudrit viết: Đà Lạt được khám phá ra vào năm 1893. Sau đó măi đến năm 1898, người ta mới khai thác được một vùng để làm một cái vườn với mục đích cung cấp rau cho đoàn nguời lên công tác. V́ thế, vườn rau đặt tên là "Ferme de Dankin". Sau đó, tác giả tự đặt câu hỏi "Est-ce alors que commenca la création de Dalat". Hỏi rồi tự ḿnh trả lời: "Pas encore". Nhưng điều sau đây mới thực sự quan trọng và có ư nghĩa. Trong một bài báo khác giấy nhiều chỗ đă mủn và rách, vừa đọc, vừa đoán ṃ không rơ tên tác giả có ghi chép: vào năm 1934, Giáo Hoàng Pio 11 mới yêu cầu mẹ bề trên Cả của ḍng đưa các sơ ra hải ngoại. Cái duyên là họ đă quyết định sang truyền giáo ở bên Việt Nam. V́ thế, họ đă thiết lập hai trường: một ở Đà Lạt, một ở Hà Nội, khu Ngọc Hà. Nhưng măi đến năm 1937, trường sở mới được xây dựng xong. Trong khi đó Cô Nguyễn Hữu Thị Lan đă làm đám cưới với vua Bảo Đại từ năm 1934. Như thế cả hai chị em quả thực không thể nào học Couvent des Oiseaux được. Chỉ có sau này, khi đă lên ngôi Hoàng Hậu, bà có ghé thăm trường mà thôi.
(4) Năm 1927, có bài viết "Le mariage d'une princesse d'Annamite" trên báo Thần Kinh. Tờ Nam Phong , năm 1923, số 69 cũng có bài viết tương tự. Năm 1934, trên Bulletin des Amis du vieus Hue ( BAVH ), trang 145-168 , trong một bài viết có nhan đề "Cérémoniale d'autrefois pour le mariage des princesses d'Annam" của L. Sogny. Khi các công chúa được 16 tuổi th́ bắt đầu phải để ư đến chuyện gả chồng cho các cô rồi. Thoạt đầu, người ta chọn ra một danh sách các con, cháu, ngay cả đến chắt các công thần nộp lên vua. Vua chấm dấu đỏ vào tên anh nào, anh đó có may mắn được làm pḥ mă. Sự cố xảy ra sau đây thêm phiền phức vô kể. Lúc Thiệu Trị mất theo tục lệ, mọi chuyện cưới hỏi phải ngưng để tang vua cha. Đến Tự Dức thứ tư, nghĩa là năm 1854, số các công chúa chưa chồng trong 3 năm lên đến 30 cô, tất cả gồm các con của Minh Mạng, Thiệu Trị gom lại. Lúc đó, nhiều công chúa đă quá tuổi 16 thuộc loại già cỗi (Abricot murissant), chưa có ai rước đi. Trong số các công chúa, nhiều cô xấu xí lại càng khó kiếm chồng hơn. Dư luận thời đó đồn thổi có nhiều con trai các công thần sợ phải lấy mấy công chúa hoặc v́ quá lớn tuổi, hoặc xấu không hợp nhăn đành đánh bài ba chân bốn cẳng chốn mất dạng. Triều đ́nh không biết làm thế nào đành phá lệ tuyển bổ xuống hàng quan lại thường. Nào đă xong, c̣n xem tuổi tác công chúa có hợp không đă. Rồi cho tên tất cả những ứng viên đó vào trong hộp sắt, lắc đều, công chúa bắt trúng tên ai th́ nguời đó đuợc làm pḥ mă. Công chúa chỉ biết mặt lúc đám cưới nên cũng t́m đủ cách để xem mặt pḥ mă tương lai là ai. Cũng nhiều cảnh cuời ra nước mắt.
Thủ tục cưới hỏi cũng nhiêu khê phiền toái lắm, vất vả lắm. Từ lễ nạp thai đến vấn danh, rồi nạp trưng, nạp cát, sau đến lễ thân nghinh và hiệp cẩn, công chúa và pḥ mă ăn chung một miếng thịt một con vật, rồi uống rượu.
Mọi chuyện xong th́ mỗi pḥ mă được thưởng 3 ngh́n lạng bạc để mua nhà ở, gọi là phủ, cộng với 3 vạn lạng để sắm sửa quần áo, đồ dùng và đồ trang sức v.v.. Ngoài ra, pḥ mă c̣n có 50 người hầu, có một đội trưởng do triều đ́nh ứng trả chi phí lương bổng.
Ôi trùng trùng điệp hết lễ này đến lễ kia. Cưới xong cũng trầy da, chóc vẩy. Cũng nên nhớ, chỉ có vua là có cung phi cung nữ, bao nhiêu cũng được. C̣n pḥ mă th́ không được quyền có vợ hai, chỉ trừ khi công chúa không có con.
(5) Nhân đây, có đọc được một bài báo khá lư thú, đề cập đến đến chuyện du xuân đặc biệt của vua Đồng Khánh. Bài báo c̣n lư thú hơn nữa là tác giả Phan Thuận An, tự nhận là "nhà nghiên cứu Huế". Gọi là nghiên cứu chứ thật ra ông đă dịch và chép nguyên con một bài của Cosserat, trong BAVH, Huế từ trang 301 đến trang 306, có nhan đề là "Les Fêtes du Tết en 1886 à Hue. Promenade du roi". Trong đó, Cosserat chép lại bài tường thuật của phóng viên báo Figaro, lúc đó cũng có mặt ở Huế. Thật ra chả nên làm thế để làm ǵ. Nội dung bài báo lại tỏ ra không nắm vững cho lắm. Từ lúc thay thế vua Hàm Nghi, Đồng Khánh chỉ là thứ bù nh́n dễ sai bảo của người Pháp. V́ thế tướng Prudhomme, lúc đó đang ở Huế đă yêu cầu nhà vua phải xuất hiện ngoài hoàng cung để cho dân chúng biết là vua không bị quản thúc. Mục đích của Prudhomme chỉ có vậy. Và đơn giản chỉ có vậy .
Sau 40 năm tưởng nhớ Hoàng Hậu
Nhưng một điều không cần bàn căi nữa là căn cứ vào tập hồi kư "Le Dragon d'Annam" của vua Bảo Đại là đúng nhất. Vua Bảo Đại cho biết ông đă gặp Nam Phương Hoàng Hậu ở Đà Lạt, chứ không phải ở trên tầu, ông đă gặp vào cuối năm 1932. Xin trích dẫn ư của vua sau đây: "C'est alors qu'à la fin de l'année, m'étant rendu pour quelques jours à Đà Lạt où séjournait également le gouverneur général Pasquier, celui-ci, à l'occasion d'une rencontre dans les salons du Langbian Palace, me présente une jeune fille qui était en compagnie de Mme Charles, Marie-Thérèse Nguyễn Hữu Hào, appartient à une famille de riches propriétaires terrien de Cochinchine. Catholique, comme ses parents elle vient de terminer ses études au Couvent des Oiseaux, en France. Elle a dix huit ans. (Sách đă dẫn trang 63) Đọc đọan văn trên, thấy có ǵ là lạ. Chẳng hiểu tại sao cả đám người tai to mặt lớn lại không hẹn mà gặp nhau ở Đà Lạt. Có bà Charles, người đỡ đầu cho Bảo Đại đi cùng với cô Lan, bà lại là bạn của gia đ́nh Nguyễn Hữu Hào. Có bài viết nói ông Lê Phát Đạt dẫn cháu gái đến ra mắt Bảo Đại. Cô cháu gái lại ỉ ôi năn nỉ chán mới chịu đi, ăn mặc sơ sài thôi. Tôi thiết nghĩ, ông Đạt không đủ tư cách để đường đột dẫn cháu gái ra mắt Hoàng Thượng, nếu không có một sắp xếp trước. Cùng lắm ông chỉ là người thừa hành thôi. Đích thị là có sắp xếp trước, có toan tính trước giữa bộ ba toàn quyền Pasquier, ông bà Hào và chủ chốt là bà Charles. Cho dù trước đó có gặp nhau trên tầu trên bè ǵ cũng không quan trọng. Sau buổi gặp gỡ ở Đà Lạt, kể như định mệnh đă được an bài rồi. Sự sắp xếp này cũng rất b́nh thuờng và tự nhiên ở cương vị của Bảo Đại. Vấn đề chính là họ đă yêu nhau và quyết định đi đến hôn nhân: "Après quelques entretiens, un tendre sentiment nait entre nous. Nous nous promettons de nous revoir".