Nguyễn Hoàng Văn
25-5-2025
Theo dơi cuộc “đấu trí” giữa Donald Trump với hai nước láng giềng là Canada và Mexico về thương mại, tôi không thể không nghĩ đến sự chú trọng của Napoleon Bonaparte (1769 – 1821) với yếu tố thời gian trong những toan tính chiến lược.
Nhưng đầu tiên, với tôi, cách đấu trí đó lại gợi nhớ cái tuổi ấu thời với những “tối hậu thư hai rưỡi”. Cái tuổi trẻ ranh tập tành làm người hùng hay thủ lĩnh mafia, dơng dạc ra lệnh những đối thủ đồng trang lứa, rằng tao đếm đến ba th́ mày phải làm cái này, cái kia, tỷ như tránh qua một bên nhường đường, trả lại ḥn bi đă giật, nhặt cái mũ trên đầu vừa hất xuống đất v.v…
Mạnh miệng như thể đổ máu tới nơi, nhưng, khi giây phút “tối hậu” đă cận kề mà đối phương vẫn không tỏ dấu hiệu nao núng, th́ nhũn ra và chuyển sang… “thời kỳ quá độ”. “Hai” không mạnh dạn tiến thẳng lên “ba” mà chờn vờn ở giữa, đă rời bờ mà vẫn chưa tới bến đúng nghĩa “quá độ”: “Một, hai, … hai rưỡi”.
Tṛ hăm dọa “hai rưỡi” tưởng chỉ là của đám trẻ ranh, vậy mà, bây giờ, cũng là tṛ chơi chính trị của con người quyền lực nhất thế giới. Khi hoăn tới hoăn lui việc áp dụng thuế quan với Canada hay Mexico, một Donald Trump từng hùng hùng hổ hổ cũng nhũn ra như thế, cũng “thời kỳ quá độ” như thế, bởi v́ đối phương cho thấy họ không hề nao núng, không phải là thứ dễ bị bắt nạt.
Đến lượt Napoleon, một thiên tài quân sự với những di sản sống măi về văn hóa, giáo dục, hành chánh và luật pháp. Khi nh́n vào cái chiến lược mà Trump đang thực hành th́ thiên tài này sẽ đánh giá như thế nào?
Chiến lược, theo Napoleon, là “nghệ thuật vận dụng thời gian và không gian”, trong đó thời gian phải là ưu tiên một bởi không gian mất vẫn có thể lấy được, c̣n thời gian mà mất th́ mất luôn: “Strategy is the art of making use of time and space. I am less concerned about the later than the former. Space we can recover, lost time never”. Nghĩa là: “Chiến lược là nghệ thuật sử dụng thời gian và không gian. Tôi ít quan tâm đến cái sau hơn là cái trước. Không gian chúng ta có thể khôi phục, nhưng thời gian đă mất sẽ không bao giờ khôi phục được“.
Như thế, nếu thực sự tin vào việc bảo toàn quyền lợi cho nước Mỹ bằng cuộc chiến thuế quan, tại sao Trump phải liên miên để mất thời gian bằng tṛ “tạm hoăn”?
Mà nói đến chiến lược th́ phải nói đến ba yếu tố “thiên thời, địa lợi, nhân ḥa” và, ở đây, Trump bị hỏng hết cả ba.
Nga đang kẹt ở Ukraine. Nếu Mỹ tiếp tục đóng vai tṛ của vị cứu tinh, không chỉ với Ukraine mà với cả Âu châu như đă từng làm thế dưới thời Joe Biden, ít ra cái khẩu hiệu “nước Mỹ vĩ đại” cũng thành tựu phần nào. Làm thế th́ Mỹ sẽ vĩ đại ngời ngời như đấng anh hùng thống lĩnh thế giới, như đă từng thế vào Đệ nhất rồi Đệ nhị thế chiến. Mà đă thống lĩnh về an ninh – chính trị th́ ưu thế kinh tế – thương mại sẽ là chuyện đương nhiên, như đă từng thấy sau hai cuộc đại chiến.
Không hiểu được cái lẽ đương nhiên này là một. Trump cũng hoàn toàn mù tịt về mắc mứu lịch sử chẳng có ǵ phức tạp lắm trong quan hệ Nga – Ukraine.
Ukaine từng được thế hệ trước của chúng ta gọi là Uy Kiên theo lối phiên âm Hán Việt, hay phổ biến hơn là Tiểu Nga và chính cái tên này chứng tỏ tầm quan trọng chiến lược của đất nước này với Nga. Hoàn toàn trống trải với địa h́nh thảo nguyên nên khả năng pḥng thủ của Nga rất yếu và, nh́n lại lịch sử, những đội kỵ binh của Napoleon hay đội quân cơ giới của Adolf Hitler đă tiến quân ào ào theo thế chẻ tre, xông thẳng đến thủ đô Moscow. Để chống cự th́, cả hai lần, Nga chủ yếu trông cậy vào cái lạnh cực kỳ khắc nghiệt của mùa Đông nhưng, “Đ̣i được vạ th́ má đă sưng”, đợi đến lúc đó th́ đất nước đă tan hoang ra rồi. Chính v́ vậy nên, trong chiến lược lâu dài, Nga hiểu là ḿnh phải tạo những vùng đệm an toàn từ xa mà điểm then chốt là Ukraine.
Âu châu đang nắm trong tay cái cơ hội ngàn năm một thuở nhằm bóc bỏ cái trái độn ấy, bảo vệ nền an ninh của ḿnh và khiến Nga trở nên yếu thế hơn bao giờ hết. Nhưng Trump lại ra tay phá bĩnh, nối giáo cho giặc!
Trong cái nh́n chiến lược, đă đánh mất thời gian, Trump c̣n để mất cả không gian. Nếu cha ông chúng ta chủ trương “Bán bà con xa mua láng giềng gần” th́ Trump, thực sự, đang bán bà con gần chỉ để mua kẻ thù xa.
Gần là Canada, Mexico và là “bà con” bởi, từ năm 1992, đă cùng kư vào “Thỏa ước tự do mậu dịch Bắc Mỹ” (North American Free Trade Agreement: NAFTA). Kẻ thù xa là Nga nhưng nói “mua” th́ quá vinh dự cho Trump. Thực chất, những ǵ đang diễn ra cho thấy Trump đang bán nước Mỹ cho Nga, nhưng bán với giá không đồng: Nga không tốn cái ǵ cả nhưng lại được rất nhiều!
Từ một góc độ khác th́, phải chăng, Trump đang học theo Tần Thủy Hoàng?
Để thôn tính lục quốc, Tần Thủy Hoàng đă theo lời Phạm Thư thực hiện chiến lược “Viễn giao cận công”: Nước gần như Hàn th́ đánh chiếm trước nhất, nước xa là Tề th́ kết thân rồi đánh chiếm cuối cùng, sau một giai đoạn kéo dài đến 10 năm. Nhưng Trump? Chẳng lẽ ông ta điên rồ đến mức tính toán đến việc nuốt chửng Canada và Mexico trước, sau đó mới tính sổ với Nga?
Nuốt chửng lục quốc, Tần Thủy Hoàng đă tiến hành rất nhiều cải cách quan trọng để thống nhất Trung Hoa nhưng cần nhớ rằng, chỉ ba năm sau khi ông ta qua đời v́ bệnh, ở tuổi 49, nhà Tần lại bị diệt vong. Cơ nghiệp khổ công xây dựng trong 37 năm làm vua, đặc biệt là trong 12 năm xưng hoàng đế, đă tan thành mây khói và, ngày nay có nhắc lại, chủ yếu người ta chỉ nói về Tần Thủy Hoàng như là một kẻ “phần thư khanh Nho”, đốt sách chôn học tṛ.
Và Trump, vẫn chưa đến mức “phần thư” nhưng rơ ràng Trump là một kẻ “bài thư”, từ mà tôi nghĩ ra với hai tầng nghĩa khác nhau.
Đầu tiên th́ “bài thư”, để tạm dịch từ dylexia hay bibliophobia mà giới quan sát cho rằng Trump đang mắc, cái hội chứng khó đọc hay nói gọn là bệnh chán chữ hay ngán chữ, sợ sách. Nếu đó là bệnh lư cá nhân th́ chính căn bệnh cá nhân này đă gây ra nhiều tác hại nghiêm trọng cho nước Mỹ.
“If you’re reading this sentence, you’ve read more than the president has today”. (Nếu bạn đang đọc câu này, bạn đă đọc nhiều hơn tổng thống đă đọc trong ngày hôm nay), nhà b́nh luận Winsor Mann đă viết như thế hồi tháng 5 năm 2020. Theo Mann th́ chính căn bệnh này đă biến Trump trở thành một tội đồ với những phản ứng vô trách nhiệm nếu không muốn nói là “ngu xuẩn” trong đại dịch Covid: Trong hai tháng đầu năm, Trump đă phớt lờ hơn một tá những báo cáo t́nh báo về bệnh dịch này, chỉ v́ quá ngán chữ hay sợ chữ, không chịu đọc! [1]
Và đây cũng là điều sẽ khiến Napoleon chê Trump. Thiên tài quân sự của Napoleon xây dựng trên cả nền tảng văn hóa bởi ai cũng biết, ông ta là một con mọt sách, đọc rất nhiều: “Read over and over again the campaigns of Alexander, Hannibal, Caesar, Gustavus, Turenne, Eu-gene and Frederic. … This is the only way to become a great general and master the secrets of the art of war”. (Hăy đọc đi đọc lại các chiến dịch của Alexander, Hannibal, Caesar, Gustavus, Turenne, Eugene và Frederic… Đây là cách duy nhất để trở thành một tướng lănh vĩ đại và thủ đắc nghệ thuật chiến tranh).
Nhưng Trump c̣n “bài thư” trên ư nghĩa “phản trí thức” qua những chính sách thù hằn với tri thức và sự truyền bá tri thức. Trump đă “bài” như thế qua việc phá hoại nền giáo dục Mỹ như giải tán Bộ Giáo dục liên bang. Trump đă “bài” như thế với những quyết định hành pháp thù địch với các đại học và sinh viên. Và Trump cũng đă “bài” như thế với việc xóa bỏ các cơ quan truyền thông có chức năng phổ biến giá trị Mỹ trên toàn cầu như VOA.
Sợ đọc nhưng Trump lại rất to mồm và đây cũng là điều để Napoleon chê: “You do not get peace by shouting: Peace. Peace is a meaningless word; what we need is a glorious peace.” Nghĩa là: “Bạn không thể đạt đến ḥa b́nh bằng cách kêu gào: Ḥa B́nh. Ḥa b́nh chỉ là một từ vô nghĩa; những ǵ mà bạn cần là một một nền ḥa b́nh trong vinh quang“.
Nhưng đó chính là điều mà hai thầy tớ Trump và JD Vance làm cả thế giới văn minh sững sờ hay giận dữ khi đón ông Volodymyr Zelensky, Tổng thống Ukraine, tại Ṭa Bạch ốc. Cả Vance và Trump thi nhau gào rống về một thứ ḥa b́nh chỉ có trên lưỡi trong khi cái mà nhân dân Ukraine thực sự đ̣i hỏi một thứ ḥa b́nh có thật, ḥa b́nh trong danh dự.
Thầy nào tớ đó, từ tổng thống đến phó tổng thống, rồi các ông bộ trưởng, cố vấn, phụ tá, ai cũng thế cả th́ chúng ta c̣n có kỳ vọng nào về cái chính quyền này? Nói theo Napoleon: “If you build an army of 100 lions and their leader is a dog, in any fight, the lions will die like a dog. But if you build an army of 100 dogs and their leader is a lion, all dogs will fight as a lion.” Nếu chúng ta xây dựng một đạo quân gồm 100 con sư tử đặt dưới trướng một con chó th́, trong bất cứ trận chiến nào, sư tử sẽ chết như chó. Nhưng nếu chúng ta xây dựng một đạo quân gồm 100 con chó đặt dưới trướng một con sư tử, cái đội quân toàn là chó này sẽ chiến đấu như một bầy sư tử.
Cái bi hài kịch của nước Mỹ hiện tại là nhà lănh đạo tối cao không hề là sư tử, mà những kẻ răm rắp phục tùng ông chủ này cũng không đáng mặt sư tử. Và, dẫu rất hùng mạnh, rồi đây Quân đội Mỹ sẽ chiến đấu như thế nào với một ông tổng tư lệnh tối cao từng trốn lính, từng mạt sát những anh hùng gặp nạn trong lửa đạn như John McCain, lại đang nhẫn tâm cắt giảm quyền lợi của các cựu chiến binh và bôi xóa lịch sử của nó khi chối bỏ các anh hùng và tử sĩ da màu?
Và nói đến quân đội, nói đến chiến đấu, ắt phải bàn đến những trường hợp diễn ra ngoài ư muốn, t́nh trạng tội phạm chiến tranh mà, trong cái nh́n của Napoleon: “In war, as in politics, no evil – even if it is permissible under the rules – is excusable unless it is absolutely necessary. Everything beyond that is a crime”. Trong chiến tranh hay chính trị, không có sự độc ác nào — cả khi được phép theo luật lệ — được tha thứ, trừ khi nó tuyệt đối cần thiết. Bất cứ hành vi nào xâm phạm giới hạn này đều là tội phạm.
C̣n Trump th́ đă làm ǵ? Trump không chỉ “tha thứ” cho những tội ác man rợ của Vladimir Putin và Benjamin Netanyahu mà chúng ta chứng kiến ngày ngày trên ti vi. Trump thậm chí c̣n đóng vai đồng lơa và đồng minh đắc lực của hai tên tội phạm chiến tranh này.
Nhưng ít ra cũng có một sự tương đồng nào đó, trong thói quen ăn uống. Trump th́ khét tiếng với thức ăn nhanh, McDonald’s, Burger King, KFC hay pizza và, thậm chí, có khi mời khách đến Ṭa Bạch ốc, Trump chỉ đăi toàn… McDonald, đến mấy đống [3]. C̣n Napoleon th́ với thói quen của giới vơ biền, ăn uống rất nhanh, không bữa nào kéo dài mười phút và đây là cái dở của ông ta về chính trị.
Trong những tháng ngày lưu đày trên đảo Elba, có cơ hội suy gẫm về những vấp ngă của đời ḿnh, Napoleon mới lấy làm hối tiếc đă không học theo Louise XIV (1638 – 1715), vị minh quân không chỉ làm nở rộ nghệ thuật ẩm thực Pháp mà c̣n có thể khai thác bàn tiệc như một cuộc duyệt binh. Âu châu thời ấy phát sốt với những gia vị và hương liệu phương Đông, tưởng không bao giờ thoả măn nổi và, với bàn tiệc ăm ắp những miếng ngon hiếm có và đắt tiền ấy, Louis XIV đă chứng tỏ được quyền lực của người đang làm chủ những tuyến đường hàng hải chiến lược và do đó càng củng cố và thu hút các quan hệ đồng minh [4].
Nhận ra điều này nên Napoleon mới tự trách ḿnh. Nếu ông ta dứt bỏ được cái thói quen ăn uống chóng vánh? Nếu ông ta biết tổ chức những yến tiệc linh đ́nh để, qua những bữa ăn khề khà kéo rê mà xây dựng đồng minh chính trị? Làm được như thế th́ biết đâu, sự nghiệp của ông ta đă không đứt ngang với một kết thúc buồn.
Nếu Napoleon hối hận v́ đă không ăn chậm hơn th́, cơ hồ, cho đến nay, Trump vẫn chưa đoạn tuyệt với thức ăn nhanh và, liệu, mai này, Trump có hối hận như thế hay không?
Không ai biết trước cái ǵ sẽ xảy ra cả mà, hiện tại, bao nhiêu là nhà lănh đạo dân túy với quyền lực nghiêng trời đang chờ ra ṭa? Cựu Tổng thống Rodrigo Duterte của Philippines đă bị chính Cảnh sát Philippines tóm cổ để đưa ra Ṭa án quốc tế với những cáo buộc chống lại con người. Cựu Tổng thống Brazil Jair Bolsonaro, từng được mệnh danh là Trump của Brazil, đang bị truy tố ra ṭa với cáo buộc âm mưu đảo chính sau cuộc bầu cử năm 2022. Và Yoon Suk Yeol, Tổng thống Nam Hàn, đă bị bắt và tống giam giữa lúc đang nhậm chức v́ hành vi lạm dụng quyền lực, xâm phạm hiến pháp và, hiện tại, dù được phóng thích, vẫn phải mất chức và chờ ra ṭa.
Trong cái đà này th́, mai này, khi phải trả lời trước pháp luật về những hành vi tư lợi, xung đột lợi ích và, thậm chí, thông đồng với kẻ thù, Trump sẽ phải hối tiếc v́ cái tật chỉ khoái khẩu với fast food?
Nếu thật sự có một ngày mai như thế th́, lúc đó, dẫu ngoái cổ nh́n trước nh́n sau rồi nh́n trái nh́n phải, Trump cũng chẳng thể nào t́m ra một đồng minh trung thành, là những cộng sự viên đă từng chia sẻ với ḿnh không khí ấm áp của một bữa ăn gia đ́nh chứ không phải là một đống fast food vô hồn…
__________
Tham khảo:
https://theweek.com/articles/915606/...ersion-reading
https://www.newsweek.com/trump-readi...branson-770799
https://www.commondreams.org/views/2...eteran-teacher
2.
https://www.msn.com/en-us/news/polit...er/ar-AA1tCKiI
https://www.businessinsider.com/what...-review-2018-1
3.
https://www.buzzfeednews.com/article...on-white-house
4. Roy Strong (2002) Feast: A History of Grand Eating, London: Jonathan Cape, trang 276.