Ông là Ngô Văn Phát. Ông là người duy nhất đặt tên cho đường phố Sài G̣n trước năm 1975. Chúng ta cùng t́m hiểu về ông, lại c̣n biết được ư nghia của các tên đường nữa cơ.
Ông là Ngô Văn Phát. Ông là người duy nhất đặt tên cho đường phố Sài G̣n trước năm 1975. Chúng ta cùng t́m hiểu về ông, lại c̣n biết được ư nghia của các tên đường nữa cơ.
Từ lâu, tôi đă có dịp bày tỏ ḷng ngưỡng mộ và khâm phục về việc đặt tên cho các đường phố tại Sài G̣n vào năm 1956. V́ đây là một công việc quá xuất sắc và quá hoàn thiện, nên tôi vẫn đinh ninh rằng đó phải là một công tŕnh do sự đóng góp công sức và trí tuệ của rất nhiều người, của một ủy ban gồm nhiều học giả, nhiều sử gia, nhiều nhà văn, nhà báo…
Nhưng thật là bất ngờ, bất ngờ đến kinh ngạc, khi qua tài liệu đính kèm của tác giả Nguyễn Văn Luân, chúng ta được biết kiệt tác của lịch sử này đă được hoàn thành bởi… một người. Người đó là ông Ngô Văn Phát, Trưởng Pḥng Họa Đồ thuộc Ṭa Đô Chánh Sài G̣n.
Nhà văn Thuần Phong Ngô Văn Phát và việc đặt tên đường phố Sài G̣n
Trong những năm làm việc tại Ṭa Đô Chánh Sài G̣n, tôi có dịp góp phần trông coi việc xây dựng và tu bổ đường xá, lúc th́ tại Khu Kiều Lộ Sài G̣n Tây (Chợ Lớn) gồm 6 quận 5, 6, 7, 8, 10 và 11, lúc th́ tại Khu Kiều Lộ Sài G̣n Đông (Sài G̣n) gồm 5 quận 1, 2, 3, 4 và 9. Hàng ngày họp với các ông cai lục lộ phụ trách từng khu vực, nghe báo cáo đường th́ ngập nước sau cơn mưa, đường th́ có ổ gà, nhựa đường tróc hết trơ lớp đá xanh đá đỏ nền đường, đường th́ dân xây cất trên lộ giới tràn ra lề đường, nên tôi gần như thuộc ḷng tên hơn 300 con đường.
Qua bao nhiêu năm lịch sử của thành phố, hầu hết đều có tên Tây như:
• Boulevard Charner
• Boulevard Galliéni
• Boulevard Kitchener
• Boulevard Norodom
• …
Sau hiệp định Genève tháng 7 năm 1954 chính quyền Pháp bàn giao cho Chính Phủ Bảo Đại, với Thủ Tướng Ngô Đ́nh Diệm.
Để đánh dấu việc giành độc lập từ tay người Pháp, Toà Đô Chánh Sài G̣n được lệnh gấp rút thay thế toàn bộ tên đường từ tên Pháp qua tên Việt trong khoảng thời gian ngắn nhất. Trong lịch sử của các thành phố có bao nhiêu lần đổi tên hàng loạt toàn bộ các con đường như thế này? Có lẽ vô cùng hiếm hoi.
Đại lộ Trần Hưng Đạo
Việc đối chiếu tên các danh nhân trong lịch sử 4000 năm để đặt tên đường sao cho hợp lư không phải dễ. Chỉ nghĩ đơn thuần, khi dùng tên Vua “Trần Nhân Tôn” và Tướng “Trần Hưng Đạo”, người làm dưới trướng của Vua, để đặt tên cho 2 con đường th́ đường nào to và quan trọng hơn? Câu hỏi nhỏ như vậy c̣n thấy không đơn giản, huống chi cân nhắc cho ngần ấy con đường trong một thời gian gấp rút thật không dễ.
Lúc bấy giờ công việc này được giao cho Ty Kỹ Thuật mà Pḥng Hoạ Đồ là phần hành trực tiếp. May mắn thay cho thành phố có được nhà văn Ngô Văn Phát, bút hiệu Thuần Phong, có bằng Cán Sự Điền Điạ lúc ấy đang giữ chức Trưởng Pḥng Hoạ Đồ.
Thuần Phong Ngô Văn Phát
Năm 1956, sau hơn ba tháng nghiên cứu, ông đă đệ tŕnh lên Hội Đồng Đô Thành, và toàn bộ danh sách tên đường ấy đă được chấp thuận. Khi tôi vô làm năm 1965 và hàng ngày lái xe đi công trường, đụng chạm với các con đường mới, cảm nhận được sự uyên bác về lịch sử của ông. Nh́n những tên đường trên họa đồ, khu nào thuộc trung tâm thành phố, khu nào thuộc ngoại ô, đường nào tên ǵ và vị trí gắn bó với nhau, càng suy nghĩ càng hiểu được cái dụng ư sâu xa của tác giả.
Các đường được đặt tên với sự suy nghĩ rất lớp lang mạch lạc với sự cân nhắc đánh giá bao gồm cả công trạng từng anh hùng một lại phù hợp với địa thế, và các dinh thự đă có sẵn từ trước. Tác giả đă cố gắng đem cái nh́n vừa tổng quát lại vừa chi tiết, những khía cạnh vừa t́nh vừa lư, đôi khi chen lẫn tính hài hước, vào việc đặt tên hiếm có này. Tôi xin kể ra đây vài thí dụ, theo sự suy đoán riêng của ḿnh, bởi v́ ông có nói ra đâu, nhưng tôi thấy rơ ràng là ông có ư ấy:
• Đầu tiên là những con đường mang những lư tưởng cao đẹp mà toàn dân hằng ao ước: Tự Do, Công Lư, Dân Chủ, Cộng Hoà, Thống Nhất. Những con đường hoặc công trường này đă nằm ở những vị trí thích hợp nhất.
• Đường đi ngang qua Bộ Y Tế th́ có tên nào xứng hơn là Hồng Thập Tự.
Trụ sở Bộ Y Tế ở góc Hồng Thập Tự – Lê Văn Duyệt (Nay là Nguyễn Thị Minh Khai – CMT8)
• Đường de Lattre de Tassigny chạy từ phi trường Tân Sơn Nhất đến bến Chương Dương đă được đổi tên là Công Lư, phải chăng v́ đi ngang qua Pháp Đ́nh Sài G̣n. Con đường dài và đẹp rất xứng đáng. Ba đường Tự Do, Công Lư và Thống Nhất giao kết với nhau nằm sát bên nhau bên cạnh dinh Độc Lập.
Ṭa Án trên đường Công Lư
• Đại Lộ Nguyễn Huệ nằm giữa trung tâm Sài G̣n nối từ Toà Đô Chánh đến bến Bạch Đằng rất xứng đáng cho vị anh hùng đă dùng chiến thuật thần tốc phá tan hơn 20 vạn quân Thanh. Đại Lộ này cũng ngắn tương xứng với cuộc đời ngắn ngủi của ngài.
Toàn cảnh đại lộ Nguyễn Huệ năm 1969
• Những danh nhân có liên hệ với nhau thường được xếp gần nhau như Đại Lộ Nguyễn Thái Học với đường Cô Giang và đường Cô Bắc, cả ba là lănh tụ cuộc khởi nghĩa Yên Bái. Hoặc đường Phan Thanh Giản với đường Phan Liêm và đường Phan Ngữ, Phan Liêm và Phan Ngữ là con, đă tiếp tục sự nghiệp chống Pháp sau khi Phan Thanh Giản tuẫn tiết.
• Những đại lộ dài nhất được đặt tên cho các anh hùng Trần Hưng Đạo, Trần Quốc Toản, Lê Lợi và Hai Bà Trưng. Mỗi đường rộng và dài tương xứng với công dựng nước giữ nước của các ngài.
• Đường mang tên Lê Lai, người chịu chê’t thay cho Lê Lợi th́ nhỏ và ngắn hơn nằm cận kề với đại lộ Lê Lợi.
• Đường Khổng Tử và Trang Tử trong Chợ Lớn với đa số cư dân là người Hoa.
• Bờ sông Sài G̣n được chia ra ba đoạn, đặt cho các tên Bến Bạch Đằng, Bến Chương Dương, và Bến Hàm Tử, ghi nhớ những trận thuỷ chiến lẫy lừng trong lịch sử chống quân Mông Cổ, chống Nhà Nguyên của Hưng Đạo Đại Vương vào thế kỷ 13.
• Cụ Nguyễn Du, phải t́m đường nào đặt tên cho xứng? Tôi thấy con đường vừa dài vừa có nhiều biệt thự đẹp, với hai hàng cây rợp bóng quanh năm, lại đi ngang qua công viên đẹp nhất Sài G̣n, vườn Bờ Rô, và đi ngang qua Dinh Độc Lập, th́ quá xứng đáng. Không có đường nào thích hợp hơn. Tuyệt! Vườn Bờ Rô cũng được đổi tên thành Vườn Tao Đàn làm cho đường Nguyễn Du càng thêm cao sang.
• Vua Lê Thánh Tôn, người lập ra Tao Đàn Nhị Thập Bát Tú, cũng cho mang tên một con đường ở địa thế rất quan trọng, đi ngang qua một công viên góc đường Tự Do, và đi trước mặt Toà Đô Chánh.
• Trường nữ Trung Học Gia Long lớn nhất Sài G̣n th́, (trớ trêu thay?), lại mang tên ông vua sáng lập nhà Nguyễn. Trường nữ mà lại mang tên nam giới! Có lẽ nhà văn Thuần Phong muốn làm một chút ǵ cho trường nữ Trung Học công lập lớn nhất thủ đô có thêm nữ tính, nên đă đặt tên hai đường song song nhau cặp kè hai bên trường bằng tên của hai nữ sĩ: Bà Huyện Thanh Quan và Đoàn Thị Điểm. Chùa Xá Lợi nằm trên đường Bà Huyện Thanh Quan thấy cũng nhẹ nhàng.
• Thẳng góc với hai đường Bà Huyện Thanh Quan và Đoàn Thị Điểm là đường Hồ Xuân Hương. Ba nữ sĩ nằm bên cạnh nhau, thật là có lư, nhưng có lư hơn nữa có lẽ là đường Hồ Xuân Hương đi ngang qua bệnh viện Da Liễu. Tác giả những câu thơ “Vành ra ba góc da c̣n thiếu, Khép lại hai bên thịt vẫn thừa” mà cho mang tên đường có bệnh viện Da Liễu có lẽ cũng xứng hợp.
Ông Nhà Văn – Trưởng Pḥng Họa Đồ quả là sâu sắc.
Rất tiếc là lúc vào làm việc th́ Thuần Phong Ngô Văn Phát đă về hưu nên tôi không được hân hạnh gặp mặt. Măi sau này mới có dịp đọc tiểu sử của ông, mới hết thắc mắc làm sao chỉ là một công chức giống như tôi mà ông đă làm được việc quá xuất sắc và hi hữu này.
Cũng chuyện đặt tên đường
Vua Lê Thánh Tôn đă mở mang bờ cơi nước ta từ Quảng Nam, Quảng Ngăi và B́nh Định. Rồi sau đó, chúa Nguyễn Hoàng và con cháu đă vượt đèo Cù Mông, đánh chiếm Phú Yên, Khánh Ḥa, Ninh Thuận, B́nh Thuận, vĩnh viễn xóa sổ nước Chiêm Thành khỏi bản đồ thế giới. Rồi c̣n tiếp tục mang về cho dân tộc cả một đồng bằng Nam Phần mênh mông bao la, từ Đồng Nai đến Cà Mau, Rạch Giá, Hà Tiên, Phú Quốc…
Cũng phải kể luôn cả “Hoàng Triều Cương Thổ” (vùng đất mà thực dân Pháp dành riêng cho các vua nhà Nguyễn) là vùng Cao nguyên Trung phần trù phú màu mỡ hiện nay. Dĩ nhiên công cuộc mở mang bờ cơi này cũng bao gồm cả các quần đảo Hoàng Sa và Truờng Sa nữa.
Nghĩa là hơn một nửa diện tích đất liền của Việt Nam hiện nay là do ḍng họ của Chúa Nguyễn Hoàng đă mang về cho dân tộc Việt Nam!
Riêng Chúa Hiền Vương Nguyễn Phúc Tần, là người đă có công rất lớn trong công cuộc Nam Tiến của dân tộc Việt Nam. Đặc biệt là Chúa Hiền Vương đă đóng góp rất nhiều công sức trong việc b́nh định và chinh phục vùng đất Gia Định ngày xưa. Gia định ngày xưa bao gồm Biên Ḥa, Long Khánh, Bà Rịa, Vũng Tàu, Tây Ninh, Phước Long, B́nh Long, Long An, Mỹ Tho, Gia Định, Sài G̣n… bây giờ. Cho nên chính quyền năm 1956 đă lấy tên của ông để đặt cho một trong hai con đường chính từ hướng Bắc dẫn vào trung tâm Thành Phố Sài G̣n. (Sau năm 1975, tên đường Hiền Vương bị thay bằng tên của Vơ Thị Sáu – Đường Nguyễn Hoàng bị đổi thành Trần Phú…).
Nhắc thêm về giấc mộng… Tây Tiến chưa thành. Hai vị trung thần nhà Nguyễn là Lê Văn Duyệt và Trương Minh Giảng đă mở mang bờ cơi nước ta tới tận biên giới… Thái Lan bây giờ, đă thiết lập thêm một Trấn mới là Trấn Tây Thành, (hai Trấn kia là Trấn Bắc Thành và Trấn Gia Định Thành). Phải chăng chính v́ vậy mà ngay từ khi vừa giành được chủ quyền từ tay thực dân Pháp, hai con đường lớn từ trung tâm Sài G̣n hướng về Bà Quẹo để sang thẳng đất Miên qua ngả G̣ Dầu, đă được mang tên hai vị Anh Hùng Tây Tiến nổi danh này. Đó là đường Trương Minh Giảng và đường Lê Văn Duyệt. Phải chăng đó cũng như là một nhắc nhở cho các thế hệ mai sau về một sứ mạng chưa thành, một “Mission unaccomplished”