Trần Quốc Sách
27-4-2025
Tóm tắt: Trong bối cảnh những cơn gió lớn đang nổi lên từ cả Washington lẫn Bắc Kinh, Việt Nam bị cuốn vào thế kẹt giữa hai cường quốc, với những lựa chọn chiến lược không thể tŕ hoăn. Những tưởng mối quan hệ “Đối tác Chiến lược Toàn diện” với Mỹ sẽ là một cột mốc ổn định, nhưng hàng loạt đ̣n cảnh cáo gần đây từ chính quyền Donald Trump cho thấy, Washington đang mất dần kiên nhẫn.
Trong khi đó, Hà Nội lại vướng vào những tính toán nội bộ đầy mâu thuẫn, giữa một bên muốn cải cách, một bên lo sợ đổi thay. Bài viết này là lời cảnh tỉnh mạnh mẽ: Nếu không dũng cảm chọn một con đường, Việt Nam có thể sẽ bị gió cuốn trôi giữa cơn băo địa-chính trị thế kỷ 21.
***
Cuồng phong đến từ nhiều hướng, từ cuộc giành giật ngôi bá chủ giữa Tàu và Mỹ, đồng thời đến từ cả nội bộ Việt Nam: Một phái nhấn ga, phái kia đạp thắng…
Tháng 4 năm 2025 đang trôi qua với những tín hiệu bất an chưa từng có trong quan hệ Việt – Mỹ. Tưởng rằng sau nâng cấp lên “Đối tác Chiến lược Toàn diện” vào tháng 9/2023, cái “cây CSP” nối vận mệnh hai nước sẽ “đơm hoa kết trái”. Nhưng thật bất ngờ, lớp vỏ “chiến lược toàn diện” kia dường như đang bị bong tróc, để lộ ra “những vết nứt của ḷng tin” mà nếu không chữa lành, rất có thể dẫn đến những tổn thương lớn hơn?
Trong ṿng chưa đầy một tháng, chính quyền Tổng thống Donald Trump tung liên tục ba đ̣n: Đe dọa tăng áp thuế đối với Việt Nam lên tới 46%, tuyên bố “Việt Nam đang qua mặt Mỹ” câu kết với Trung Quốc, và đỉnh điểm mới đây nhất – lệnh cấm toàn bộ quan chức Mỹ tham dự bất kỳ hoạt động nào liên quan đến ngày 30/4 tại Việt Nam.
Nếu ba cú đánh ấy là “một liên hoàn cước”, th́ kể cả những ai lạc quan nhất với mối bang giao Hà Nội – Washington cũng buộc phải đặt dấu hỏi: Có phải Hoa Kỳ đang thực sự mất kiên nhẫn?
Cú đánh vỗ mặt và sự ngỡ ngàng đáng trách
Tại Hà Nội, giới hoạch định chính sách vẫn chưa hết choáng váng. Đành rằng mấy ngày qua đă cho hạ bớt một số áp-phích sặc mùi chống Mỹ (1), nhưng nói cho cùng, cái choáng này không phải do bất ngờ, mà là v́ chủ quan và trên bảo dưới không nghe. Mỹ không chỉ phản ứng tức thời, mà họ đang tính sổ. Washington từ lâu đă theo dơi cách Việt Nam liên tục “đu dây”, vừa “làm sân sau” để tiếp tay cho Trung Quốc lậu thuế, vừa lợi dụng nước Mỹ (Nguyên văn: Vietnam takes advantage of us even worse than China) (2).
Ngày 30/4 năm nay Bộ Chính trị Hà Nội vẫn muốn trấn an giới bảo thủ bằng những màn kỷ niệm hoành tráng “ăn mày dĩ văng” theo một kiểu ư thức hệ đă quá đát. Lại c̣n mời cả đại diện các chính phủ Trung Quốc và Cambodia là những cựu thù và sát thủ từng làm cho Hà Nội điên đảo ngay những năm tháng các vết sẹo từ cuộc nội chiến Bắc – Nam “vẫn c̣n rỉ máu” (Chữ cựu Thủ tướng Vơ Văn Kiệt dùng trong một bài báo gây tranh căi (3).
Bộ Chính trị ĐCSVN “quên mất” điều hệ trọng: Vào thời điểm nhạy cảm nhất về thương mại và an ninh, Hà Nội đáng lẽ ra nên “giảm bớt âm lượng”, tránh náo động truyền thông theo mô-típ cũ kỹ, đầy tính tuyên truyền để hạ nhục người Mỹ. Việt Nam thừa hiểu rằng ngoại giao hiện đại đ̣i hỏi phải biết “chọn điểm rơi” và biết “đọc không khí”.
Lễ kỷ niệm 30/4 được tổ chức rầm rộ đúng vào thời điểm Donald Trump đang cần một thắng lợi về mặt ngoại giao để tập trung cho hàng loạt cuộc đàm phán quan trọng. Sai lầm của Hà Nội chẳng khác nào một “đ̣n tự hủy diệt” về mặt h́nh ảnh. Với một người có cái tôi lớn và nổi tiếng cứng rắn với những ai không “thuận Mỹ” như Trump, hành động của Việt Nam chẳng khác ǵ một sự khiêu khích có chủ đích — điều rất khó có thể được bỏ qua.
Bộ Ngoại giao Việt Nam: Lươn lẹo thành đồng lơa
Thay v́ phản hồi thẳng thắn với người dân và thế giới (Có gan ăn muống có gan lội hồ), Bộ Ngoại giao Việt Nam lại tiếp tục “chiến thuật cổ điển”: Lảng tránh, phát ngôn mơ hồ, và hy vọng rằng “rồi mọi chuyện sẽ qua”. Nhưng đây không c̣n là thời kỳ “tiền internet”. Mọi động thái đều bị soi dưới kính hiển vi quốc nội và quốc tế (4).
Việc báo chí nhà nước không hề đề cập đến bài báo trên The New York Times – nơi mô tả chi tiết cơn giận giữ của Trump và sự phản ứng lạnh nhạt của Quốc hội Mỹ – là một hành vi che giấu thông tin có hệ thống. Nhưng liệu bưng bít c̣n hiệu quả khi mạng xă hội đă trở thành nguồn tin chính của giới trẻ và các doanh nhân Việt Nam? (5)
Việc né tránh đối thoại công khai không chỉ khiến dân chúng mất niềm tin, mà c̣n khiến Mỹ hiểu rằng Việt Nam chưa đủ độ minh bạch để trở thành một đối tác chiến lược đáng tin cậy.
“Ăn mày dĩ văng” và cái giá phải trả
Hà Nội có thể nghĩ rằng lễ kỷ niệm 30/4 chỉ là nội bộ, nhưng trong thời đại toàn cầu hóa, mọi sự kiện chính trị đều có hệ quả quốc tế. Chính quyền Việt Nam tưởng rằng có thể “chiều ḷng nhóm bảo thủ”, xoa dịu quân đội và công an bằng các hoạt náo “chiến thắng mùa Xuân 1975”. Nhưng giới trí thức trong nước từng cảnh báo, đấy không chỉ là “ăn mày dĩ văng”, mà thực chất là “ăn cướp của dĩ văng để mưu cầu danh lợi cho hiện tại” (6). Cái giá phải trả có khi là đánh đổi “ḷng tin chiến lược” của Mỹ – quốc gia đang muốn nh́n nhận Việt Nam như một đối tác tin cậy trong vùng xung đột và xáo trộn.
“Tham bát bỏ mâm” – một lần nữa, Việt Nam có thể đánh mất cơ hội được mời vào bàn cờ Indo-Pacific như một mắt xích then chốt. Đúng vào thời điểm cần tính các nước cờ chiến lược, Hà Nội lại… hành động theo tinh thần “kháng Mỹ viện Tàu”. Trong khi đó, Tập Cận B́nh – từng đến rất đúng lúc – lại “ngồi rung đùi” xem vệ tinh của ḿnh đang “tự bắn vào chân”.
Thật đúng vậy: Bắc Kinh giờ đây là bên “mở cờ trong bụng”. Họ đang tận dụng mọi khoảng trống do Mỹ tạo ra để siết lại ảnh hưởng: Từ đầu tư vào hạ tầng, kiểm soát chuỗi cung ứng, đến thao túng và gây sức ép thông qua các nền tảng công nghệ đang tràn lan mọi ngóc ngách tại Việt Nam.
Ngă ba chiến lược – Không c̣n chỗ cho mập mờ
Việt Nam đang đứng giữa ngă ba định mệnh:
1. Ngả về Trung Quốc: Đổi lấy sự ổn định tạm thời về kinh tế, nhưng sẽ phải hy sinh sự độc lập chính trị, mất không gian tự chủ chiến lược và từng bước bị cuốn vào quỹ đạo “Bắc thuộc kiểu mới”.
2. Tiếp tục đu dây: Cố giữ cân bằng giữa Mỹ và Trung, không cải cách, không minh bạch. Nhưng trong một thế giới đang phân cực, người đứng giữa dễ bị cả hai bên coi là không đáng tin – rốt cuộc trở thành “vùng xám” bị giằng xé, không ai bảo vệ.
3. Chọn “thẳng lưng” với Mỹ và phương Tây: Cải cách từ bên trong, xây dựng thể chế minh bạch, mở rộng không gian chính trị mềm. Ấy là con đường từng giúp Việt Nam gia nhập WTO, kư CPTPP và từng tăng trưởng liên tục.
Chỉ có điều – con đường thứ ba đ̣i hỏi dũng khí chính trị thật sự. Và lịch sử cho thấy, mỗi lần Việt Nam thực sự bứt phá là khi dám cải cách, dám vượt thoát khuôn mẫu tư duy cũ th́ những thế lực bảo thủ trong Đảng lại trỗi dậy, như được sự “hà hơi tiếp sức” từ bên ngoài.
Bài học của quá khứ và ngọn gió từ tương lai
Trong quá khứ, Việt Nam đă từng vượt lên khỏi vũng lầy chiến tranh nhờ đổi mới 1986, và từng khiến thế giới bất ngờ với bước đi thuận lư khi b́nh thường hóa với Mỹ năm 1995. Nhưng nếu thời đó là quyết định sống c̣n, th́ hiện tại là quyết định về tương lai – Việt Nam sẽ trở thành ai trong 10 năm tới?
Đeo bám tư duy “giả vờ trung lập” sẽ không giúp Việt Nam giữ được vị trí. Thế giới đang dịch chuyển địa tầng nhanh và mạnh đến mức nếu không lấy quyết định đúng lúc, Việt Nam không chỉ lỡ tàu – mà sẽ bị bỏ lại, không ai ngoái nh́n.
Gió đă nổi – Việt Nam không thể đứng giữa măi được!
Việt Nam phải hiểu rằng thời kỳ “vừa ḷng cả hai” đă hết. Gió đă nổi. Và nếu cứ đứng giữa mà không có hướng đi rơ ràng, th́ con thuyền Việt Nam sẽ không thể cập bến, mà bị cuốn vào ḍng xoáy giữa cơn băo Mỹ – Trung (7).
Chọn đường đi không phải là từ bỏ ai – mà là khẳng định ḿnh là ai. Là quốc gia độc lập, tự cường, có trách nhiệm với trật tự thế giới mở – hay chỉ là vùng đất mắc kẹt trong ám ảnh của quá khứ và bóng ma của những hù dọa “mất ổn định”?
Tương lai không chờ đợi. Và nếu Hà Nội không sớm hành động, th́ những lực lượng khác – kể cả giới doanh nghiệp người dân trong nước – sẽ chọn thay!