Bốn mươi năm nh́n lại ngày Phan Rang thất thủ, tôi lại nhớ một khuôn mặt tướng lănh cựu tư lệnh sư đoàn 6 không quân (bản doanh đóng tại Pleiku), người đă bị địch bắt tại chiến trường, bị đem ra Bắc và trở thành người tù có thâm niên cao nhất (17 năm).
Trong số các sĩ quan bị trả thù sau cuộc chiến, ông là người vào tù sớm nhất (16-4-75) và ra trại trễ nhất (11-2-92). Thân tàn lực kiệt ông sống thêm được 10 năm và mất tại Quận Cam năm 2002. Trước khi mất ông dồn sức cố viết một hồi ức về trận đánh Phan Rang và làm một điều chẳng ai bắt ông phải làm là tỏ lời cáo lỗI cùng đồng bào qua mấy ḍng bi tráng, Tôi cảm nhận rất có tội với đồng bào, v́ làm tướng mà không giữ được thành.
Nói đến quân chủng Không quân người ta nhắc nhiều đến những khuôn mặt vừa hào hoa vừa gan dạ, lấy không gian làm nhà, lấy nghiệp bay làm lẽ sống, và trong hàng tư lệnh mang sao đă có hai ông một thời làm tới Phó tổng thống và một ông làm tư lệnh cảnh sát đă tự tay bắn chết tên VC trong tết Mậu thân (mà sau này hăng CNN đă chọn là một trong số 100 sự kiện nổi bật của…thế kỷ 20!).
Nhưng dư luận và báo chí ít chú ư đến vị tướng gốc Nam bộ này, tên ông chỉ được nhắc khi được đề bạt làm tư lệnh một sư đoàn sau chót của không quân mới thành lập cuối năm 1972 nhằm yểm trợ cho chiến trường cao nguyên và trở thành bại tướng khi Phượng Hoàng (danh xưng chỉ huy của ông) găy cánh tại Phan Rang hai tuần trước ngày mất nước.
Ngược ḍng tiểu sử ít ai biết tướng Phạm Ngọc Sang, người đă có gần 25 năm quân vụ, nguyên xuất thân là một sĩ quan bộ binh (khóa 1 Thủ Đức), sau được tuyển sang không quân du học tại Pháp, trở thành một phi công chuyên lái vận tải. Nhờ tài năng và tác phong gương mẫu, ông được tin cậy và là một trong ba người được chọn lái riêng cho tổng thống Diệm. Sau 63 trả về không quân ông tiếp tục bay và có thời đă làm Chỉ huy trưởng trung tâm đào tạo phi công tại Nha trang. Ông cũng là chánh vơ pḥng cho tướng Kỳ khi ông này làm chủ tịch ủy ban hành pháp trung ương.
Trước khi vào quân ngũ ông cũng từng là nhà giáo, có kiến thức văn hóa, song hành với nghiệp bay, ông là sĩ quan cấp tá duy nhất tốt nghiệp các khóa quân sự về chỉ huy tham mưu và quốc pḥng nổi tiếng của Việt nam và Hoa kỳ, đáng kể là khóa cao đẳng quốc pḥng (VN), chỉ huy tham mưu cao cấp tại Leavenworth (Kansas) và quản trị quốc pḥng tại trường đào tạo hậu đại học của Hải quân Mỹ tại Monterey (California).
Cứ dựa vào thâm niên và tài năng ông xứng đáng trở thành Tư lệnh của quân chủng, nhưng vốn không có tham vọng, lại khiêm tốn, không phe cánh, măi đến 1972 mới lên tư lệnh và được thăng một sao một năm trước ngày găy cánh. Cũng năm này được tuyên dương trước toàn quân với Anh dũng bội tinh kèm nhành dương liễu về công trạng yểm trợ không lực hữu hiệu cho chiến trường cao nguyên.
Là người hay viết về chân dung tướng lănh của Quân lực VNCH khi các vị nằm xuống, tôi hụt viết về chuẩn tướng Sang khi ông từ giă bạn bè và người thân v́ ngày ấy tôi chưa quay lại làng văn làng báo. Nhưng cũng may tôi có dịp gặp ông hai lần trớ trêu thay trong cùng cảnh tù của một trại giam hắc ám nhất miền Bắc, trại Nam hà, rồi khi ra hải ngoại lại có dịp được biết thêm về ông qua các sĩ quan thuộc cấp đă gần gũi ông tại Pleiku và những tháng ngày cuối cùng trước ngày Sài g̣n tắt thở.
Viết về ông hơi khó v́ bản thân ông không thích người khác ca ngợi ḿnh, lại càng kín tiếng v́ không thích chuyện chính trị, ông là một mẫu quân nhân thuần túy, dù là một phi công mang tiếng hào hoa nhưng cá nhân lại hết mực nghiêm túc, trọng quân phong quân kư, có thể v́ gốc nhà giáo và luôn tỏ ra gương mẫu trong nếp chỉ huy của quân trường, nơi một lần ông đă uốn nắn các sinh viên sĩ quan theo đuổi nghiệp bay cả về kỹ thuật lẫn tác phong.
Tôi nhớ lần lén gặp ông trong khu biệt giam tướng lănh, khó ai ngờ ông là tướng một sao, cảm tưởng nh́n ông cặm cụi tưới mảng rau thơm và rau cải để tự cải thiện trong một khu đất khép kín của trại tù, người ta h́nh dung giống như một ông giáo già người Nam bộ đang chăm sóc mảnh vườn nhà èo uột dưới quê.
Nhưng bên trong con người này là một nhân cách đáng kính, lầm lỳ ít nói, ngay cả khi địch bắt cũng chẳng khai thác được ǵ, bảo lên đài nói để kêu gọi binh sĩ ta đầu hàng buông súng ông không chịu làm, bảo thành khẩn khai báo quá tŕnh bản thân để sớm được tha ông vẫn an nhiên tự tại, ông không dại ǵ mà chống khi cánh bay đă găy, nhưng phía cán bộ địch vận ở trung ương và quản lư trại giam nơi nhốt ông, họ biết người này khó mà chiêu hồi, cải tạo, có thể v́ vậy mà khi trại giam tù cải tạo cuối cùng trên đất Bắc đóng cửa, người ta đem ông về Nam để nhốt thêm. Ông là người cuối cùng ra khỏi trại giam sau 17 năm, chính thức khai tử cái chính sách khoan hồng mà cộng sản rêu rao dành cho những kẻ cựu thù của chúng.
Trở lại những ngày cao nguyên di tản, ông là nhân chứng đầu tiên ngoài tướng Nguyễn Văn Phú, người nhận lệnh từ tổng thống Thiệu. Ông vẫn hận về cái lệnh quái đản bằng miệng từ người tổng tư lệnh cho một tư lệnh quân đoàn qua đường điện thoại (từ Khánh Ḥa Nha Trang), áp đặt một quyết định sinh tử cho việc tháo lui bỏ ngỏ một vùng cao nguyên chiến lược mà chính người thi hành chỉ có không đầy… 72 tiếng đồng hồ để sắp xếp!
Ông vẫn c̣n nhớ như in trong cuộc họp tham mưu tại văn pḥng tướng Phú, cú điện thoại gần như độc thoại từ đầu dây bên kia và phía đầu dây bên này chỉ có những độc âm…dạ, dạ, dạ,…rồi ngưng, không kịp để phát thêm một lời xin giải thích và nhu cầu thời gian cho một cuộc di tản chiến thuật vô tiền khoáng hậu. Mặt buồn như người đưa đám, người tư lệnh cấp cao hơn ông chỉ đạo các đơn vị tự lo lấy phương tiện chuẩn bị băng qua con lộ 7, mà mấy ngày sau thành tử lộ trên đường rút về Tuy ḥa, một thị trấn gần Nha Trang, nơi chưa đầy một tuần trước ông Thiệu và đoàn tùy tùng có cả đại tướng Cao Văn Viên đă có mặt tại đây.
Chưa đầy một tháng sau, bản đồ miền Nam được vẽ lại, Phan Rang trở thành tuyến đầu của lănh thổ cộng ḥa. Tướng Thiệu cho gom góp các đơn vị vừa tản hàng sau cuộc di tản, từ cao nguyên đổ về, từ miền Trung dạt xuống, bằng mọi giá phải bảo vệ thị trấn này cũng là hometown của ông, không để cho Bắc Việt lấn chiếm thêm. Từ đây, tướng Sang thêm một nhiệm vụ mới, làm phụ tá cho tướng ba sao Nguyễn Vĩnh Nghi, một cựu tư lệnh đồng bằng sông Cửu đang bị thất sủng nên chịu giữ chức tư lệnh tiền phương pḥng thủ Phan Rang.
Có một giai thoại là tại mặt trận tiền phương, tướng Nghi đă chỉ định tướng Sang đặt bộ chỉ huy trên không để dề bề điều động phối hợp, nhưng ông đă nói đùa, tướng 3 sao dưới đất, tướng 1 sao trên trời coi sao tiện, ông đă xin cùng ngồi ở bộ chỉ huy đóng gần phi trường, để rồi cùng số phận ít ngày sau khi Phan Rang thất thủ cả hai ông trở thành tù binh có cấp bậc cao nhất bị bắt tại chiến trường. Một thuộc cấp cũng là bạn của tôi thuật lại nếu Phượng Hoàng cứ ở trên không th́ chiếc vận tải biết đâu đă quay hướng Sài g̣n và số phận của mấy thầy tṛ đă có ngả rẽ khác.
Viết lại về ông điều đáng nói không phải muốn đề cao một khuôn mặt từng được kính nể cả về tài năng lẫn phẩm chất, cái đáng phục dù không được nhắc nhớ như năm vị tướng đă chết theo thành, nhưng Phuợng Hoàng khi găy cánh đă trả giá bằng những tháng năm tù đầy gian khổ qua các trại giam của kẻ thù từ Bắc vào Nam, rồi trước khi về cơi đă dũng cảm nh́n lại bằng tri nhớ của ḿnh và nhờ các thuộc cấp bổ sung, ông đă viết được một tài liệu mang tính hồi ức thuật lại trận đánh Phan Rang mà những chi tiết có thể dùng làm tư liệu cho người viết quân sử.
Theo dư luận chung ông chẳng có lỗi ǵ, trái lại đă làm hết sức ḿnh trước t́nh h́nh vận nước đă đến hồi mạt vận, dù ông đă tự thân xin lỗi đồng bào v́ đă để mất Phan Rang. Các đồng đội vẫn tự hào khi nh́n lại thấy Thầy ḿnh sống chết có nhau, hơn nhiều kẻ chóp bu đă bỏ thành trước giờ tàn cuộc.
Mọi sự đă thuộc về lịch sử, thắng thua để các người sau phân giải. Bên thắng cuộc họ mới kỷ niệm ầm ỹ 40 năm Sài g̣n mất tên, nhưng cảnh đói nghèo tụt hậu vẫn c̣n là vết thương nhức nhối của một quê hương tan nát.
Tôi mượn lời của các thuộc cấp trong lễ truy niệm với đầy đủ lễ nghi quân cách trong ngày tiễn ông ra đi, “Thôi th́, ân đất nước đă đền, nghĩa đồng bào đă trả, xin Tướng quân thanh thản ra đi”. Chúng tôi, những người lính không cùng quân chủng, với ḷng quí mến của các cựu tù xin Phượng Hoàng cứ yên nghỉ ngàn thu.
Viết tại quận Cam
Đỗ Xuân Tê