vuitoichat
06-23-2011, 16:42
Chuyện ca nhạc trước 75
Có vài độc giả thắc mắc nói rằng người Ấn Độ ở nước ta khá đông, qua nhiều thế hệ, họ có cả chùa Chà ngay tại Sài G̣n gần chợ Bến Thành, có nhà hàng Chà ở góc đường Nguyễn Trăi, Trần B́nh Trọng, luôn có thực khách là người Việt đến ăn cơm nị. Thế nhưng, không hiểu sao người ta lại không thấy có “Đoàn hát Ấn Độ” giới thiệu về văn hóa của một quốc gia đông dân đứng thứ nh́ trên thế giới. Chớ như người Hoa ở Việt Nam, họ có gánh hát Tàu ở Chợ Lớn, có ban nhạc Triều Châu, và khi xưa họ c̣n có những gánh hát Sơn Đông đi hát dạo cùng khắp các chợ. Do đó ít nhiều ǵ bà con ta cũng hiểu sơ qua về văn hóa đặc thù của dân tộc Trung Hoa. Vậy trong bài nầy, trước khi đề cập đến nghệ thuật sân khấu dân gian Ấn Độ, chúng tôi xin ngược thời gian trở về những năm cuối thập niên 1950 và đầu thập niên 1960. Lúc bấy giờ phim Ấn Độ tràn ngập các rạp chiếu bóng ở Sài G̣n, ở các tỉnh, đi đâu cũng thấy h́nh ảnh tài tử Ấn Độ vẽ trước rạp chiếu bóng.
http://www.nguoi-viet.com/absolutenm2/articlefiles/132794-CN_Phim-An-Do_400.gif
Thập niên 1960 người ta thấy các rạp chiếu bóng ở Sài G̣n đầy dẫy những tấm bảng quảng cáo phim Ấn Độ như bức h́nh trên đây. (H́nh: Bộ sưu tập của Ngành Mai)
Các phim Ấn Độ thời ấy thường có nội dung, t́nh tiết gần gũi với văn hóa Á Đông, và diễn tiến câu chuyện thường là kẻ ác gặp dữ, kẻ hiền gặp lành. Trang phục và nhạc điệu phim nào cũng na ná như nhau, và đặc biệt là thường hay có rắn xuất hiện, khiến những khán giả vốn sợ rắn đă sợ hăi hồi hộp, có người xỉu luôn tại rạp. Các “tài tử rắn” lên màn bạc đem lại sự mới lạ, nhưng cũng đồng thời làm mất đi số khán giả, phần nhiều là phái nữ họ đă bái bai phim Ấn Độ do vấn đề rắn.
Thời đó phim Ấn Độ rất ăn khách nhờ nói tiếng Việt, do ban Năm Châu chuyển âm. Có những phim tài tử hát nhạc Ấn, lại được chuyển sang ca vọng cổ, các phim này khán giả phải sắp hàng mua vé. Chúng tôi c̣n nhớ tại rạp Tân Đô ở Tân Định, cuốn phim “Gió Bụi Kinh Thành” có đoạn tài tử Ganesan xuống vọng cổ: “Thật khổ thay trong cái cảnh gió bụi kinh... thành”. Khán giả vỗ tay vang dậy, không phải tán thưởng cái anh chàng tài tử Ấn này, mà là khen tặng làn hơi ca ngọt ngào mùi rệu của đệ nhứt danh ca Út Trà Ôn.
Tung hoành được vài năm th́ phim Ấn Độ bị phim chưởng Tàu đánh tới tấp, Anh Ba tung “chưởng” mạnh quá khiến phim Anh Bảy chịu không nổi phải bỏ chạy hết rạp này đến rạp khác, thu hẹp dần, chỉ c̣n chiếu mỗi một rạp Long Phụng ở đường Gia Long. Rồi th́ rạp cuối cùng Long Phụng cũng bị Anh Ba gỡ h́nh tài tử Ấn xuống và treo lên những Vương Vũ, Khương Đại Vệ, Trịnh Phối Phối, Trần Tinh... Coi như phim Ấn Độ đă cáo chung, mất hết khán giả, mất luôn thị trường.
Đến khoảng 1971 th́ trên truyền h́nh có chiếu Lễ vũ Ấn Độ (tế nữ thần). Những vũ khúc tŕnh bày đều là vũ dân tộc Ấn dùng động tác hai tay diễn tả h́nh ảnh và vận dụng hết mặt diễn tả nội tâm. Ngoài các điệu thôn vũ, đáng chú ư nhứt là lễ vũ. Đây là điệu vũ diễn tả lễ tế nữ thần Cali hằng năm theo cổ tục của Ấn Độ. Một người được tuyển chọn để tế sống cho nữ thần được hài ḷng. Lúc đầu nạn nhân tỏ ra sợ hăi, nhưng rồi lần lần họ chấp nhận xem như một danh dự là được hy sinh cho nữ thần. Ở điệu vũ nầy vũ công cặp mắt há trắng như một thần linh, và v́ lễ tế thần thường được cử hành dưới ánh sáng ngọn đuốc và nến, nên những động tác lúc vũ rất vất vả như tưới sáp nóng lên ḿnh, lăn lộn, v.v...
Đó là màn ảnh rộng và màn ảnh nhỏ truyền h́nh có lịch sử như thế, nhưng về nghệ thuật sân khấu th́ hầu như chẳng thấy gánh hát Ấn Độ nào được thành lập, hoặc từ bên ấy sang Việt Nam hát. Có lần trên sân khấu Dạ Lư Hương dựng lên vở tuồng “T́nh Anh Bảy Chà” của soạn giả Xuân Phát, kép Thành Được đóng vai Anh Bảy rất được hoan nghinh. Nhưng khổ nỗi anh hề Xuân Phát soạn tuồng lại không nghiên cứu kỹ lưỡng văn hóa và tôn giáo Ấn Độ, đă cho kép Thành Được đội chiếc nón mà Anh Bảy thường đội, nhưng chiếc nón ấy lại liên quan đến tôn giáo nào đó, cũng như người Ấn chuyên nghề cho vay tiền góp lại không phải trang phục như nhân vật mà Xuân Phát dựng lên. Thành thử ra soạn giả Xuân Phát bị Hội Ấn Kiều lên tiếng phản đối, cho rằng bị chế diễu. Lúc bấy giờ do vấn đề ngoại giao, không muốn mích ḷng nước bạn, nên Bộ Thông Tin đă không cho diễn tuồng “T́nh Anh Bảy Chà” trên sân khấu cũng như trên truyền h́nh nữa. Thế nhưng, tại sao sau 1975 cả soạn giả Xuân Phát và Thành Được đều có mặt ở hải ngoại, mà khán giả không thấy vở tuồng “T́nh Anh Bảy Chà” từng ăn khách kia được dựng trở lại. Trên đây là những vấn đề có liên quan đến người Ấn Độ hiện diện ở nước ta, và hôm này với bài viết này, chúng ta t́m hiểu thêm một bước nữa, đó là nghệ thuật sân khấu dân gian Ấn Độ.
Nếu ngày xưa các diễn viên sân khấu Ấn Độ bị coi là thuộc về đẳng cấp thấp và bị khinh bạc (giống như quan niệm “xướng ca vô loại” ở nước ta ngày trước) th́ nay lại hoàn toàn khác, họ được mọi người ưu ái, nhất là đối với những diễn viên có tài, bởi v́ chính họ là những người làm vẻ vang cho tổ quốc trước đông đảo khán giả sân khấu thế giới. Nhưng cũng v́ sự ưu ái này nên đă có những sự cạnh tranh gay gắt về vấn đề nghệ thuật tŕnh diễn giữa các đoàn, nhờ vậy mà sau cùng, chính khán giả là những người được lợi nhất.
Đối với các nghệ sĩ tuồng dân gian Ấn Độ, th́ không có việc “ế” khán giả, mà chỉ có vấn đề làm sao phải luôn nâng cao tŕnh độ diễn xuất, bởi v́ tuồng tích hay không hẳn là đă đủ, mà c̣n cần phải diễn hay nữa. Điều này đ̣i hỏi các diễn viên phải “đổ mồ hôi sót con mắt”. Về trang phục trên sân khấu th́ đào kép ăn mặc kín đáo giống như trong phim Ấn Độ mà chúng ta thường thấy.
Các đoàn hát dân gian chỉ tŕnh diễn bốn hoặc năm lần trong mỗi tháng, là v́ họ dành khá nhiều thời giờ vào việc tập luyện hơn là dành thời gian vào việc “chạy sô”. Tuy số lần tŕnh diễn trong tháng có giới hạn, nhưng lại là những lần diễn đầy khán giả, những loại tuồng mà có nội dung chế giễu “quan chức bàn giấy”, cho vay nặng lăi, địa chủ, v.v... là những loại tuồng luôn được khán giả ưa thích.
Tuy nhiên, không v́ các buổi hát luôn có khán giả đến xem mà các đoàn sân khấu dân gian Ấn đă trở nên giàu có. Cũng giống như các gánh hát cải lương ở nước ta, ít có đoàn nghệ thuật dân gian nào chịu đóng trụ lâu tại một nơi, cho dù đó là tại thủ đô Tân Đề Li sầm uất đầy đủ tiện nghi, hay tại vùng Rishi Rish hẻo lánh sát chân dăy Hy Mă Lạp Sơn hùng vĩ. Hầu như các đoàn nghệ thuật dân gian đều thích được đi khắp nơi trong đất nước Ấn Độ hơn là diễn măi ở một chỗ, và mỗi lần đi đây đi đó như vậy là thu chi đều gần như ngang nhau.
Từ thủ đô Tân Đề Li di chuyển đến thành phố Patna nằm trên bờ sông Hằng cách cả ngàn cây số, đoàn nghệ thuật dân gian Gulab mở cuộc lưu diễn dừng lại hát nhiều chỗ, và khi đến đây họ tạm nghỉ để đi chơi đây đó thăm Patna, và đến khi gần cạn tiền, đoàn mới tiếp tục diễn lại để... lấy tiền mua vé xe lửa về Tân Đề Li! Như vậy có nghĩa là sau cuộc lưu diễn túi không lại hoàn túi không, chẳng khác ǵ đào kép cải lương xứ ḿnh vừa nghỉ hát là đi vay nợ.
Ngành Mai/nguoi-viet
Có vài độc giả thắc mắc nói rằng người Ấn Độ ở nước ta khá đông, qua nhiều thế hệ, họ có cả chùa Chà ngay tại Sài G̣n gần chợ Bến Thành, có nhà hàng Chà ở góc đường Nguyễn Trăi, Trần B́nh Trọng, luôn có thực khách là người Việt đến ăn cơm nị. Thế nhưng, không hiểu sao người ta lại không thấy có “Đoàn hát Ấn Độ” giới thiệu về văn hóa của một quốc gia đông dân đứng thứ nh́ trên thế giới. Chớ như người Hoa ở Việt Nam, họ có gánh hát Tàu ở Chợ Lớn, có ban nhạc Triều Châu, và khi xưa họ c̣n có những gánh hát Sơn Đông đi hát dạo cùng khắp các chợ. Do đó ít nhiều ǵ bà con ta cũng hiểu sơ qua về văn hóa đặc thù của dân tộc Trung Hoa. Vậy trong bài nầy, trước khi đề cập đến nghệ thuật sân khấu dân gian Ấn Độ, chúng tôi xin ngược thời gian trở về những năm cuối thập niên 1950 và đầu thập niên 1960. Lúc bấy giờ phim Ấn Độ tràn ngập các rạp chiếu bóng ở Sài G̣n, ở các tỉnh, đi đâu cũng thấy h́nh ảnh tài tử Ấn Độ vẽ trước rạp chiếu bóng.
http://www.nguoi-viet.com/absolutenm2/articlefiles/132794-CN_Phim-An-Do_400.gif
Thập niên 1960 người ta thấy các rạp chiếu bóng ở Sài G̣n đầy dẫy những tấm bảng quảng cáo phim Ấn Độ như bức h́nh trên đây. (H́nh: Bộ sưu tập của Ngành Mai)
Các phim Ấn Độ thời ấy thường có nội dung, t́nh tiết gần gũi với văn hóa Á Đông, và diễn tiến câu chuyện thường là kẻ ác gặp dữ, kẻ hiền gặp lành. Trang phục và nhạc điệu phim nào cũng na ná như nhau, và đặc biệt là thường hay có rắn xuất hiện, khiến những khán giả vốn sợ rắn đă sợ hăi hồi hộp, có người xỉu luôn tại rạp. Các “tài tử rắn” lên màn bạc đem lại sự mới lạ, nhưng cũng đồng thời làm mất đi số khán giả, phần nhiều là phái nữ họ đă bái bai phim Ấn Độ do vấn đề rắn.
Thời đó phim Ấn Độ rất ăn khách nhờ nói tiếng Việt, do ban Năm Châu chuyển âm. Có những phim tài tử hát nhạc Ấn, lại được chuyển sang ca vọng cổ, các phim này khán giả phải sắp hàng mua vé. Chúng tôi c̣n nhớ tại rạp Tân Đô ở Tân Định, cuốn phim “Gió Bụi Kinh Thành” có đoạn tài tử Ganesan xuống vọng cổ: “Thật khổ thay trong cái cảnh gió bụi kinh... thành”. Khán giả vỗ tay vang dậy, không phải tán thưởng cái anh chàng tài tử Ấn này, mà là khen tặng làn hơi ca ngọt ngào mùi rệu của đệ nhứt danh ca Út Trà Ôn.
Tung hoành được vài năm th́ phim Ấn Độ bị phim chưởng Tàu đánh tới tấp, Anh Ba tung “chưởng” mạnh quá khiến phim Anh Bảy chịu không nổi phải bỏ chạy hết rạp này đến rạp khác, thu hẹp dần, chỉ c̣n chiếu mỗi một rạp Long Phụng ở đường Gia Long. Rồi th́ rạp cuối cùng Long Phụng cũng bị Anh Ba gỡ h́nh tài tử Ấn xuống và treo lên những Vương Vũ, Khương Đại Vệ, Trịnh Phối Phối, Trần Tinh... Coi như phim Ấn Độ đă cáo chung, mất hết khán giả, mất luôn thị trường.
Đến khoảng 1971 th́ trên truyền h́nh có chiếu Lễ vũ Ấn Độ (tế nữ thần). Những vũ khúc tŕnh bày đều là vũ dân tộc Ấn dùng động tác hai tay diễn tả h́nh ảnh và vận dụng hết mặt diễn tả nội tâm. Ngoài các điệu thôn vũ, đáng chú ư nhứt là lễ vũ. Đây là điệu vũ diễn tả lễ tế nữ thần Cali hằng năm theo cổ tục của Ấn Độ. Một người được tuyển chọn để tế sống cho nữ thần được hài ḷng. Lúc đầu nạn nhân tỏ ra sợ hăi, nhưng rồi lần lần họ chấp nhận xem như một danh dự là được hy sinh cho nữ thần. Ở điệu vũ nầy vũ công cặp mắt há trắng như một thần linh, và v́ lễ tế thần thường được cử hành dưới ánh sáng ngọn đuốc và nến, nên những động tác lúc vũ rất vất vả như tưới sáp nóng lên ḿnh, lăn lộn, v.v...
Đó là màn ảnh rộng và màn ảnh nhỏ truyền h́nh có lịch sử như thế, nhưng về nghệ thuật sân khấu th́ hầu như chẳng thấy gánh hát Ấn Độ nào được thành lập, hoặc từ bên ấy sang Việt Nam hát. Có lần trên sân khấu Dạ Lư Hương dựng lên vở tuồng “T́nh Anh Bảy Chà” của soạn giả Xuân Phát, kép Thành Được đóng vai Anh Bảy rất được hoan nghinh. Nhưng khổ nỗi anh hề Xuân Phát soạn tuồng lại không nghiên cứu kỹ lưỡng văn hóa và tôn giáo Ấn Độ, đă cho kép Thành Được đội chiếc nón mà Anh Bảy thường đội, nhưng chiếc nón ấy lại liên quan đến tôn giáo nào đó, cũng như người Ấn chuyên nghề cho vay tiền góp lại không phải trang phục như nhân vật mà Xuân Phát dựng lên. Thành thử ra soạn giả Xuân Phát bị Hội Ấn Kiều lên tiếng phản đối, cho rằng bị chế diễu. Lúc bấy giờ do vấn đề ngoại giao, không muốn mích ḷng nước bạn, nên Bộ Thông Tin đă không cho diễn tuồng “T́nh Anh Bảy Chà” trên sân khấu cũng như trên truyền h́nh nữa. Thế nhưng, tại sao sau 1975 cả soạn giả Xuân Phát và Thành Được đều có mặt ở hải ngoại, mà khán giả không thấy vở tuồng “T́nh Anh Bảy Chà” từng ăn khách kia được dựng trở lại. Trên đây là những vấn đề có liên quan đến người Ấn Độ hiện diện ở nước ta, và hôm này với bài viết này, chúng ta t́m hiểu thêm một bước nữa, đó là nghệ thuật sân khấu dân gian Ấn Độ.
Nếu ngày xưa các diễn viên sân khấu Ấn Độ bị coi là thuộc về đẳng cấp thấp và bị khinh bạc (giống như quan niệm “xướng ca vô loại” ở nước ta ngày trước) th́ nay lại hoàn toàn khác, họ được mọi người ưu ái, nhất là đối với những diễn viên có tài, bởi v́ chính họ là những người làm vẻ vang cho tổ quốc trước đông đảo khán giả sân khấu thế giới. Nhưng cũng v́ sự ưu ái này nên đă có những sự cạnh tranh gay gắt về vấn đề nghệ thuật tŕnh diễn giữa các đoàn, nhờ vậy mà sau cùng, chính khán giả là những người được lợi nhất.
Đối với các nghệ sĩ tuồng dân gian Ấn Độ, th́ không có việc “ế” khán giả, mà chỉ có vấn đề làm sao phải luôn nâng cao tŕnh độ diễn xuất, bởi v́ tuồng tích hay không hẳn là đă đủ, mà c̣n cần phải diễn hay nữa. Điều này đ̣i hỏi các diễn viên phải “đổ mồ hôi sót con mắt”. Về trang phục trên sân khấu th́ đào kép ăn mặc kín đáo giống như trong phim Ấn Độ mà chúng ta thường thấy.
Các đoàn hát dân gian chỉ tŕnh diễn bốn hoặc năm lần trong mỗi tháng, là v́ họ dành khá nhiều thời giờ vào việc tập luyện hơn là dành thời gian vào việc “chạy sô”. Tuy số lần tŕnh diễn trong tháng có giới hạn, nhưng lại là những lần diễn đầy khán giả, những loại tuồng mà có nội dung chế giễu “quan chức bàn giấy”, cho vay nặng lăi, địa chủ, v.v... là những loại tuồng luôn được khán giả ưa thích.
Tuy nhiên, không v́ các buổi hát luôn có khán giả đến xem mà các đoàn sân khấu dân gian Ấn đă trở nên giàu có. Cũng giống như các gánh hát cải lương ở nước ta, ít có đoàn nghệ thuật dân gian nào chịu đóng trụ lâu tại một nơi, cho dù đó là tại thủ đô Tân Đề Li sầm uất đầy đủ tiện nghi, hay tại vùng Rishi Rish hẻo lánh sát chân dăy Hy Mă Lạp Sơn hùng vĩ. Hầu như các đoàn nghệ thuật dân gian đều thích được đi khắp nơi trong đất nước Ấn Độ hơn là diễn măi ở một chỗ, và mỗi lần đi đây đi đó như vậy là thu chi đều gần như ngang nhau.
Từ thủ đô Tân Đề Li di chuyển đến thành phố Patna nằm trên bờ sông Hằng cách cả ngàn cây số, đoàn nghệ thuật dân gian Gulab mở cuộc lưu diễn dừng lại hát nhiều chỗ, và khi đến đây họ tạm nghỉ để đi chơi đây đó thăm Patna, và đến khi gần cạn tiền, đoàn mới tiếp tục diễn lại để... lấy tiền mua vé xe lửa về Tân Đề Li! Như vậy có nghĩa là sau cuộc lưu diễn túi không lại hoàn túi không, chẳng khác ǵ đào kép cải lương xứ ḿnh vừa nghỉ hát là đi vay nợ.
Ngành Mai/nguoi-viet