Trong căn pḥng ở Bảo tàng Tenino Depot có một cỗ máy cũ được kỳ vọng giúp thành phố vượt qua khó khăn kinh tế, bằng cách in tiền gỗ.
Loại "Đôla gỗ" này ra mắt vào tháng 5 năm nay. Có kích thước bằng một chiếc thẻ ATM, "đôla gỗ" được trao cho những người dân địa phương đang khó khăn về tài chính. Nó được định giá theo tỷ giá USD thực, có thể được chi tiêu ở khắp mọi nơi, từ cửa hàng tạp hóa đến trạm xăng và trung tâm chăm sóc trẻ em. Người giữ nó có thể đổi ra tiền USD sau này.
"Chúng tôi muốn đây là biểu tượng của hy vọng," thị trưởng thành phố Tenino (Washington, Mỹ) Wayne Fournier cho biết. Kế hoạch của họ là trao cho những người gặp khó khăn về kinh tế do đại dịch khoản trợ cấp đến 300 đôla gỗ.
Tenino từng sử dụng đôla gỗ trong những ngày đen tối nhất của Đại suy thoái thập niên 30. Ngân hàng duy nhất của thành phố khi đó đóng cửa và các doanh nhân địa phương quyết định làm tiền gỗ để giúp thương mại được duy tŕ. Đây là chương tŕnh đầu tiên thuộc loại này ở Mỹ. "Nó đă hoạt động một cách hoàn hảo", Fournier cho biết.
Vài tháng gần đây, nhiều thành phố từ Arizona đến Montana và California cũng đă liên hệ với Tenino để được tư vấn về việc bắt đầu sử dụng tiền riêng. "Chúng tôi không biết điều ǵ sẽ xảy đến tiếp theo trong năm nay", Fournier nói, "Nhưng những thành phố như chúng tôi cần phải t́m ra cách thích hợp để duy tŕ mà không cần dựa vào thế giới".
Đồng tiền bằng gỗ của Tenino. Ảnh: Ted S. Warrenzap
Ư tưởng "tiền tệ bổ sung" này đă tồn tại trong nhiều thế kỷ. Theo nghiên cứu được công bố trên tạp chí Papers in Poli Economic năm 2018, có 3.500 đến 4.500 hệ thống như vậy đă được ghi nhận ở hơn 50 quốc gia trên thế giới.
Thông thường, chúng là đơn vị tiền tệ địa phương, chỉ có thể được trao đổi giữa những người và doanh nghiệp trong một khu vực. Nhiều chương tŕnh c̣n giới hạn thành viên cho những người đă đăng kư. Chúng thường hoạt động song song với đồng tiền chính thức của quốc gia chứ không có vai tṛ thay thế.
Loại tiền tệ này có nhiều h́nh thức khác nhau và rất ít nơi chọn tiền giấy. Nhiều loại "tiền tệ bổ sung" ngày nay hoàn toàn là kỹ thuật số hoặc được giao dịch qua thẻ thông minh, ra đời với nhiều mục tiêu kinh tế, xă hội và môi trường khác nhau.
Một số nhằm bảo vệ các doanh nghiệp độc lập tại địa phương. Một số thúc đẩy tầm nh́n b́nh đẳng và bền vững hơn về xă hội. Số khác được thành lập để đối phó với các cuộc khủng hoảng kinh tế, khi các hệ thống tài chính truyền thống ngừng hoạt động.
Khi Covid-19 gây ra làn sóng hỗn loạn về kinh tế và xă hội, cả ba thách thức này dường như xuất hiện cùng lúc. "Trong thời kỳ khủng hoảng như những ǵ chúng ta đang gặp phải, vấn đề chính là thiếu tính thanh khoản", Paolo Dini - nhà nghiên cứu tại Trường Kinh tế London cho biết, "Đó thường là vấn đề về ḍng tiền. Do đó, bất kỳ thiết bị hoặc công cụ nào giúp duy tŕ thanh khoản đều rất hữu ích".
Mặc dù vẫn c̣n quá sớm để đo lường tác động kinh tế đầy đủ của Covid-19, GDP Mỹ giảm mạnh trong quư II khiến người ta ngày càng nghĩ nhiều về Đại suy thoái. Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) cho biết cuộc khủng hoảng đang diễn ra có thể làm bốc hơi 9.000 tỷ USD GDP toàn cầu trong 2 năm tới. Đây là đợt suy thoái tồi tệ nhất kể từ những năm 1930.
Đối với những người ủng hộ tiền tệ địa phương, đây là cơ hội vàng để hồi sinh "tiền tệ bổ sung". "Kỷ nguyên của nền kinh tế thịnh vượng thông thường sắp kết thúc", Stephen DeMeulenaere - người đứng đầu bộ phận công nghệ của Qoin Foundation (Hà Lan), một tổ chức phi lợi nhuận ủng hộ tiền tệ cộng đồng, cho biết.
Ông đánh giá hệ thống hiện tại gặp vấn đề về cấu trúc khi cung ứng tiền thông qua các chính sách như nới lỏng định lượng. "Chỉ in thêm tiền không có nghĩa là nó sẽ lưu thông. Nếu ai đó đang lên cơn đau tim, bạn có truyền máu hay hô hấp nhân tạo cho họ không?", ông nói.
Cũng như đôla bằng gỗ của Tenino, WIR của Thụy Sĩ được đưa ra để đối phó với t́nh trạng khan hiếm tiền. Được tạo ra năm 1934, WIR hiện là đơn vị tiền tệ bổ sung lâu đời nhất thế giới. WIR cung cấp các khoản vay cho các doanh nghiệp vừa và nhỏ để thực hiện giao dịch với các doanh nghiệp khác, với tỷ giá được neo vào franc Thụy Sĩ. WIR hiện có hơn 60.000 thành viên, trong đó có một phần năm tổng số doanh nghiệp Thụy Sĩ. "WIR có một mạng lưới mạnh mẽ. Đây là điều quan trọng hơn bao giờ hết", Volker Strohm - người phát ngôn WIR cho biết.
Các chương tŕnh này thường xuất hiện khi nền kinh tế suy yếu, như Argentina đầu những năm 2000 hoặc Hy Lạp vào thập kỷ trước. Những người ủng hộ các loại tiền bổ sung nói rằng, khi kết hợp với tài trợ của chính phủ, chúng có thể là cách hiệu quả để duy tŕ ḍng chảy tiền tệ trong cộng đồng.
Thành phố Maricá, Rio de Janeiro (Brazil) kết hợp tiền địa phương với chương tŕnh thu nhập cơ bản phổ thông. Khoảng 80.000 cư dân - gần một nửa dân số, nhận được 130 reais (35 USD) mỗi tháng, không ràng buộc về điều kiện. Số tiền này được phân phối dưới dạng "Mumbuca" - đơn vị tiền tệ địa phương của thành phố. Loại tiền này không được chấp nhận ở các nơi khác của Brazil.
"Việc này có thể trở thành mô h́nh về cách một thành phố có thể giải ngân hiệu quả các khoản trợ cấp xă hội trong thời kỳ đại dịch, hỗ trợ các gia đ́nh nghèo khi họ ở nhà và cả hộ kinh doanh nhỏ trong thời kỳ khủng hoảng", Eduardo Diniz - Giáo sư ngân hàng và công nghệ tại Trường Quản trị Kinh doanh Săo Paulo nhận xét.
Trong tháng 5, cư dân Maricá đă tiêu 30 triệu reais tiền Mumbuca. Diniz cho biết ch́a khóa thành công của Mumbuca chính là sự vào cuộc mạnh mẽ của chính quyền địa phương.
Một nghiên cứu khác tại Canada cũng chứng minh giá trị của việc duy tŕ ḍng chảy tiền chảy tại địa phương, nhờ "tiền tệ bổ sung". Nghiên cứu cho biết các hăng bán lẻ độc lập xoay ṿng tiền nhiều hơn 2,6 lần so với các chuỗi bán lẻ. Bên cạnh đó, ngoài việc khuyến khích mọi người mua sắm tại địa phương, các loại tiền bổ sung c̣n có thể khuyến khích hành vi tích cực hoặc làm từ thiện.
Lấy cảm hứng từ công nghệ khối chuỗi (blockchain), thành phố Hull ở phía bắc nước Anh đă tạo ra tiền tệ địa phương kỹ thuật số đầu tiên trên thế giới vào năm 2018, cung cấp chiết khấu lên đến 50% hàng hóa và dịch vụ cho những người làm việc t́nh nguyện tại các tổ chức địa phương. Một dự án tương tự của Hà Lan, có tên Samen Doen cũng thưởng cho những người thực hiện các hoạt động xă hội như chăm sóc người già.
Bristol Pound, được thành lập năm 2012, được coi là một trong những loại "tiền tệ bổ sung" có ảnh hưởng nhất. Cư dân Bristol (Anh) có thể sử dụng nó để thanh toán xe bus, cà phê hoặc thậm chí là thuế.
Dù số Bristol Pound được chi từ năm 2012 đă lên tới 5 tỷ bảng Anh, tác động kinh tế của nó vẫn c̣n gây tranh căi. Một nghiên cứu năm 2017 kết luận nó không thúc đẩy địa phương hóa, v́ đồng bảng Anh quá sẵn và dễ tiếp cận, khiến nhiều người không mặn mà với Bristol Pound.
Một vấn đề gây khó khăn cho một số đồng tiền bổ sung là t́m được cách trang trải chi phí hoạt động. WIR giải quyết vấn đề này thông qua phí giao dịch ở mức 0,06% đối với thành viên và gấp đôi đối với người không phải là thành viên. Đôla Calgary của Canada duy tŕ bằng cách trả lương nhân viên bằng chính đồng Calgary và thu phí từ chính phủ và doanh nghiệp.
Một số loại tiền tệ dựa trên cộng đồng của Mỹ cũng phải vật lộn để vượt qua thách thức này. Đồng Equal đôla của Philadelphia, trả cho người dân địa phương để đổi lấy hàng hóa, dịch vụ và lao động, đă ngừng lưu thông năm 2014 sau 19 năm hoạt động do tốn 300.000 USD mỗi năm để duy tŕ. Được thành lập vào năm 1991, chương tŕnh Ithaca HOURS cũng từng là đơn vị tiền tệ địa phương hoạt động lâu nhất ở Mỹ. Nó lụi tàn sau hai thập kỷ, không lâu sau khi người sáng lập kiêm nhà hoạt động Paul Glover qua đời.
Sự tham gia hạn chế của các doanh nghiệp cũng là một trở ngại. Hệ thống trao đổi giá trị LOVES tại Yamato (Nhật Bản) trả cho người dân bằng tiền địa phương khi họ làm t́nh nguyện và mang túi riêng đến siêu thị. Dù nhiều cư dân đă đăng kư, số cửa hàng tham gia lại không đủ. Chương tŕnh đă ngừng lại năm 2007 sau 5 năm hoạt động.
Việc tiền mặt giảm dần khi thương mại điện tử và thanh toán điện tử phát triển cũng là một yếu tố khác làm giảm nhu cầu "tiền tệ bổ sung". Diana Finch, Giám đốc điều hành của Bristol Pound nói rằng ngay cả trước khi Covid-19 tấn công, việc lưu thông tiền giấy trong khu vực đă giảm khoảng 60%.
Bristol Pound đang chuyển hướng sang mô h́nh kinh doanh dựa trên phí giao dịch điện tử - Bristol Pay, dự kiến ra mắt cuối năm nay. Mục tiêu của Bristol Pay là chiếm từ 50% đến 80% các giao dịch trong thành phố. Một khoản phí nhỏ được tính cho mỗi giao dịch. Số tiền thu được sẽ đổ vào các dự án xă hội và môi trường.
Bà Diana Finch xem "tiền tệ bổ sung" là công cụ có thể làm cho các thành phố trở nên linh hoạt hơn khi đối mặt với xung đột kinh tế, cũng như cải thiện b́nh đẳng xă hội. "Loại tiền này không nhằm giúp các doanh nghiệp địa phương đang gặp vấn đề về thanh khoản kinh doanh. Nó nghiêng về việc nỗ lực thay đổi bản chất của nền văn hóa và tạo ra các cộng đồng bền vững hơn", bà nói.