Mấy bữa nay đọc nhiều về Tô Thùy Yên, nhà thơ mới qua đời. Câu thơ này là khuôn mặt hiện thực của nhà thơ, người mang rất nhiều khuôn mặt khác nhau trong dòng thơ hiện đại. Hiện thực chiến tranh trong thơ Tô Thùy Yên là những câu hỏi dằn vặt trước cái vô lý của thảm cảnh tương tàn - Sao để xô vào một chương hồi lịch sử hỗn mang? Nam quân, Bắc quân trời sai tru diệt nhau (Hành Giả Âu Sầu), rất khác với thứ hiện thực "cách mạng" hò hét căm thù và xung trận chém giết. Nhà thơ, trong vai trò một quân nhân Chiến Tranh Chính Trị, chỉ có thể thốt ra những tiếng lòng chết nghẹn như vậy.
Nhà thơ là người đi qua cuộc chiến, và chiến tranh hiện diện rất nhiều trong thơ ông. Tô Thùy Yên chưa bao giờ chấp nhận hòa giải. Điều đó không có nghĩa là ông không thích đối thoại. Ít người phía bên kia và lửng lơ phía bên này chịu nhắc tới điều này. Vì sao? Vì so với ông, những nhà thơ hò hét căm thù và xung trận chém giết sao tồi bại và thảm hại quá. Làm sao mà hòa giải được với cái loại đó.
Giờ, trở lại tấm hình. Các xác chết trong hình là những binh sĩ Tiểu đoàn 8, Trung đoàn 18B Sao Thủy của Bắc Việt. Tiểu Đoàn này có trách nhiệm phục kích ở Phú Vinh, giữa Nha Trang và Thành, để chặn viện binh, trong khi Tiểu đoàn 7 cùng bốn đại đội đặc công và một đại đội pháo binh tấn công Nha Trang còn Tiểu đoàn 9 thì đóng vai trò trừ bị ở chân núi Chúa. Cánh quân chặn viện này bị phát hiện sớm, bị các đại đội dân sự chiến đấu tấn công và bao vây, và ăn mấy trái bom hai trăm rưỡi ký. Kế hoạch chặn viện bất thành. Tiểu đoàn 8, sau khi rút được qua bên kia sông để̀ lên núi Chúa lại, bỏ lại mấy chục xác chết dọc theo Quốc Lộ I.
Do ở xa hậu phương Cộng Sản, tiếp tế không thường xuyên, nên quân phục rách nát, ăn mặc dân không ra dân, lính không ra lính như vậy. Phái tả ở phương Tây thường lợi dụng hình ảnh lính Bắc Việt ăn mặc kiểu này để lu loa Việt Nam Cộng Hòa trấn áp dân chúng nặng tay. Phái tả này cũng bị phái hữu Mỹ lợi dụng triệt để khi muốn rút ra khỏi Việt Nam để sắp lại bàn cờ mới. Trong chiến tranh Việt Nam, phái hữu Hoa Kỳ đã sắp đặt bàn cờ hệt như trong thuyết âm mưu, khiến ngay cả đối phương dù mạnh miệng vẫn giữ nguyên sự bán tín bán nghi đến tận giờ này.
Các xác chết này được đưa ra sắp ở bờ sông để dân chúng nhận diện, đồng thời cũng để răn đe lực lượng du kích và cảm tình viên Cộng Sản. Hồi nhỏ ngồi trên xe, hay bị người lớn bịt mắt bất thình lình mà không biết tại sao, mỗi khi chạy ngang qua những cảnh như vậy. Biện pháp này nhìn thì thấy thất nhân tâm, nhưng đó là cách duy nhứt để gia đình của phía bên kia đến nhận xác người thân về chôn cất. Trong thực tế, rất nhiều xác đã được nhận về như vậy.
Cũng có một số người trong các tiểu đoàn Bắc Việt này rất quen thuộc với dân chúng trong các làng sát chân núi, vì hay xuống thu mua lúa gạo và nhu yếu phẩm. Chẳng hạn như các đơn vị của Tiểu đoàn 7, nhiều khi lên tới cấp đại đội, hay xuống các làng Mỹ Lộc và Đảnh Thạnh dọc theo suối Cây Sung để gom lúa gạo trước tết Mậu Thân.
Dinh Viet Khiem