Theo truyền thuyết, tục ăn trầu của người Việt đă có từ thời vua Hùng Vương thứ IV, theo đó chiếc b́nh vôi có thể đă có mặt từ thời thượng cổ, nhưng khảo cổ học chưa phát hiện được b́nh vôi nào thuộc thời kỳ văn hóa Đông Sơn. Tính đến cuối thế kỷ XX th́ b́nh vôi cổ nhất t́m được ở Việt Nam mang niên đại thế kỷ IV, khai quật trong ngôi cổ mộ thời Bắc thuộc.
Có câu chuyện cổ tích thần kỳ nói về sự tích cái b́nh vôi: Ngày xưa có một tên trộm rất tài t́nh. Khi về già th́ ăn năn hối cải, bỏ nghề, xin vào chùa tá túc nghe kinh. Sư cụ trụ tŕ giao việc giữ lửa, gà gáy sáng có phận sự nấu nước pha trà cúng Phật. Tên trộm chăm lo giữ lửa và làm tất cả mọi việc nặng trong chùa, thành tâm tu tập, được sư cụ tin cậy. Trong chùa có chú tiểu nhỏ không ưa tên trộm và sinh ḷng ghét bỏ, ghen tỵ về ḷng tin cậy của sư cụ. Một đêm, chú lén dập tắt lửa. Sáng dậy thấy không c̣n lửa đă vùi ủ kín đêm qua, tên trộm rầu rĩ chẳng biết cách xoay xở. Chú tiểu bèn bày mưu hại, bảo tên trộm leo lên cây đa thiêng bên chùa cầu Phật gia hộ. Chú bảo :
– Leo lên ! Leo tuốt cao tận ngọn, buông tay buông chân như buông thả bản thân, buông thả ngũ uẩn. Phật sẽ gia hộ đưa đến nơi có lửa.
Tên trộm cả tin theo lời, khi buông ḿnh, thay v́ rơi xuống đất chết, lại được một đám mây vàng nhẹ nhàng cứu độ đưa về cơi Niết bàn không sinh không diệt. Chú tiểu ngỡ ngàng, nhưng ḷng tham sân si bùng mạnh, chú đi dập tắt lửa rồi leo lên tận ngọn đa, buông ḿnh. Chú rơi nhanh. một cành đa nhọn đâm xuyên thủng bụng. Chú chết, không được văn sinh tịnh độ, mà biến thành một cái b́nh tṛn bụng chứa đầy vôi nồng – tượng trưng ḷng đố kỵ – cành đa nhọn là chiếc dao nhỏ dùng quệt vôi têm trầu và màu đỏ của trầu quệt trên miệng b́nh vôi là máu loang ở vết thương thấu tim gan…
Trải dài qua năm tháng, chưa thấy ai b́nh giải về nội dung và ư nghĩa của câu chuyện mang tính nhân quả về sự tích chiếc b́nh vôi. Chỉ biết rằng b́nh vôi là vật dụng quá quen thuộc trong mỗi gia đ́nh người Việt qua nhiều thế kỷ. Trong một truyện ngắn có tên là Ông B́nh vôi, nhà văn Phan Khôi (1887- 1959) viết:
Khắp nước Việt Nam có tục ăn trầu, cho nên ở đâu cũng có b́nh vôi. Theo như tôi biết, ở vùng quê chúng tôi, có hai thứ b́nh vôi. Đều bằng đất nung cả, mà một thứ giống như cái hũ nhỏ, duy cổ eo, miệng loa, cho nhà trung thường dùng; một thứ b́nh tṛn mà đít bằng, trên có quai xách, miệng ở về một bên, toàn thân tô màu lục hoặc màu vàng, cho nhà sang dùng.
Cả hai đều để đựng vôi trong ḷng nó. Nhưng mỗi khi cho vôi vào, người ta lại cũng dùng vôi đắp cái miệng nó cho cao lên…Thứ b́nh vôi thường, dùng ch́a bằng tre, những thứ b́nh vôi sang, bao giờ cũng dùng ch́a bằng sắt, ở thân cái ch́a đôi khi lại có đeo một lưỡi dao để rọc trầu…”
Theo mô tả của nhà văn Phan Khôi th́ chiếc b́nh vôi xưa thường làm bằng đất nung, có quai xách. Phía trên thường có hai cái lỗ, trông như hai cái miệng tṛn xinh xắn. Một lỗ để đưa vôi vào hoặc lấy vôi ra bằng một thanh tre mỏng và dài, quết vào lá trầu. Một lỗ nữa để thoát hơi nước khi vôi sôi. Mỗi khi vôi trong b́nh đóng chặt một lớp dày cứng, hoặc b́nh bị nứt nẻ, không dùng nữa, người ta thường mang nó đem đặt dưới gốc cây thị, gốc đa đầu làng cùng với vô số ông đầu rau (ông táo) to nhỏ, được mọi nhà mang đến đặt vào đó, nhất là những dịp cúng đưa ông Táo về trời, hay cúng rước ông bà chiều 30 Tết. Gốc cây cổ thụ đầu làng như một “nghĩa địa” nhỏ, an nghỉ những vật dụng mang trong nó cái hồn đầy vẻ tâm linh của cộng đồng làng xă.
Để đưa vôi vào ống, người ta lấy cái thanh tre dài có một đầu nhọn để quệt vôi nhét vào cái lỗ bên, gọi là “cho Ông B́nh ăn”. Để phù hợp với mục đích sử dụng, b́nh vôi có loại chỉ nhỏ bằng quả quưt để mang theo người, lại có loại bằng quả bưởi để trên án, trên bàn tiếp khách. Cũng có loại to cỡ cối đá để luôn ngoài đ́nh cho cả làng cùng sử dụng mỗi khi có hội hè đ́nh đám. Từ nhu cầu của chiếc b́nh vôi trong dân gian, những người thợ thủ công tài hoa đă chế tác ra các loại b́nh vôi khác nhau. Kiểu dáng đời sau nối tiếp đời trước mỗi ngày một phong phú. Chất liệu cũng dần được cải tiến; từ đất nung, sành, gốm, sứ rồi đồng… Nhưng phổ biến hơn cả và được giới sưu tầm cất công lùng kiếm là b́nh vôi làm từ chất liệu gốm. Màu men của b́nh vôi gốm rất khác nhau. Từ men trắng, men lục thời Lư-Trần đến men lam, men màu huyết đỉa thời Lê sơ sau này là cả một cuộc cách mạng.
Cũng trong truyện ngắn trên, nhà văn Phan Khôi c̣n cho biết: đối với người “xưa”, hễ cái ǵ, vật ǵ có thể hại được con người, hoặc tự nó sống lâu hơn đời sống con người th́ được gọi bằng Ông:
“Cái b́nh vôi, tại sao lại gọi bằng “Ông”? Đọc từ đầu đến đây, bạn đọc đă biết. Ở vùng quê chúng tôi, mà có lẽ cả nước Việt Nam cũng vậy, vật ǵ nó có thể hại ḿnh được th́ gọi bằng “Ông”, vật ǵ nó to hay sống lâu năm th́ cũng gọi bằng “Ông”.
Con cọp ăn thịt ḿnh được, gọi bằng “Ông Cọp”, con khỉ phá hoa màu ḿnh được, gọi bằng “Ông Trưởng’, con chuột, cắn quần áo của ḿnh được, gọi bằng “Ông Tí”. Cái đầu rau, dùng năm mười năm mới thay cái khác, gọi bằng “Ông Núc”, cái che, đường kính của nó có khi gần đến một mét, gọi bằng “Ông Che”. Người Việt Nam về sau thế nào chưa biết, chứ về trước, hễ vật ǵ làm hại được hoặc lớn hơn, hoặc nhỏ, vật ǵ sống lâu và to xác th́ gọi bằng “Ông” để tỏ ḷng tôn kính, sùng bái…”
Chiếc b́nh vôi lại được một nhà thơ tiền chiến gắn với h́nh ảnh của những người già đang sống ở lứa tuổi xế chiều:
Những kiếp người sống lâu trăm tuổi
Y như một cái b́nh vôi
Càng sống càng bé lại.
Do đă quá gần gũi, quen thuộc với đời sống của người Việt, có khi người dùng đă qua đời mà nó vẫn tồn tại, nên người Việt đă nhân hóa nó thành một vật sống măi, gọi nó bằng Ông, và không biết tự khi nào, cái từ Ông B́nh Vôi đă trở nên gần gũi với biết bao thế hệ sống vào khoảng giữa thế kỷ XX trở về trước.
“Miếng trầu là đầu câu chuyện ”, cũng là mở đầu cho những cuộc t́nh duyên, kết bạn làm quen, gắn bó cùng nhau. Miếng cau với lá trầu cần phải có một chút vôi trắng muốt quệt vào mới đủ, mới đậm đà, ngon miệng và say. Chính cái chút vôi trắng muốt mới có được cái màu đỏ làm hồng môi. Cái màu đỏ thắm tượng trưng cho ḷng chung thủy, tin yêu.
Có nhiều tác giả nghiên cứu về chiếc b́nh vôi đă cho rằng, từ xa xưa trước khi con người t́m ra kim loại, dụng cụ chủ yếu sử dụng trong săn bắt, hái lượm, chiến tranh là những dụng cụ bằng đá như dao, ghè, búa, ŕu… Chính từ lư do đó, đá được thần thánh hóa và tục thờ đá ra đời. Sau này, các nhà khoa học gọi đó là “tín ngưỡng đá”. Vôi có nguồn gốc từ đá và qua tín ngưỡng cổ mà có được một chỗ đứng vững chắc và tôn nghiêm trong đời sống người Việt. Ngoài việc dùng để ăn trầu, vôi c̣n để sát trùng, đánh gió và đôi khi được dùng để chế biến thực phẩm. Vào mỗi dịp năm mới, cùng với việc trồng cây nêu, người ta lại vẽ lên mặt đất những cung tên bằng vôi, nhằm trừ tà ma để chủ nhân của ngôi nhà đón một năm mới nhiều phúc lộc. Theo giáo sư Kiều Thu Hoạch, nhà nghiên cứu về văn hóa dân gian th́ chỉ duy nhất ở Việt Nam mới có b́nh đựng vôi và có hàng trăm mẫu với các cỡ khác nhau.
H́nh ảnh những chiếc b́nh vôi hầu như đă không c̣n trong mỗi gia đ́nh, hay ở gốc đa, gốc thị đầu làng. Thế nhưng mỗi khi thấy nó, chúng ta lại nhớ đến h́nh ảnh của người bà tóc bạc răng đen bỏm bẻm nhai trầu. Nhớ đến những ngày giỗ Tết, hay trong các đám cưới hỏi ngày xưa, các bà các cô xúm lại bổ cau, quệt vôi têm trầu bên cạnh chiếc b́nh vôi với những câu chuyện râm ran và tiếng cười gịn giă…H́nh ảnh đậm nét quê nhà đó đă đi vào dĩ văng, đi vào hoài niệm của những người nay đă tóc bạc răng long…
Tôn Thất Thọ
Chia sẻ
SUY NGẪM
Sống cuộc đời của ḿnh theo mong muốn của người khác là lăng phí cuộc đời của bạn
— Steve Jobs
News
Library
Technology
Giải Trí
Portals
Tin Sốt
Home
