miro1510
08-23-2025, 09:36
Các nhà khảo cổ học cho biết, họ đă phát hiện ra tàn tích của nơi mà họ tin là ranh giới của một ngôi đền cổ thuộc về xă hội Tiwanaku bí ẩn của người Andes, đă biến mất vào khoảng năm 1000 sau Công nguyên.
https://photo-baomoi.bmcdn.me/w700_r1/2025_08_23_113_53065 557/a341f6cbdb8232dc6b93 .jpg.avif
Quần thể đền thờ mới được phát hiện nằm ở phía đông nam Hồ Titicaca, một khu vực mà các nhà nghiên cứu Tiwanaku trước đây chưa tập trung nỗ lực t́m kiếm.
Phát hiện đặc biệt
Nhóm nghiên cứu đă khai quật được quần thể đền thờ rộng lớn trên vùng cao nguyên của thành phố Caracollo (Bolivia ngày nay). Địa điểm này nằm ở phía đông nam Hồ Titicaca, một khu vực khác với nơi các nhà nghiên cứu trước đây tập trung t́m kiếm manh mối có thể giúp giải mă những bí mật của xă hội đă mất này.
Phát hiện đặc biệt này nằm cách di chỉ khảo cổ Tiwanaku, thủ đô của đế chế hùng mạnh trước thời Inca, khoảng 210 km về phía nam. Những phát hiện mới nhất đă được mô tả trong một nghiên cứu được công bố vào ngày 24/6 trên tạp chí Antiquity.
Theo Tiến sĩ José Capriles, nhà khảo cổ học người Bolivia và Phó Giáo sư nhân chủng học tại Đại học Bang Pennsylvania, được gọi là Palaspata theo tên bản địa của khu vực, ngôi đền nằm ngoài biên giới nơi Tiwanaku từng được biết đến là đă mở rộng.
Tác giả chính của nghiên cứu, ông Capriles lưu ư rằng các yếu tố kiến trúc của ṭa nhà, bao gồm nền bậc thang và sân trong trũng, có nét tương đồng đáng kinh ngạc với phong cách Tiwanaku được t́m thấy ở các khu vực khác của vùng Hồ Titicaca. "Chúng tôi không mong đợi điều đó ở nơi cụ thể này và việc nó tồn tại ở đó là điều đáng chú ư", ông nói.
Ngôi đền, có một con đường ṃn cắt ngang qua do người dân địa phương thường xuyên di chuyển, nằm gần một tuyến đường giao thông Bolivia được sử dụng từ lâu, hiện được gọi là Đường cao tốc La Paz-Cochabamba, kết nối ba tuyến đường thương mại được các xă hội khác sau này sử dụng, chẳng hạn như người Inca.
Theo các nhà nghiên cứu, việc phát hiện ra ngôi đền nghi lễ này đang làm sáng tỏ mối liên hệ giữa các vùng lănh thổ khác nhau của xă hội đă mất và cách Palaspata có thể đóng vai tṛ là cửa ngơ để xă hội Tiwanaku mở rộng quyền lực trong khu vực.
Người Tiwanaku là ai?
Các cuộc điều tra khảo cổ học về các di chỉ Tiwanaku đă bắt đầu vào những năm 1860, nhưng các nhà nghiên cứu vẫn c̣n rất ít hiểu biết về xă hội này. Hầu hết những ǵ các chuyên gia biết được đều được suy ra từ việc nghiên cứu đồ gốm, hài cốt lạc đà và các di tích tôn giáo khác, chẳng hạn như Akapana, nằm rải rác trên vùng cao nguyên Andes.
Các cộng đồng Tiwanaku đầu tiên xuất hiện trên một vùng altiplano của dăy Andes, được gọi là Lưu vực Titicaca, được đặt theo tên Hồ Titicaca. Do vị trí này, việc trồng trọt các loại cây trồng như ngô rất khó khăn, v́ vậy người dân đă dựa vào các đoàn lữ hành lạc đà không bướu để kết nối các cộng đồng trong khu vực và tạo điều kiện thuận lợi cho việc buôn bán. Theo nghiên cứu, thủ đô của Tiwanaku đă quản lư hoạt động thương mại, buôn bán và tương tác liên vùng.
“Tiwanaku là cái mà chúng ta gọi là h́nh thái nhà nước sơ khai, nghĩa là một xă hội phức tạp với sự phân tầng xă hội phức tạp. Đế chế này phát triển mà không chịu ảnh hưởng từ bên ngoài và nổi lên từ một loạt các xă hội nông nghiệp trước đó”, ông Capriles nói.
Theo Tiến sĩ Nicola O’Connor Sharratt, Phó Giáo sư nhân chủng học tại Đại học Bang Georgia, bằng chứng về các đồ vật của Tiwanaku như đồ gốm cho thấy người Tiwanaku bắt đầu định cư ở khu vực đó vào khoảng năm 700 sau Công nguyên, cũng như xa hơn về phía tây trong một thung lũng mà ngày nay là miền nam Peru.
Người ta cũng nghi ngờ rằng người Tiwanaku đă từng sống ở nơi ngày nay là miền bắc Chile và ở Cochabamba, bà Sharratt nói thêm.
Nghiên cứu mới cho thấy người Tiwanaku đă xây dựng Palaspata để tiếp tục gia tăng ảnh hưởng chính trị xă hội của ḿnh đối với các xă hội khác trong khu vực bằng cách kiểm soát thương mại giữa các khu vực.
“Di tích này nằm ở vị trí chiến lược giữa hai khu vực địa lư chính của Cao nguyên Andes. Đây có thể là một tiền đồn kiểm soát chiến lược tốt, không chỉ kiểm soát ḍng chảy hàng hóa theo nghĩa kinh tế và chính trị, mà c̣n thông qua tôn giáo, và đây là lư do tại sao nó là một ngôi đền. Sự liên kết của các thể chế tôn giáo, chính trị và kinh tế, vốn là cách mà nhiều thể chế này xuất hiện, là điều mà tôi nghĩ mọi người khá ngạc nhiên”, ông Capriles nói.
Ngôi đền thất lạc
Ngôi đền Palaspata chỉ có thể nh́n thấy qua bức tường bao quanh, được viền bằng đá sa thạch đỏ. Trong khi làm việc trên một dự án khảo cổ học không liên quan gần đường cao tốc, các nhà nghiên cứu đă chú ư đến công tŕnh này và cho rằng nó “có vẻ quan trọng”, ông Capriles cho biết.
Họ đă khảo sát khu vực này kỹ hơn bằng cách đi bộ và sử dụng máy bay không người lái. Từ những phát hiện ban đầu, ông Capriles đă có thể sử dụng công nghệ dựng h́nh 3D để tạo ra một bản dựng kỹ thuật số của ngôi đền.
Công tŕnh dài 125 mét và rộng 145 mét, với 15 ô tường mô-đun có thể là các pḥng bao quanh sân trong.
Lối vào chính của ṭa nhà hướng về phía tây, thẳng hàng với điểm phân mặt trời, nó cho thấy vai tṛ tôn giáo của ngôi đền trong xă hội. Mặc dù chưa biết nhiều về các hoạt động tâm linh của người Tiwanaku, nhưng các nhà khảo cổ học trước đây đă t́m thấy những khối đá nguyên khối và đồ gốm với biểu tượng thực vật và động vật, có thể ám chỉ đến các truyền thống được biết là một phần của các xă hội tiền Inca khác.
Các nhà nghiên cứu trong các cuộc thám hiểm trước đây liên quan đến Tiwanaku thường phát hiện ra các công tŕnh tôn giáo được thiết kế để làm nổi bật các đặc điểm tự nhiên của cảnh quan và phù hợp với các sự kiện quan trọng trong chu kỳ mặt trời.
Các nhà khảo cổ học cũng đă t́m thấy đồ gốm Tiwanaku tại địa điểm này, chẳng hạn như cốc keru, thường được sử dụng để uống một số loại rượu ngô. Điều này cho thấy ṭa nhà có thể được sử dụng cho các bữa tiệc hoặc các cuộc tụ họp lớn, bà Sharratt nói.
Theo bà Sharratt, so với các xă hội cổ đại khác, Tiwanaku vẫn c̣n là một bí ẩn và các nhà nghiên cứu có hiểu biết hạn chế, chắp vá về nền văn minh này.
Các giả thuyết khảo cổ học cho rằng Tiwanaku sụp đổ do hạn hán hoặc suy thoái môi trường. Các chuyên gia khác tin rằng cả hai yếu tố này có thể đă dẫn đến căng thẳng và bất ổn xă hội, cuối cùng dẫn đến một cuộc nổi dậy của dân túy.
https://photo-baomoi.bmcdn.me/w700_r1/2025_08_23_113_53065 557/a341f6cbdb8232dc6b93 .jpg.avif
Quần thể đền thờ mới được phát hiện nằm ở phía đông nam Hồ Titicaca, một khu vực mà các nhà nghiên cứu Tiwanaku trước đây chưa tập trung nỗ lực t́m kiếm.
Phát hiện đặc biệt
Nhóm nghiên cứu đă khai quật được quần thể đền thờ rộng lớn trên vùng cao nguyên của thành phố Caracollo (Bolivia ngày nay). Địa điểm này nằm ở phía đông nam Hồ Titicaca, một khu vực khác với nơi các nhà nghiên cứu trước đây tập trung t́m kiếm manh mối có thể giúp giải mă những bí mật của xă hội đă mất này.
Phát hiện đặc biệt này nằm cách di chỉ khảo cổ Tiwanaku, thủ đô của đế chế hùng mạnh trước thời Inca, khoảng 210 km về phía nam. Những phát hiện mới nhất đă được mô tả trong một nghiên cứu được công bố vào ngày 24/6 trên tạp chí Antiquity.
Theo Tiến sĩ José Capriles, nhà khảo cổ học người Bolivia và Phó Giáo sư nhân chủng học tại Đại học Bang Pennsylvania, được gọi là Palaspata theo tên bản địa của khu vực, ngôi đền nằm ngoài biên giới nơi Tiwanaku từng được biết đến là đă mở rộng.
Tác giả chính của nghiên cứu, ông Capriles lưu ư rằng các yếu tố kiến trúc của ṭa nhà, bao gồm nền bậc thang và sân trong trũng, có nét tương đồng đáng kinh ngạc với phong cách Tiwanaku được t́m thấy ở các khu vực khác của vùng Hồ Titicaca. "Chúng tôi không mong đợi điều đó ở nơi cụ thể này và việc nó tồn tại ở đó là điều đáng chú ư", ông nói.
Ngôi đền, có một con đường ṃn cắt ngang qua do người dân địa phương thường xuyên di chuyển, nằm gần một tuyến đường giao thông Bolivia được sử dụng từ lâu, hiện được gọi là Đường cao tốc La Paz-Cochabamba, kết nối ba tuyến đường thương mại được các xă hội khác sau này sử dụng, chẳng hạn như người Inca.
Theo các nhà nghiên cứu, việc phát hiện ra ngôi đền nghi lễ này đang làm sáng tỏ mối liên hệ giữa các vùng lănh thổ khác nhau của xă hội đă mất và cách Palaspata có thể đóng vai tṛ là cửa ngơ để xă hội Tiwanaku mở rộng quyền lực trong khu vực.
Người Tiwanaku là ai?
Các cuộc điều tra khảo cổ học về các di chỉ Tiwanaku đă bắt đầu vào những năm 1860, nhưng các nhà nghiên cứu vẫn c̣n rất ít hiểu biết về xă hội này. Hầu hết những ǵ các chuyên gia biết được đều được suy ra từ việc nghiên cứu đồ gốm, hài cốt lạc đà và các di tích tôn giáo khác, chẳng hạn như Akapana, nằm rải rác trên vùng cao nguyên Andes.
Các cộng đồng Tiwanaku đầu tiên xuất hiện trên một vùng altiplano của dăy Andes, được gọi là Lưu vực Titicaca, được đặt theo tên Hồ Titicaca. Do vị trí này, việc trồng trọt các loại cây trồng như ngô rất khó khăn, v́ vậy người dân đă dựa vào các đoàn lữ hành lạc đà không bướu để kết nối các cộng đồng trong khu vực và tạo điều kiện thuận lợi cho việc buôn bán. Theo nghiên cứu, thủ đô của Tiwanaku đă quản lư hoạt động thương mại, buôn bán và tương tác liên vùng.
“Tiwanaku là cái mà chúng ta gọi là h́nh thái nhà nước sơ khai, nghĩa là một xă hội phức tạp với sự phân tầng xă hội phức tạp. Đế chế này phát triển mà không chịu ảnh hưởng từ bên ngoài và nổi lên từ một loạt các xă hội nông nghiệp trước đó”, ông Capriles nói.
Theo Tiến sĩ Nicola O’Connor Sharratt, Phó Giáo sư nhân chủng học tại Đại học Bang Georgia, bằng chứng về các đồ vật của Tiwanaku như đồ gốm cho thấy người Tiwanaku bắt đầu định cư ở khu vực đó vào khoảng năm 700 sau Công nguyên, cũng như xa hơn về phía tây trong một thung lũng mà ngày nay là miền nam Peru.
Người ta cũng nghi ngờ rằng người Tiwanaku đă từng sống ở nơi ngày nay là miền bắc Chile và ở Cochabamba, bà Sharratt nói thêm.
Nghiên cứu mới cho thấy người Tiwanaku đă xây dựng Palaspata để tiếp tục gia tăng ảnh hưởng chính trị xă hội của ḿnh đối với các xă hội khác trong khu vực bằng cách kiểm soát thương mại giữa các khu vực.
“Di tích này nằm ở vị trí chiến lược giữa hai khu vực địa lư chính của Cao nguyên Andes. Đây có thể là một tiền đồn kiểm soát chiến lược tốt, không chỉ kiểm soát ḍng chảy hàng hóa theo nghĩa kinh tế và chính trị, mà c̣n thông qua tôn giáo, và đây là lư do tại sao nó là một ngôi đền. Sự liên kết của các thể chế tôn giáo, chính trị và kinh tế, vốn là cách mà nhiều thể chế này xuất hiện, là điều mà tôi nghĩ mọi người khá ngạc nhiên”, ông Capriles nói.
Ngôi đền thất lạc
Ngôi đền Palaspata chỉ có thể nh́n thấy qua bức tường bao quanh, được viền bằng đá sa thạch đỏ. Trong khi làm việc trên một dự án khảo cổ học không liên quan gần đường cao tốc, các nhà nghiên cứu đă chú ư đến công tŕnh này và cho rằng nó “có vẻ quan trọng”, ông Capriles cho biết.
Họ đă khảo sát khu vực này kỹ hơn bằng cách đi bộ và sử dụng máy bay không người lái. Từ những phát hiện ban đầu, ông Capriles đă có thể sử dụng công nghệ dựng h́nh 3D để tạo ra một bản dựng kỹ thuật số của ngôi đền.
Công tŕnh dài 125 mét và rộng 145 mét, với 15 ô tường mô-đun có thể là các pḥng bao quanh sân trong.
Lối vào chính của ṭa nhà hướng về phía tây, thẳng hàng với điểm phân mặt trời, nó cho thấy vai tṛ tôn giáo của ngôi đền trong xă hội. Mặc dù chưa biết nhiều về các hoạt động tâm linh của người Tiwanaku, nhưng các nhà khảo cổ học trước đây đă t́m thấy những khối đá nguyên khối và đồ gốm với biểu tượng thực vật và động vật, có thể ám chỉ đến các truyền thống được biết là một phần của các xă hội tiền Inca khác.
Các nhà nghiên cứu trong các cuộc thám hiểm trước đây liên quan đến Tiwanaku thường phát hiện ra các công tŕnh tôn giáo được thiết kế để làm nổi bật các đặc điểm tự nhiên của cảnh quan và phù hợp với các sự kiện quan trọng trong chu kỳ mặt trời.
Các nhà khảo cổ học cũng đă t́m thấy đồ gốm Tiwanaku tại địa điểm này, chẳng hạn như cốc keru, thường được sử dụng để uống một số loại rượu ngô. Điều này cho thấy ṭa nhà có thể được sử dụng cho các bữa tiệc hoặc các cuộc tụ họp lớn, bà Sharratt nói.
Theo bà Sharratt, so với các xă hội cổ đại khác, Tiwanaku vẫn c̣n là một bí ẩn và các nhà nghiên cứu có hiểu biết hạn chế, chắp vá về nền văn minh này.
Các giả thuyết khảo cổ học cho rằng Tiwanaku sụp đổ do hạn hán hoặc suy thoái môi trường. Các chuyên gia khác tin rằng cả hai yếu tố này có thể đă dẫn đến căng thẳng và bất ổn xă hội, cuối cùng dẫn đến một cuộc nổi dậy của dân túy.