vuitoichat
01-30-2013, 20:13
Cuối năm âm lịch, tiết trời thường rét, mỗi đợt gió mùa về thường kéo theo những cơn mưa không lớn nhưng làm đậm hơn cái rét. Đám đàn ông dễ t́m nhau bên nồi nước chè tươi vừa nấu, ấm trà mới pha, phin café nhỏ tí tách, chén rượu gạo quê, điếu thuốc lá thơm hay bi thuốc lào đậm đà. Đám các bà các chị nhiều khi túm tụm dưới bếp, ngoài hiên, vừa làm đồ ăn ǵ đó cho mọi người, vừa rỉ rả câu chuyện. Những câu chuyện t́m đến chia sẻ cuối năm thường là về ước muốn trong năm qua đă đạt được những ǵ, cho cha mẹ ông bà, cho vợ chồng con cháu, cho anh em họ hàng, cho gia tộc làng xă, và cho con người và đất nước Việt Nam nữa.
Câu chuyện thường được nói đến có liên quan đến nuôi dạy đám con trẻ. Ước nguyện của ông bà cha mẹ là thời trẻ của chúng được đủ ăn đủ mặc, được học hành, lớn lên th́ có chí hướng, có đủ điều kiện để góp phần phát triển mọi mặt, trước là cho gia đ́nh làng xă, sau là cho quê hương đất nước. Hơn nửa thế kỷ qua, nhiều người đă rất tin, rằng bọn trẻ rồi th́ sẽ dễ dàng đạt được những điều ấy. V́ toàn dân đă được Đảng, chính quyền và các đoàn thể làm cho hiểu, rằng muốn xây dựng xă hội xă hội chủ nghĩa, th́ trước hết phải “xây dựng” được “con người mới xă hội chủ nghĩa” đă. Đó là con người – như người ta mong ước – có nhân cách, có sức khỏe và tinh thần tốt, được phát triển toàn diện và tối đa. Nghĩa là con trẻ của ta luôn được đủ ăn, đủ mặc, được vui chơi tập tành, được dạy dỗ cho ngoan và có lư tưởng, cho chúng được phát triển nhiều năng lực cá nhân (toàn diện) trước đă, rồi th́ phát hiện đứa nào giỏi cái ǵ hơn th́ đào luyện cho nó phát triển nhiều cái đó, và xă hội sẽ đón nhận và tạo điều kiện thuận lợi nhất cho nó đóng góp nhiều nhất (tối đa). Thế th́ tuyệt quá! Ông bà cha mẹ nào c̣n mong ǵ hơn nữa !
Nhưng rồi năm này năm khác qua đi, vài thập kỷ qua đi, ư chí của Đảng, chính quyền và các đoàn thể th́ vẫn thế, kiên định. Nhưng v́ sao mà mỗi khi nghĩ về nuôi dạy con trẻ, nỗi lo về chúng của ông bà cha mẹ cứ ngày một đè nặng, cứ như là khối nước đá ngày càng to dần bởi giá lạnh của môi trường xă hội.
Con trẻ trong câu chuyện này, ban đầu c̣n là trẻ nít, đang phải được vô tư chơi đùa, chọc phá nhau, lúc cười phá, lúc khóc ré ngoài sân, ngoài ngơ. Lớn lên một chút, chúng phải được là lũ học tṛ phổ thông, léo nhéo gọi nhau, tụm năm tụm ba đi học chính khóa, đi học ngoại khóa, đi lao động.
Nhưng nh́n ra xă hội, người ta thảng thốt v́ thấy c̣n quá nhiều con trẻ c̣n đói ăn, thiếu mặc, khô héo tinh thần. Thiếu đói ngay ở ngay nhiều làng xă của các huyện ngoại thành Hà Nội, bên các kênh rạch TP HCM và nhiều thành phố lớn, chứ chưa nói đến vùng sâu vùng xa của các tỉnh khác. Cái đói, rét, cái bơ vơ ngơ ngác của chúng làm chảy nước mắt của nhiều người đàn ông cứng cỏi. T́m kiếm và phát hiện các năng lực cá nhân của chúng c̣n khó, nói ǵ đến chuyện xa xôi hơn.
Rồi thật buồn, số con trẻ được đủ ăn đủ mặc, th́ bỗng nhiên trở thành nạn nhân của sự học. Nhiều người bàng hoàng nhận ra rằng, cách dạy dỗ của nhà trường bao năm qua có xu hướng triệt tiêu tính sáng tạo ở trẻ. V́ chính các thầy cô lại nghĩ, bọn trẻ c̣n tí tuổi ấy th́ làm ǵ có tính sáng tạo. Đó là cách nghĩ rất sai, khi cho rằng “sáng tạo” là năng lực ǵ đó cao xa. Thực ra, sáng tạo đơn giản chỉ là nghĩ hoặc làm điều ǵ đó có tính mới và có ích lợi cho chính người ấy và cho người khác. Sáng tạo có thể ở các mức khác nhau, từ thấp đến cao. Trong mỗi con trẻ đều có tiềm năng sáng tạo ít nhiều, dù rằng đó là các sáng tạo ở các mức thấp. Một đứa trẻ, hôm nay t́m ra cách giải quyết một vấn đề nào đó mà trước đó nó c̣n chưa giải quyết được, đó là mới đối với nó, hơn nữa lại có ích đối với nó và bạn nó (v́ học theo nó), th́ đứa trẻ đó đang sáng tạo. Sáng tạo ở các mức thấp của trẻ là rất quư, bởi có ích trên diện rộng, và ngày càng có tiềm năng khi chúng học lên các lớp. Nhưng bọn trẻ mà cứ nhất nhất phải theo bài mẫu của thầy cô, và chỉ học mà thiếu hành, th́ sao mà nảy nở và phát triển sáng tạo được. Thiếu tính sáng tạo, năng lực cá nhân ban đầu của đứa trẻ rất khó nảy mầm và thường thui chột. Phương thức giáo dục ở ta không đúng, là nguyên nhân dẫn đến sự thui chột sáng tạo trên diện rộng. Thêm nữa, việc học thêm ngày càng lan rộng, khiến con trẻ không c̣n nhiều thời gian cho các hoạt động vui chơi và giúp đỡ gia đ́nh những việc nhỏ, làm thui chột các năng lực văn-thể-mỹ và hứng thú lao động của chúng. Những năng lực cá nhân này của trẻ không có cơ hội bộc lộ để phát triển. Và đó là một trong các nguyên nhân quan trọng nhất làm cho chất lượng đào tạo phổ thông của ta rất thấp.
Khắp nơi c̣n rất ít chăm lo cho đời sống tinh thần của con trẻ. Không thể coi một xă hội là lành mạnh, khi không có phương thức để luôn giành một phần phúc lợi từ nguồn tài chính công, tức từ tiền thuế của dân, để chăm lo cơ sở vật chất cho hoạt động và vui chơi lành mạnh của con trẻ. Hoạt động Đội, rồi hoạt động Đoàn ở trường phổ thông bị khuôn sáo bởi h́nh thức, như là một thủ tục bắt buộc phải có, để con trẻ sau này nói là được lớn lên dưới mái trường xă hội chủ nghĩa. Các hoạt động này, hướng tư duy xă hội của con trẻ theo hướng h́nh thành lư tưởng của chủ nghĩa Mác-Lênin. Nhưng đó lại là phương thức khép kín tư duy xă hội của chúng, tư duy chấp nhận và phục tùng, mà không hướng đến tư duy t́m kiếm, sáng tạo và phát triển xă hội. Đó là trở ngại lớn cho sự nghiệp nâng cao dân trí của toàn xă hội, trong khi con trẻ là công dân tiềm năng của xă hội. Vậy làm sao có thể nói con trẻ của chúng ta được phát hiện và phát triển năng lực một cách toàn diện.
Con trẻ trong câu chuyện này cũng c̣n là đám choai choai đă học xong phổ thông, đang theo học các nghề, rồi cả sinh viên nữa, dăm bữa nửa tháng lại lộn về nhà cho đỡ nhớ, cho cả nhà thêm phần quan trọng. Nhưng những ông bà cha mẹ nào cho con trẻ ra xa gia đ́nh, mới thấy chúng mong manh làm sao. Đó là v́ phải thả chúng vào một xă hội đầy cạm bẫy của sự xuống cấp trầm trọng, nhiều giá trị văn hóa và đạo đức bị đảo lộn và tệ nạn xă hội tràn lan. Nhân cách lành mạnh của con trẻ khó mà h́nh thành trong một môi trường xă hội như vậy gần bốn thập kỷ qua.
Mỗi khi về nhà, chúng luôn mang về những câu chuyện được chứng kiến, kèm theo sự phàn nàn, buồn phiền, phản ứng, phẫn nộ,… Ngay lúc tốt nghiệp phổ thông, chúng đă phải chọn và theo học các ngành nghề nào để thuận lợi cho xin việc sau này, chứ không c̣n được theo năng lực cá nhân vốn có của ḿnh. Được vào học các hệ trung cấp, cao đẳng, đại học và sau đại học, chúng lại là sản phẩm của quá tŕnh đào tạo có quá nhiều vấn đề nghiêm trọng. Mặt nào cũng lạc hậu và yếu kém: chương tŕnh đào tạo, cơ sở vật chất, chất lượng giảng viên, giáo tŕnh, phương pháp dạy và học,… Nhưng cay đắng nhất vẫn là tư duy tŕ trệ, bảo thủ của hệ thống quản lư giáo dục, bất chấp và lờ đi nhiều kiến nghị và đề án cải cách cơ bản do các nhóm trí thức tŕnh độ cao đầy tâm huyết lần lượt đề xuất từ 15 năm trở lại đây. Chất lượng đă thế, vậy mà các trường đua nhau chấm điểm rất cao cho sinh viên/học viên. Đơn giản chỉ v́ cho rằng với bảng điểm “đẹp”, th́ chúng ra trường xin được việc dễ hơn, có vị trí tốt hơn, và do đó tuyển sinh đầu vào dễ hơn. Ở nhiều khoa và ngành đào tạo, có nhiều học viên cao học bảo vệ luận văn xong, sau khi nghe công bố điểm đă bật khóc với bạn bè, v́ “bị” 8 điểm, trong khi điểm “truyền thống” trong nhiều năm là chỉ trong khoảng 9-10. Về bản chất, khi tham gia thị trường lao động, bằng cách tạo nên những bảng điểm “đẹp” như vậy, các cơ sở đào tạo đă lừa dối xă hội, khi cung cấp các sản phẩm đào tạo tồi mà dán các nhăn mác chất lượng cao hơn.
Lại nữa, con trẻ của chúng ta uất ức bởi sự bất công trong chuyện thi cử, trong đào tạo các hệ khác nhau. Nhiều đứa bạn chúng, vốn lười học và dốt, nên trượt thi đại học. Nhưng lại có kênh khác để cấp bằng đại học cho chúng, đó là kênh đào tạo đại học tại chức hay đại học từ xa, dễ hơn rất nhiều. Toàn bộ các nguyên lư giáo dục và đào tạo đă bị phá vỡ hoàn toàn, khi mở ra và thực thi các hệ đào tạo này mấy chục năm nay. Nhưng các hệ đào tạo này lại được khoác cái áo xă hội hóa giáo dục, nên vẫn tồn tại dai dẳng. Dù rằng các hệ đào tạo này mang đến niềm vui an ủi cho nhiều gia đ́nh có con trẻ vốn dĩ ngồi nhầm lớp, nay lại có bằng đại học, nhưng xă hội phải gánh chịu hệ lụy. Đó là hệ lụy về những lớp trẻ trưởng thành nói chung là với năng lực thấp và nhân cách thiếu hụt.
Con trẻ trong câu chuyện này cũng gồm cả cái đám đă ra ràng, đủ điều kiện để t́m công ăn việc làm. Khốn nỗi, chúng phải gánh chịu sự bất công khủng khiếp trong t́m kiếm việc làm. Nghịch lư là những con trẻ có bằng tại chức/từ xa lại rất nhanh chóng có việc làm. V́ thứ nhất, nhiều con ông cháu cha các cấp đă được cho theo học các hệ này, để hợp lư hóa bằng cấp, học xong là bố trí việc ngay. Thứ hai, là v́ mọi mánh lới đă quá quen khi đang c̣n học tại chức, nay dùng cho xin việc, và được xong việc. Nhức nhối trong xă hội hiện nay là nạn dùng tiền chạy công chức, và chạy chức. Nạn này giờ đây đă trở thành b́nh thường hóa, ai cũng chua cay bàn luận về thực tế ấy, nhưng dư luận phê phán có xu hướng chán nản v́ bất lực. Con trẻ học chính quy mà nghiêm túc, thậm chí có bằng khá và giỏi, gia đ́nh chân thật, kinh tế gia đ́nh b́nh thường hoặc khó khăn, th́ xin cứ ngồi mà chờ đấy, ṃn mỏi và cay đắng.
Số con trẻ có được công ăn việc làm, tự kiếm ăn được, đang là nguồn hy vọng của gia đ́nh làng xă, là kỳ vọng của quê hương đất nước. Nhưng điều ǵ xảy ra với chúng, nếu làm việc trong hệ thống hưởng lương và doanh nghiệp nhà nước? Hầu hết chúng nhận ra rằng có giỏi đến mấy mà không được ḷng xếp và tổ chức, đứng ngoài đường dây của xếp và tổ chức, là không bao giờ ổn cả. Sự trung thực thẳng thắn, trong chuyên môn và trong giải quyết mối quan hệ công việc, thật nghịch lư, lại là những điều không những xa xỉ mà c̣n có hại. V́ điều đó có xu hướng làm vỡ lở những điều tồi tệ trong hệ thống. Vậy là phải sống giả dối, lắm lúc phải diễn. Rồi th́ cũng cần phải miễn cưỡng vào Đảng, để mất chút thời gian sinh hoạt Đảng và đóng chút đảng phí hàng tháng, để mua lấy sự yên thân và chờ đợi cơ hội được học hành, cất nhắc. Chúng chẳng cần thể hiện một chính kiến ǵ trong các cuộc họp tập thể hay họp chi bộ Đảng. Về bản chất, chúng đă trở thành người cơ hội trong Đảng. Trên b́nh diện xă hội, một sự phí phạm rất lớn về con người đă diễn ra. Đó là v́ một lực lượng không nhỏ các thanh niên của chúng ta, vốn có tư chất tốt và năng lực tốt, lại bị hút vào xu thế này, và một cái gông vô h́nh đă gông lên cổ chúng, ḱm hăm sự phát triển và sự đóng góp của chúng cho tiến bộ xă hội thực sự và đúng hướng. Xă hội gánh chịu thiệt tḥi đó.
Tất cả những điều trên cho thấy một h́nh ảnh tồi tệ hơn, đó là bức tranh về một xă hội công bằng mà Đảng muốn tô hồng cho tương lai, nhưng lại ngả màu xám xịt ở hiện tại, bởi sự bất công thường trực. Trong một xă hội, những bất công về quyền lợi vật chất vốn đă là tệ hại. Nhưng những bất công trong đào luyện, đánh giá, sử dụng năng lực và nhân cách của lớp trẻ th́ tồi tệ hơn nhiều, để lại những vết thương và di chứng lâu dài cho xă hội. Vết thương, là sự lở loét của xă hội do quá tŕnh gặm nhấm và bức hại những người có năng lực (người tài), mà xă hội nào cũng vô cùng cần, để phát triển. Di chứng lâu dài, là những kẻ bất tài và thiếu nhân cách lại chiếm giữ các vị trí tốt hơn trong xă hội, kể cả các vị trí lănh đạo từ cấp rất thấp đến cấp rất cao. Con trẻ v́ thế mà mất động lực trong học tập và rèn luyện nhân cách một cách đích thực. Đau nhất, là chất lượng con người của xă hội ta ngày càng xuống thấp, cả về nhân cách, năng lực và tinh thần.
Cần phải có lối thoát, với việc có cơ hội cho toàn dân điều chỉnh lại thực tế. Phát triển xă hội theo con đường nào th́ cũng phải hướng đến mục tiêu v́ chất lượng con người của toàn xă hội. Cần nhấn mạnh rằng, mục tiêu rất đẹp về chất lượng con người lại là mục tiêu đặt ra của tất cả các nước trên thế giới, nhằm phát triển xă hội hướng đến văn minh, giàu mạnh. Đó hoàn toàn không phải được sáng tạo bởi các luận điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin, mặc dù có thêm vào sau từ “con người” là “mới” và “xă hội chủ nghĩa”. Nhưng chính đó lại là lư do cơ bản dẫn đến thực trạng tồi tệ về chất lượng con người trong xă hội ta. Vậy có thể bỏ đi cái đuôi “xă hội chủ nghĩa” này mà không làm giảm giá trị của mục tiêu đó, để toàn dân có thể t́m ra cách thức phấn đấu nâng cao chất lượng con người trong xă hội.
Lối thoát chỉ mở ra, nếu Hiến pháp 1992 được đổi mới theo hướng tiến bộ, theo phương án mở và tránh được sự khép kín, để có cơ hội phát triển trong đa dạng, nhằm xây dựng cơ chế để bảo đảm thực thi quyền con người và dân chủ hóa xă hội.
Vẫn biết là Đảng vẫn đang cố t́nh làm ngơ. Vẫn biết Đảng rất khó vượt qua chính ḿnh, để đặt quyền lợi dân tộc lên trên hết, khiến toàn dân cảm thấy rơ cơ hội lần này rồi sẽ lại bị vuột mất. Nhưng hy vọng giờ đây vẫn c̣n, v́ nhận thức của nhân dân ngày càng cao hơn, tính sẻ chia và đoàn kết cao hơn, qua thời gian dài kiên tŕ thuyết phục rồi cũng sẽ có lúc đấu tranh quyết liệt. Hy vọng vẫn c̣n cũng c̣n bởi bức tường cố thủ của Đảng giờ đây kém vững chắc hơn trước rất nhiều, v́ ngày càng có nhiều vị trong hàng ngũ lănh đạo của Đảng hiểu và chia sẻ được với mọi người về chân lư của toàn dân.
Thái B́nh, 28/1/2013
Lưu Hà Sĩ Tâm
Tác giả gửi trực tiếp cho BVN.
Câu chuyện thường được nói đến có liên quan đến nuôi dạy đám con trẻ. Ước nguyện của ông bà cha mẹ là thời trẻ của chúng được đủ ăn đủ mặc, được học hành, lớn lên th́ có chí hướng, có đủ điều kiện để góp phần phát triển mọi mặt, trước là cho gia đ́nh làng xă, sau là cho quê hương đất nước. Hơn nửa thế kỷ qua, nhiều người đă rất tin, rằng bọn trẻ rồi th́ sẽ dễ dàng đạt được những điều ấy. V́ toàn dân đă được Đảng, chính quyền và các đoàn thể làm cho hiểu, rằng muốn xây dựng xă hội xă hội chủ nghĩa, th́ trước hết phải “xây dựng” được “con người mới xă hội chủ nghĩa” đă. Đó là con người – như người ta mong ước – có nhân cách, có sức khỏe và tinh thần tốt, được phát triển toàn diện và tối đa. Nghĩa là con trẻ của ta luôn được đủ ăn, đủ mặc, được vui chơi tập tành, được dạy dỗ cho ngoan và có lư tưởng, cho chúng được phát triển nhiều năng lực cá nhân (toàn diện) trước đă, rồi th́ phát hiện đứa nào giỏi cái ǵ hơn th́ đào luyện cho nó phát triển nhiều cái đó, và xă hội sẽ đón nhận và tạo điều kiện thuận lợi nhất cho nó đóng góp nhiều nhất (tối đa). Thế th́ tuyệt quá! Ông bà cha mẹ nào c̣n mong ǵ hơn nữa !
Nhưng rồi năm này năm khác qua đi, vài thập kỷ qua đi, ư chí của Đảng, chính quyền và các đoàn thể th́ vẫn thế, kiên định. Nhưng v́ sao mà mỗi khi nghĩ về nuôi dạy con trẻ, nỗi lo về chúng của ông bà cha mẹ cứ ngày một đè nặng, cứ như là khối nước đá ngày càng to dần bởi giá lạnh của môi trường xă hội.
Con trẻ trong câu chuyện này, ban đầu c̣n là trẻ nít, đang phải được vô tư chơi đùa, chọc phá nhau, lúc cười phá, lúc khóc ré ngoài sân, ngoài ngơ. Lớn lên một chút, chúng phải được là lũ học tṛ phổ thông, léo nhéo gọi nhau, tụm năm tụm ba đi học chính khóa, đi học ngoại khóa, đi lao động.
Nhưng nh́n ra xă hội, người ta thảng thốt v́ thấy c̣n quá nhiều con trẻ c̣n đói ăn, thiếu mặc, khô héo tinh thần. Thiếu đói ngay ở ngay nhiều làng xă của các huyện ngoại thành Hà Nội, bên các kênh rạch TP HCM và nhiều thành phố lớn, chứ chưa nói đến vùng sâu vùng xa của các tỉnh khác. Cái đói, rét, cái bơ vơ ngơ ngác của chúng làm chảy nước mắt của nhiều người đàn ông cứng cỏi. T́m kiếm và phát hiện các năng lực cá nhân của chúng c̣n khó, nói ǵ đến chuyện xa xôi hơn.
Rồi thật buồn, số con trẻ được đủ ăn đủ mặc, th́ bỗng nhiên trở thành nạn nhân của sự học. Nhiều người bàng hoàng nhận ra rằng, cách dạy dỗ của nhà trường bao năm qua có xu hướng triệt tiêu tính sáng tạo ở trẻ. V́ chính các thầy cô lại nghĩ, bọn trẻ c̣n tí tuổi ấy th́ làm ǵ có tính sáng tạo. Đó là cách nghĩ rất sai, khi cho rằng “sáng tạo” là năng lực ǵ đó cao xa. Thực ra, sáng tạo đơn giản chỉ là nghĩ hoặc làm điều ǵ đó có tính mới và có ích lợi cho chính người ấy và cho người khác. Sáng tạo có thể ở các mức khác nhau, từ thấp đến cao. Trong mỗi con trẻ đều có tiềm năng sáng tạo ít nhiều, dù rằng đó là các sáng tạo ở các mức thấp. Một đứa trẻ, hôm nay t́m ra cách giải quyết một vấn đề nào đó mà trước đó nó c̣n chưa giải quyết được, đó là mới đối với nó, hơn nữa lại có ích đối với nó và bạn nó (v́ học theo nó), th́ đứa trẻ đó đang sáng tạo. Sáng tạo ở các mức thấp của trẻ là rất quư, bởi có ích trên diện rộng, và ngày càng có tiềm năng khi chúng học lên các lớp. Nhưng bọn trẻ mà cứ nhất nhất phải theo bài mẫu của thầy cô, và chỉ học mà thiếu hành, th́ sao mà nảy nở và phát triển sáng tạo được. Thiếu tính sáng tạo, năng lực cá nhân ban đầu của đứa trẻ rất khó nảy mầm và thường thui chột. Phương thức giáo dục ở ta không đúng, là nguyên nhân dẫn đến sự thui chột sáng tạo trên diện rộng. Thêm nữa, việc học thêm ngày càng lan rộng, khiến con trẻ không c̣n nhiều thời gian cho các hoạt động vui chơi và giúp đỡ gia đ́nh những việc nhỏ, làm thui chột các năng lực văn-thể-mỹ và hứng thú lao động của chúng. Những năng lực cá nhân này của trẻ không có cơ hội bộc lộ để phát triển. Và đó là một trong các nguyên nhân quan trọng nhất làm cho chất lượng đào tạo phổ thông của ta rất thấp.
Khắp nơi c̣n rất ít chăm lo cho đời sống tinh thần của con trẻ. Không thể coi một xă hội là lành mạnh, khi không có phương thức để luôn giành một phần phúc lợi từ nguồn tài chính công, tức từ tiền thuế của dân, để chăm lo cơ sở vật chất cho hoạt động và vui chơi lành mạnh của con trẻ. Hoạt động Đội, rồi hoạt động Đoàn ở trường phổ thông bị khuôn sáo bởi h́nh thức, như là một thủ tục bắt buộc phải có, để con trẻ sau này nói là được lớn lên dưới mái trường xă hội chủ nghĩa. Các hoạt động này, hướng tư duy xă hội của con trẻ theo hướng h́nh thành lư tưởng của chủ nghĩa Mác-Lênin. Nhưng đó lại là phương thức khép kín tư duy xă hội của chúng, tư duy chấp nhận và phục tùng, mà không hướng đến tư duy t́m kiếm, sáng tạo và phát triển xă hội. Đó là trở ngại lớn cho sự nghiệp nâng cao dân trí của toàn xă hội, trong khi con trẻ là công dân tiềm năng của xă hội. Vậy làm sao có thể nói con trẻ của chúng ta được phát hiện và phát triển năng lực một cách toàn diện.
Con trẻ trong câu chuyện này cũng c̣n là đám choai choai đă học xong phổ thông, đang theo học các nghề, rồi cả sinh viên nữa, dăm bữa nửa tháng lại lộn về nhà cho đỡ nhớ, cho cả nhà thêm phần quan trọng. Nhưng những ông bà cha mẹ nào cho con trẻ ra xa gia đ́nh, mới thấy chúng mong manh làm sao. Đó là v́ phải thả chúng vào một xă hội đầy cạm bẫy của sự xuống cấp trầm trọng, nhiều giá trị văn hóa và đạo đức bị đảo lộn và tệ nạn xă hội tràn lan. Nhân cách lành mạnh của con trẻ khó mà h́nh thành trong một môi trường xă hội như vậy gần bốn thập kỷ qua.
Mỗi khi về nhà, chúng luôn mang về những câu chuyện được chứng kiến, kèm theo sự phàn nàn, buồn phiền, phản ứng, phẫn nộ,… Ngay lúc tốt nghiệp phổ thông, chúng đă phải chọn và theo học các ngành nghề nào để thuận lợi cho xin việc sau này, chứ không c̣n được theo năng lực cá nhân vốn có của ḿnh. Được vào học các hệ trung cấp, cao đẳng, đại học và sau đại học, chúng lại là sản phẩm của quá tŕnh đào tạo có quá nhiều vấn đề nghiêm trọng. Mặt nào cũng lạc hậu và yếu kém: chương tŕnh đào tạo, cơ sở vật chất, chất lượng giảng viên, giáo tŕnh, phương pháp dạy và học,… Nhưng cay đắng nhất vẫn là tư duy tŕ trệ, bảo thủ của hệ thống quản lư giáo dục, bất chấp và lờ đi nhiều kiến nghị và đề án cải cách cơ bản do các nhóm trí thức tŕnh độ cao đầy tâm huyết lần lượt đề xuất từ 15 năm trở lại đây. Chất lượng đă thế, vậy mà các trường đua nhau chấm điểm rất cao cho sinh viên/học viên. Đơn giản chỉ v́ cho rằng với bảng điểm “đẹp”, th́ chúng ra trường xin được việc dễ hơn, có vị trí tốt hơn, và do đó tuyển sinh đầu vào dễ hơn. Ở nhiều khoa và ngành đào tạo, có nhiều học viên cao học bảo vệ luận văn xong, sau khi nghe công bố điểm đă bật khóc với bạn bè, v́ “bị” 8 điểm, trong khi điểm “truyền thống” trong nhiều năm là chỉ trong khoảng 9-10. Về bản chất, khi tham gia thị trường lao động, bằng cách tạo nên những bảng điểm “đẹp” như vậy, các cơ sở đào tạo đă lừa dối xă hội, khi cung cấp các sản phẩm đào tạo tồi mà dán các nhăn mác chất lượng cao hơn.
Lại nữa, con trẻ của chúng ta uất ức bởi sự bất công trong chuyện thi cử, trong đào tạo các hệ khác nhau. Nhiều đứa bạn chúng, vốn lười học và dốt, nên trượt thi đại học. Nhưng lại có kênh khác để cấp bằng đại học cho chúng, đó là kênh đào tạo đại học tại chức hay đại học từ xa, dễ hơn rất nhiều. Toàn bộ các nguyên lư giáo dục và đào tạo đă bị phá vỡ hoàn toàn, khi mở ra và thực thi các hệ đào tạo này mấy chục năm nay. Nhưng các hệ đào tạo này lại được khoác cái áo xă hội hóa giáo dục, nên vẫn tồn tại dai dẳng. Dù rằng các hệ đào tạo này mang đến niềm vui an ủi cho nhiều gia đ́nh có con trẻ vốn dĩ ngồi nhầm lớp, nay lại có bằng đại học, nhưng xă hội phải gánh chịu hệ lụy. Đó là hệ lụy về những lớp trẻ trưởng thành nói chung là với năng lực thấp và nhân cách thiếu hụt.
Con trẻ trong câu chuyện này cũng gồm cả cái đám đă ra ràng, đủ điều kiện để t́m công ăn việc làm. Khốn nỗi, chúng phải gánh chịu sự bất công khủng khiếp trong t́m kiếm việc làm. Nghịch lư là những con trẻ có bằng tại chức/từ xa lại rất nhanh chóng có việc làm. V́ thứ nhất, nhiều con ông cháu cha các cấp đă được cho theo học các hệ này, để hợp lư hóa bằng cấp, học xong là bố trí việc ngay. Thứ hai, là v́ mọi mánh lới đă quá quen khi đang c̣n học tại chức, nay dùng cho xin việc, và được xong việc. Nhức nhối trong xă hội hiện nay là nạn dùng tiền chạy công chức, và chạy chức. Nạn này giờ đây đă trở thành b́nh thường hóa, ai cũng chua cay bàn luận về thực tế ấy, nhưng dư luận phê phán có xu hướng chán nản v́ bất lực. Con trẻ học chính quy mà nghiêm túc, thậm chí có bằng khá và giỏi, gia đ́nh chân thật, kinh tế gia đ́nh b́nh thường hoặc khó khăn, th́ xin cứ ngồi mà chờ đấy, ṃn mỏi và cay đắng.
Số con trẻ có được công ăn việc làm, tự kiếm ăn được, đang là nguồn hy vọng của gia đ́nh làng xă, là kỳ vọng của quê hương đất nước. Nhưng điều ǵ xảy ra với chúng, nếu làm việc trong hệ thống hưởng lương và doanh nghiệp nhà nước? Hầu hết chúng nhận ra rằng có giỏi đến mấy mà không được ḷng xếp và tổ chức, đứng ngoài đường dây của xếp và tổ chức, là không bao giờ ổn cả. Sự trung thực thẳng thắn, trong chuyên môn và trong giải quyết mối quan hệ công việc, thật nghịch lư, lại là những điều không những xa xỉ mà c̣n có hại. V́ điều đó có xu hướng làm vỡ lở những điều tồi tệ trong hệ thống. Vậy là phải sống giả dối, lắm lúc phải diễn. Rồi th́ cũng cần phải miễn cưỡng vào Đảng, để mất chút thời gian sinh hoạt Đảng và đóng chút đảng phí hàng tháng, để mua lấy sự yên thân và chờ đợi cơ hội được học hành, cất nhắc. Chúng chẳng cần thể hiện một chính kiến ǵ trong các cuộc họp tập thể hay họp chi bộ Đảng. Về bản chất, chúng đă trở thành người cơ hội trong Đảng. Trên b́nh diện xă hội, một sự phí phạm rất lớn về con người đă diễn ra. Đó là v́ một lực lượng không nhỏ các thanh niên của chúng ta, vốn có tư chất tốt và năng lực tốt, lại bị hút vào xu thế này, và một cái gông vô h́nh đă gông lên cổ chúng, ḱm hăm sự phát triển và sự đóng góp của chúng cho tiến bộ xă hội thực sự và đúng hướng. Xă hội gánh chịu thiệt tḥi đó.
Tất cả những điều trên cho thấy một h́nh ảnh tồi tệ hơn, đó là bức tranh về một xă hội công bằng mà Đảng muốn tô hồng cho tương lai, nhưng lại ngả màu xám xịt ở hiện tại, bởi sự bất công thường trực. Trong một xă hội, những bất công về quyền lợi vật chất vốn đă là tệ hại. Nhưng những bất công trong đào luyện, đánh giá, sử dụng năng lực và nhân cách của lớp trẻ th́ tồi tệ hơn nhiều, để lại những vết thương và di chứng lâu dài cho xă hội. Vết thương, là sự lở loét của xă hội do quá tŕnh gặm nhấm và bức hại những người có năng lực (người tài), mà xă hội nào cũng vô cùng cần, để phát triển. Di chứng lâu dài, là những kẻ bất tài và thiếu nhân cách lại chiếm giữ các vị trí tốt hơn trong xă hội, kể cả các vị trí lănh đạo từ cấp rất thấp đến cấp rất cao. Con trẻ v́ thế mà mất động lực trong học tập và rèn luyện nhân cách một cách đích thực. Đau nhất, là chất lượng con người của xă hội ta ngày càng xuống thấp, cả về nhân cách, năng lực và tinh thần.
Cần phải có lối thoát, với việc có cơ hội cho toàn dân điều chỉnh lại thực tế. Phát triển xă hội theo con đường nào th́ cũng phải hướng đến mục tiêu v́ chất lượng con người của toàn xă hội. Cần nhấn mạnh rằng, mục tiêu rất đẹp về chất lượng con người lại là mục tiêu đặt ra của tất cả các nước trên thế giới, nhằm phát triển xă hội hướng đến văn minh, giàu mạnh. Đó hoàn toàn không phải được sáng tạo bởi các luận điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin, mặc dù có thêm vào sau từ “con người” là “mới” và “xă hội chủ nghĩa”. Nhưng chính đó lại là lư do cơ bản dẫn đến thực trạng tồi tệ về chất lượng con người trong xă hội ta. Vậy có thể bỏ đi cái đuôi “xă hội chủ nghĩa” này mà không làm giảm giá trị của mục tiêu đó, để toàn dân có thể t́m ra cách thức phấn đấu nâng cao chất lượng con người trong xă hội.
Lối thoát chỉ mở ra, nếu Hiến pháp 1992 được đổi mới theo hướng tiến bộ, theo phương án mở và tránh được sự khép kín, để có cơ hội phát triển trong đa dạng, nhằm xây dựng cơ chế để bảo đảm thực thi quyền con người và dân chủ hóa xă hội.
Vẫn biết là Đảng vẫn đang cố t́nh làm ngơ. Vẫn biết Đảng rất khó vượt qua chính ḿnh, để đặt quyền lợi dân tộc lên trên hết, khiến toàn dân cảm thấy rơ cơ hội lần này rồi sẽ lại bị vuột mất. Nhưng hy vọng giờ đây vẫn c̣n, v́ nhận thức của nhân dân ngày càng cao hơn, tính sẻ chia và đoàn kết cao hơn, qua thời gian dài kiên tŕ thuyết phục rồi cũng sẽ có lúc đấu tranh quyết liệt. Hy vọng vẫn c̣n cũng c̣n bởi bức tường cố thủ của Đảng giờ đây kém vững chắc hơn trước rất nhiều, v́ ngày càng có nhiều vị trong hàng ngũ lănh đạo của Đảng hiểu và chia sẻ được với mọi người về chân lư của toàn dân.
Thái B́nh, 28/1/2013
Lưu Hà Sĩ Tâm
Tác giả gửi trực tiếp cho BVN.