Tiểu thuyết Trung Hoa được viết chủ yếu là để mua vui cho người dân thường. Và khi nói "mua vui", tôi không chỉ muốn nói đến làm họ cười, mặc dù tiếng cười cũng là một trong những mục tiêu của tiểu thuyết Trung Hoa. Tôi muốn nói mua vui theo nghĩa hấp dẫn và thu hút toàn bộ tâm trí họ. Tôi muốn nói đến khai sáng tư duy bằng những bức tranh cuộc đời và bằng ý nghĩa của cuộc đời. Tôi muốn nói đến khích lệ tinh thần không phải bằng việc nói đến các quy định nghệ thuật tùy tiện của bề trên [4] mà bằng những câu chuyện về người dân thuộc mọi lứa tuổi, và như vậy để người dân thấy ngay chính hình ảnh họ. Ngay cả các Phật tử tới đây để kể về thần linh cũng thấy nhân dân hiểu thần linh hơn nếu thấy thần linh hiện ra qua những con người bình thường như họ.

Nhưng lí do thật sự vì sao tiểu thuyết Trung Hoa lại viết bằng thổ ngữ ấy là vì dân thường không biết đọc biết viết và tiểu thuyết phải được viết cách nào để khi được đọc to lên thì những người chỉ biết giao tiếp bằng khẩu ngữ cũng có thể hiểu được. Trong một làng hai trăm đầu người thì có lẽ chỉ có một người biết đọc. Và vào các ngày nghỉ hay khi đêm xuống, khi công việc đã xong xuôi, một người đọc to một câu chuyện cho mọi người nghe.

Sự sinh thành của tiểu thuyết Trung Hoa bắt đầu từ một thói quen đơn giản như vậy. Một thời gian sau, người ta bắt đầu quyên góp từng đồng xu bỏ vào chiếc mũ của ai đó hoặc bỏ vào cái bát của một bà nông dân, bởi vì người đọc truyện cần uống trà nhấp giọng, cũng có thể là để trả công cho anh ta về khoảng thời gian mà nếu không đọc truyện, anh ta có thể ngồi dệt lụa và đan giỏ. Nếu tiền quyên góp đủ thì người đọc truyện sẽ bỏ công việc vẫn làm, và anh ta sẽ thành người kể chuyện chuyên nghiệp. Và những truyện anh ta đọc chính là những bước khởi đầu của tiểu thuyết.

Những truyện như thế dưới dạng chữ viết không nhiều, và cũng không đủ để kể từ đầu năm tới cuối năm cho những con người bản tính thật là Trung Hoa, những người hết lòng yêu loại truyện có kịch tính. Thế là người kể truyện bắt đầu làm tăng thêm kho truyện của mình. Anh ta lục tìm những bộ biên niên sử khô khan do các nhà nho viết, và với trí tưởng tượng phong phú được bồi đắp thêm trong mối quan hệ lâu dài với nhân dân, anh ta đắp da đắp thịt mới cho những gương mặt đã chết từ lâu và làm cho chúng sống lại; anh ta tìm thấy những câu chuyện về cảnh sống hoặc bí sử chốn cung đình cùng tên tuổi những nhân vật được sủng ái trong hoàng cung, những người đã đẩy các triều đại đến diệt vong; và khi đi từ làng nọ sang làng kia, anh ta cũng thấy những truyện lạ của thời đại mình và liền ghi chúng lại sau khi được nghe.

Nhân dân kể cho anh ta những trải nghiệm của họ và anh cũng ghi chúng lại, không ghi cho mình mà ghi cho mọi người. Anh ta cũng tô điểm thêm cho chúng, nhưng anh không dùng những cách diễn đạt văn vẻ bởi vì người dân không quan tâm đến những thứ đó. Không, trong tâm trí anh ta luôn luôn chỉ là những thính giả và anh ta thấy cái văn phong người dân thích nhất là thứ văn trôi chảy, rõ ràng và giản dị với những từ ngữ ngắn gọn mà chính họ dùng hàng ngày, không cần những kĩ thuật nào khác, ngoài đôi lúc điểm vào những mẩu miêu tả ngắn gọn đủ để tạo sự sinh động cho cái địa điểm hay con người nào đó, và cũng không bao giờ quá nhiều khiến câu chuyện bị chậm trễ lại. Không gì được phép làm chậm câu chuyện lại. Câu chuyện chính là thứ mà người dân muốn có.

Và khi nói đến truyện, tôi không định nói cái công việc kể lể vu vơ hoặc chỉ kể một hành động thô nào đó. Người Trung Quốc quá khôn để có thể chịu được những thứ ấy. Họ luôn luôn đòi hỏi trong tiểu thuyết trước hết phải có nhân vật của mình. Họ coi Thủy hử là một trong ba cuốn tiểu thuyết vĩ đại nhất, chủ yếu không phải vì truyện này chứa đầy những hành động đao kiếm mà bởi vì nó khắc họa rõ 108 nhân vật chẳng ai giống ai. Tôi thường được nghe người ta trầm trồ thán phục tiểu thuyết này: "Khi bất cứ ai trong số 108 nhân vật bắt đầu nói, không cần cho chúng ta biết anh nào đó đang nói. Qua lời lẽ cửa miệng nhân vật ấy, ta biết đó là ai". Sống động khi khắc họa chân dung nhân vật, đó là phẩm chất đầu tiên người dân Trung Quốc đòi hỏi ở tiểu thuyết, và kế đó, sự miêu tả phải thể hiện qua hành động và ngôn từ của chính nhân vật chứ không phải qua lời giải thích của tác giả.

Điều đáng chú ý là, trong khi tiểu thuyết bắt đầu hình thành khiêm nhường như thế tại các quán trà, tại các ngôi làng và trong những phường phố của dân nghèo, xa cách hẳn với những câu chuyện được người dân bình thường thất học kể cho những người bình thường sống quanh mình nghe, thì trong các cung điện của vua chúa, chúng cũng bắt đầu được kể theo cung cách cũng rất giống với cách thức vô học kia.

Có một cái lệ lâu đời của các hoàng đế, đặc biệt khi đó lại là vương triều ngoại quốc, là việc sử dụng những người được gọi là "quan tai mắt của hoàng đế", những mục nhĩ quan chỉ có nhiệm vụ đến với dân thường nơi phường phố hoặc làng xóm và cùng ngồi với họ trong các quán trà, cải trang trong áo quần dân thường và nghe những điều người ta đang nói ở đó. Mục đích ban đầu của việc này tất nhiên là để hóng nghe sự bất bình trong thần dân, và đặc biệt là để thấy liệu những bất bình ấy có nổi lên thành bạo loạn thường vẫn xảy ra và dẫn tới triều đại sụp đổ hay không.

Nhưng các hoàng đế cũng là người và không phải bao giờ họ cũng là người học hành đầy đủ. Thực ra nhiều khi họ chỉ là những kẻ hư hỏng và đầy ham muốn. Các quan tai mắt của hoàng đế có dịp nghe mọi loại truyện lạ lùng và thú vị, và họ thấy hoàng đế của mình còn thích nghe những truyện này hơn là chuyện chính trị. Vì thế, khi về cung báo cáo, họ đã tâng bốc các hoàng đế và tìm ân sủng bằng việc kể cho vị hoàng đế bị giam chân trong Cấm Thành xa rời cuộc sống được nghe những điều ngài thích. Họ kể cho hoàng đế nghe những truyện thú vị và lạ kì do người dân thường sống thoải mái tự do tạo ra, rồi ít lâu sau, họ viết lại những điều đã nghe để đỡ mất công ghi nhớ.

Và tôi cũng không hồ nghi điều này, nếu các sứ giả nối hoàng đế với thường dân và kể truyện của thường dân cho hoàng đế nghe, thì rồi họ cũng đi theo hướng ngược lại, họ lại kể cho dân thường nghe truyện của hoàng đế, nào ngài nói gì làm gì, nào cách hoàng đế cãi nhau với bậc hoàng hậu không sinh con cho ngài, nào cách bà hoàng lập mưu cùng quan Thái giám đầu độc ái thiếp của vua, người dân Trung Quốc thích thú những truyện ấy bởi nó chứng minh cho những con người cực kì dân chủ ấy rằng, hoàng đế của họ xét ra cũng chỉ là một anh đàn ông bình thường giống như họ, và dù ở ngôi Thiên tử thì hoàng đế cũng gặp rắc rối như cánh thường dân mình.

Thế là từ đó bắt đầu một nguồn gốc quan trọng khác nữa để tiểu thuyết phát triển theo hình thức và sức mạnh như vậy, mặc dù đám nhà văn chuyên nghiệp bao giờ cũng bác bỏ nguồn gốc ấy, không cho nó cái quyền được tồn tại.

Vậy là từ những khởi đầu khiêm tốn tứ tung khắp nơi như thế tiểu thuyết Trung Hoa đã xuất hiện, nó bao giờ cũng viết bằng thổ ngữ, nó nói những chuyện người dân để ý, nào truyền thuyết và huyền thoại, nào tình yêu và âm mưu, nào kẻ cướp và chiến tranh, thực sự đụng chạm đến những gì tạo nên cuộc sống của mọi con người, cả sang lẫn hèn.

Cũng không như ở phương Tây, tiểu thuyết Trung Quốc không hình thành nhờ một số ít vĩ nhân. Chưa hề có một Defoe Trung Hoa, một Fielding hay Smollett, cũng không hề có một Austin hoặc Bronte, Dickens, Thackeray, Meredith hay Hardy Trung Hoa, cũng không hề có ai như Balzac hoặc Flaubert. Nhưng ở đây đã và đang có những cuốn tiểu thuyết cũng vĩ đại như tiểu thuyết bất cứ nước nào trên thế giới, vĩ đại như bất cứ ai sinh ra trên đất Trung Hoa có thể viết ra được. Vậy ai là tác giả những cuốn tiểu thuyết Trung Hoa này?

Đây chính là câu hỏi các nhà văn hiện đại Trung Quốc nhiều thế kỉ sau vẫn cố tìm lời giải. Trong vòng hai mươi lăm năm qua, các nhà phê bình văn học được đào tạo tại các trường đại học phương Tây bắt đầu phát hiện thấy những cuốn tiểu thuyết bị lãng quên của chính họ. Nhưng họ không tìm ra được tác giả các cuốn tiểu thuyết đó. Phải chăng có một người viết Thủy hử hay là nó đã được thêm thắt, sắp xếp lại, đào sâu và mở rộng thành hình thù như bây giờ bởi nhiều bàn tay khối óc qua nhiều thế kỉ? Ai bây giờ có thể nói chắc?

Họ đều đã chết cả. Họ đã sống cái thời của mình, và viết những điều tai nghe mắt thấy, nhưng lại không kể một chút gì về bản thân. Tác giả Hồng lâu mộng một thế kỉ sau viết trong lời tựa sách của ông: "Không cần biết đời Hán hay Đường, tôi chỉ cần nói về thời đại mình thôi".

Các tác giả kể về cái thời họ sống và phúc thay họ đã sống trong sự tối tăm. Họ không đọc những bài điểm sách khen chê tiểu thuyết của mình, cũng chẳng đọc những khảo luận để biết liệu những điều họ viết có đúng với quy tắc của giới học giả không. Không xảy ra cái việc họ phải vươn tới lớp không khí thanh cao các học giả đang hít thở, cũng chẳng xem xét các ngón nghề đã tạo nên sự vĩ đại cho họ theo lối trường quy. Họ khoái gì viết nấy và viết mọi điều có thể viết. Đôi lúc vô tình họ viết rất hay, cũng đôi khi vô ý viết không hay lắm.

Rồi họ chết cũng trong cảnh tối tăm như cái hiện tại họ đang đắm chìm, và muộn mằn sau này các học giả Trung Hoa mới xúm vào tôn vinh họ song cũng chẳng vì thế mà nâng được họ cao thêm. Cái thời được công nhận là tài năng văn chương sau khi mổ tử thi với họ còn ở xa tít tắp đâu đâu. Nhưng họ để lại mãi mãi những gì họ đã làm, vì người dân thường Trung Hoa, những người mù chữ, đã truyền nhau những áng tiểu thuyết vĩ đại của họ, không truyền tay mà truyền khẩu.

Trong lời tựa một lần xuất bản Thủy hử sau này, Thi Nại Am, người bỏ nhiều công sức tạo nên cuốn tiểu thuyết này, đã viết: "Ta nói ra ở đây, mong rằng ai cũng thấy dễ hiểu. Bất kể độc giả thiện hay ác, có học hay thất học, ai cũng đọc được sách này. Sách hay dở ra sao không quan trọng và không đủ khiến ai đó buồn phiền. Hỡi ôi, ta ra đời hữu sinh hữu tử. Làm sao biết đời sau đọc sách này sẽ nghĩ gì? Thậm chí cũng không thể biết chính mình sẽ nghĩ gì về sách này nếu có kiếp sau khi ta lại sinh ra trong hình hài khác. Thậm chí còn không rõ liệu ta có đọc chăng. Vậy hà cớ gì phải lo?"

Cũng thật lạ lùng, ấy là có một số học giả, do thèm muốn cái tự do trong ẩn dật và lòng trĩu nặng muộn phiền không dám thổ lộ cùng ai, hoặc có lẽ do muốn ngừng vì mệt mỏi với thể loại nghệ thuật mình tạo ra, các vị này cũng viết tiểu thuyết kí bằng bút danh khiêm tốn. Và khi ngồi viết tiểu thuyết, họ trút bỏ được thói thông thái rởm, họ viết đơn giản và tự nhiên như những tác giả bình dân khác. Bởi vì người viết tiểu thuyết tin rằng mình không nên chú tâm vào các kĩ thuật thể hiện. Mà cứ viết theo sự thôi thúc của tài liệu mình có. Nếu nhà tiểu thuyết nổi danh vì có phong cách hoặc kĩ thuật đặc biệt, khi đó thế là hết nhà tiểu thuyết giỏi mà chỉ thành anh thợ văn.

Một người viết tiểu thuyết giỏi, ít ra là theo những gì tôi học được ở Trung Quốc, trước hết phải tự nhiên, nghĩa là không giả tạo, mềm dẻo và uyển chuyển để hoàn toàn theo sự chi phối của dòng tài liệu tuôn trào qua con người mình. Toàn bộ công việc của nhà văn là lựa lọc cái dòng sự sống chảy qua con người mình trải muôn vàn mảnh vỡ thời gian, không gian và sự kiện, để từ trong đó khám phá ra cái trật tự, cái nhịp điệu và cái hình thù cơ bản, cố hữu. Nếu chỉ dựa vào một việc đọc các trang viết, không bao giờ ta có thể biết được ai đã viết nên chúng, vì một khi văn phong nhà tiểu thuyết đã cố định, thì văn phong đó thành nhà tù giam ông ta. Các nhà tiểu thuyết Trung Hoa thì lại thay đổi cách viết như để đệm đàn theo những chủ đề âm nhạc họ chọn.

Theo chuẩn mực phương Tây, thì như vậy là các nhà tiểu thuyết Trung Quốc không hoàn hảo rồi. Không phải bao giờ họ cũng có kế hoạch từ đầu tới cuối, cũng chẳng bao giờ viết súc tích, chẳng hơn gì cái kế hoạch và cái súc tích của chính cuộc đời. Tiểu thuyết của họ thường quá dài, quá nhiều sự kiện, quá đông nhân vật, tình tiết thì pha trộn thực với hư, thể hiện thì pha trộn lãng mạn với hiện thực, thế nên, một sự kiện ma quái hoặc mơ màng không thể xảy ra vẫn có thể được miêu tả như thật với từng chi tiết khiến cứng đầu đến đâu thì cũng buộc phải tin.

Những cuốn tiểu thuyết ra đời sớm nhất ở Trung Hoa chứa đầy chất dân gian, bởi con người thời đó suy nghĩ và mơ ước giống cách thức của văn hóa dân gian. Nhưng nếu không đọc những cuốn tiểu thuyết này ta sẽ không thể hiểu được cái tinh thần Trung Hoa ngày nay, bởi vì tiểu thuyết cũng định hình nên cái tinh thần Trung Hoa ngày nay và chất văn hóa dân gian vẫn cứ tồn tại mãi mãi, mặc cho các nhà ngoại giao Trung Hoa hay các nhà trí thức Tây học cố làm cho chúng ta tin rằng không phải như thế.

Cốt lõi tinh thần Trung Hoa vẫn là cái được George Russell viết về cái tinh thần Ireland, hai bên giống nhau đến lạ lùng, “cái tinh thần tin vào mọi điều theo lối tưởng tượng dân dã. Nó tạo nên những con tàu bằng vàng, cột buồm bằng bạc và những thành phố trắng bên bờ biển, những truyện trả công và các nàng tiên, và khi cái tư duy dân dã bao la ấy biến thành chính trị, thì con người sẵn sàng tin vào mọi thứ”.

Tiểu thuyết Trung Hoa đã thật sự sinh ra từ cái tinh thần dân gian này, chuyển thành các câu chuyện kể, rồi lớn lên trải qua hàng ngàn năm. Những cuốn tiểu thuyết ấy cũng thay đổi khi chúng phát triển lên. Như tôi vừa nói, sở dĩ không có một tên tuổi duy nhất gắn bó với mỗi cuốn tiểu thuyết lớn Trung Hoa đó là vì không có duy nhất một người viết nó ra. Đầu tiên là một truyện kể đơn giản, rồi nó phát triển dần qua những phiên bản tiếp nối nhau, để rồi thành một tác phẩm chặt chẽ do nhiều bàn tay nhào nặn. Tôi muốn nêu làm thí dụ cái Truyện Bạch Xà nổi tiếng do một tác giả khuyết danh đầu tiên viết vào đời nhà Đường.

Lúc ấy, nó chỉ là một truyện siêu nhiên đơn sơ có nhân vật chính là con rắn trắng lớn. Trong phiên bản tiếp đó vào thế kỉ sau, con rắn đã thành mụ quỷ hút máu, một thế lực ma quỷ. Phiên bản thứ ba có sửa chữa khéo và mang tính người hơn. Con quỷ hút máu thành người vợ chung thủy đỡ đần chồng mình và sinh với anh ta một con trai. Như vậy, không chỉ nhân vật được thêm vào mà thêm vào một phẩm chất mới, và không kết thúc như cái siêu nhiên ban đầu, mà đã thành một cuốn tiểu thuyết về con người.

Thế nên ở những thời kì đầu lịch sử Trung Quốc, không nên gọi nhiều cuốn sách là tiểu thuyết mà chỉ là tài liệu nguồn cho tiểu thuyết, loại sách mà nếu Shakespeare bắt gặp, ông có thể dùng đôi tay mình nhào nặn để biến chúng từ đá cuội thành châu báu. Nhiều cuốn sách đó đã thất lạc, bởi chúng không được coi là có giá trị. Nhưng không phải tất cả đều thất lạc, những truyện đầu đời Hán được viết đầy sức sống đến nỗi tận bây giờ người ta vẫn coi chúng như những con ngựa đang phi nước đại, và cả những truyện kể về các triều đại rối ren tiếp theo cũng không bị mất hết. Một số tác phẩm vẫn còn sống dai.

Dưới thời nhà Minh, bằng nhiều con đường mà những truyện đó đã vào được bộ sưu tập lớn có tên Thái Bình Quảng Kí trong đó có những truyện mê tín và tôn giáo, về khoan dung độ lượng với cái ác, về những việc phúc đức, về các giấc mơ và những điều kì diệu, về những con rồng và các nam thần, nữ thần, các đạo sĩ, những truyện về hổ và cáo và sự đầu thai hay hồi sinh sau khi chết. Hầu hết những truyện xưa này nói đến những sự kiện siêu nhiên, và khi ảnh hưởng Phật giáo ngày càng mạnh, thì nói đến các vị thần do trinh nữ sinh ra, đến những con người đi lại như thần tiên.

Có những điều kì diệu và bóng gió, như cây bút của các nho sinh nghèo khổ nở thành hoa, như những giấc mơ dẫn nam nữ gái trai tới miền đất lạ lùng kì diệu của Gulliver, hay cây đũa thần nhẹ nhàng dịch chuyển bệ thờ bằng sắt. Nhưng truyện nào cũng phản ánh thời đại. Truyện đời Hán thường sôi nổi, nói đến quốc gia đại sự và tập trung vào một số vĩ nhân hoặc anh hùng. Vào thời hoàng kim này, tính hài hước mạnh, một sự hài hước đặc sệt Hán, đậm chất đời thường và tục tĩu, như ta có thể thấy trong tập truyện kể có tên Tiếu Lâm (Siao Ling) được cho là do Hàm Đan Thuần sưu tầm hoặc có thể cũng viết một phần.

Rồi sau đó, khi thời hoàng kim tàn dần, cảnh trí đổi thay song không hề bị quên lãng, đến độ tận ngày nay người Trung Hoa vẫn thích tự gọi mình là cháu con nhà Hán. Tới những thế kỉ yếu kém và mục ruỗng kế tiếp, truyện được viết ngọt ngào ủy mị, chủ đề nhạt dần, như người Trung Quốc nói: "Thời Lục Triều, viết toàn những điều nhỏ nhặt, truyện đàn bà, truyện thác nước, truyện con chim".