Trên thế giới không có nước nào có lịch sử lâu đời như Tàu, không có nước nào có một nền văn hóa không đứt đoạn như Tàu, mà cái văn hóa đó lại đă từng đạt đến một nền văn minh cao độ.
Người Hy Lạp thời nay với người Hy Lạp ngày xưa chẳng liên quan ǵ với nhau. Người Ai Cập cũng vậy. Nhưng người Tàu hôm nay th́ đúng là hậu duệ của người Tàu cổ đại.
Tại sao một nước khổng lồ như vậy, một dân tộc to lớn như vậy ngày nay lại ra nông nỗi xấu xa ấy?
Chẳng những bị người nước ngoài ức hiếp mà c̣n bị ngay dân ḿnh ức hiếp. Nào là vua bạo ngược, quan bạo ngược, mà cả dân (quần chúng) cũng bạo ngược.
Thế kỷ thứ XIX, quần đảo Nam Dương thời nay tức là Đông Nam Á, c̣n là thuộc địa của Anh và Hà Lan, có một chuyên viên Anh đóng ở Malaysia nói rằng:
“Làm người Tàu ở thế kỷ thứ XIX là một tai họa”. Bởi v́ ông này đă thấy cộng đồng người Hoa sống ở quần đảo Nam Dương giống một lũ lợn, vô tri vô thức, tự sinh tự diệt, tùy thời c̣n có thể bị sát hại hàng loạt.
Thế mà tôi thấy người Hoa ở thế kỷ XX so với người Hoa ở thế kỷ XIX tai họa của họ c̣n lớn hơn.
Điều làm chúng ta đau khổ nhất là bao mong đợi của người Hoa từ một trăm năm nay cơ đồ như đă bị tiêu tan toàn bộ.
Cứ mỗi lần có một mong chờ trở lại, hứa hẹn nước nhà một tương lai sáng sủa hơn, th́ kết quả lại càng làm cho chúng ta thất vọng và t́nh h́nh lại càng trở nên tệ hại hơn.
Một mong chờ khác lại đến, để rồi lại đem về những ảo vọng, thất vọng, những tồi tệ liên miên vô tận.
Dân tộc cố nhiên là trường tồn, sinh mệnh của cá nhân là hữu hạn. Một đời người có được bao ước vọng lớn?
Có được bao lư tưởng lớn, chịu được mấy lần tan vỡ? Con đường trước mặt sáng sủa thế nào? Hay lại đen tối? Thật khó nói cho hết!
Bốn năm trước, lúc tôi diễn giảng tại New York, đến đoạn “chói tai”, có một người đứng dậy nói:
“Ông từ Đài Loan đến, ông phải nói cho chúng tôi nghe về những hy vọng, phải cổ vơ nhân tâm. Sao lại đi đả kích chúng tôi?.”
Con người đương nhiên cần được khích lệ, vấn đề là khích lệ rồi sau đó làm ǵ nữa?
Tôi từ nhỏ cũng từng được khích lệ rồi. Lúc 5, 6 tuổi, tôi được người lớn nói với tôi:
“Tiền đồ của Tàu nằm trong tay thế hệ các cháu đấy!”
Tôi cho rằng trách nhiệm của tôi lớn quá, chắc không thể nào đảm đương nổi.
Sau đó tôi lại nói với con tôi: “Tiền đồ của Tàu nằm trong tay thế hệ các con đấy!”
Bây giờ con tôi lại nói với cháu tôi: “Tiền đồ Tàu nằm trong tay thế hệ các con đấy!”
Một đời, rồi một đời, biết bao nhiêu lần một đời? Đến đời nào th́ mới thật khá lên được?
Tại Tàu đại lục rộng lớn, sau thời Phản hữu (Phong trào chống phe hữu năm 1958), tiếp theo lại là Đại Cách Mạng Văn Hóa long trời lở đất.
Từ ngày loài người có lịch sử đến nay chưa bao giờ thấy được một tai họa do con người làm ra to lớn đến như vậy.
Chẳng nói đến tổn thất sinh mạng, cái tổn thương lớn lao nhất là sự chà đạp nhân tính, giầy xéo lên phẩm hạnh cao quư.
Con người nếu rời bỏ nhân tính và những đức hạnh cao quư th́ sánh với cầm thú.
Bây giờ người ta nói nhiều về Hương Cảng [Hồng Kông]. Bất cứ nước nào, nếu có đất đai bị nước ngoài chiếm cứ đều cảm thấy tủi nhục.
Chờ cho đến lúc lấy được về chẳng khác nào ḷng mẹ bị mất con.
Ai cũng nhớ chuyện nước Pháp lúc phải cắt hai tỉnh Alsace và Lorraine giao cho Đức đă đau khổ như thế nào, lúc lấy lại được về đă sung sướng ra sao.
Nhưng Hương Cảng của chúng ta chỉ cần nghe đến việc trả về tổ quốc là lập tức hồn bay phách lạc. Chuyện ǵ mà lạ thế?
C̣n nói về Đài Loan, hiện nay nhiều thanh niên người tỉnh này hoặc người nơi khác ở đây đều chủ trương Đài Loan độc lập.
Tôi nhớ lại 30 năm trước đây, lúc Nhật Bản trả lại Đài Loan cho Tàu (1945), mọi người sung sướng như si cuồng chẳng khác nào đứa con lạc mẹ lại t́m được đường về nhà.
Cái ǵ đă xảy ra sau 30 năm đó để cho đứa con kia lại muốn bỏ nhà ra đi?
Ở nước ngoài, có lúc tôi dừng lại trong công viên, nh́n trẻ con ngoại quốc, thấy sao chúng sung sướng thế. Trong ḷng tôi lúc ấy tự nhiên cảm thấy thèm thuồng quá. Chúng không phải mang gánh nặng, con đường chúng đi bằng phẳng, rộng răi quá, tâm lư khỏe mạnh, sung măn, sảng khoái.
Con trẻ Đài Loan chúng ta đến trường học, đeo kính cận, mặt khó đăm đăm v́ phải đối phó với áp lực bài vở. Mẹ ngất ngă xuống đất, con đến đỡ mẹ dậy, mẹ kêu rống lên:
“Mẹ có chết cũng chẳng sao, việc ǵ đến con! Con đi học bài đi! Đi học bài đi!”
Vợ tôi lúc dạy học ở Đài Loan, thỉnh thoảng cứ đề cập đến đạo đức làm người, tức th́ sinh viên nhao nhao phản đối: “Chúng tôi không cần học làm người, chỉ cần học để ứng phó với việc thi cử.”
Lại nh́n về trẻ con ở Tàu lục địa, từ nhỏ đă phải học đánh đấu nhau, lừa dối bịp bợm nhau, lại luyện tập cách lừa bạn, phản đồng chí, lại phải học cách bốc phét, bịa đặt.
Một nền giáo dục đáng sợ thay! Một thế hệ nữa những đứa trẻ này lớn lên sẽ như thế nào?
Người ta thường nói: “Ḿnh nắm tương lai ḿnh trong tay ḿnh.”
Lúc đă luống tuổi, tôi thấy câu này không ổn; sự thực, có lẽ chỉ nắm được một nửa trong tay ḿnh, c̣n một nửa lại ở trong tay của kẻ khác.
Kiếp người trên đời này giống như một cục sỏi trong một máy nhào xi măng, sau khi bị nhào trộn, thân chẳng tự chủ được.
Điều ấy khiến tôi cảm thấy đó không phải là một vấn đề của riêng một cá nhân nào, nhưng là một vấn đề xă hội, văn hóa.
Lúc chết, Chúa Giê Su (Jesus) bảo: “Hăy tha thứ cho họ, họ đă làm những điều mà họ không hề hiểu.”
Lúc trẻ, đọc câu này tôi cho rằng nó chỉ là một câu tầm thường. Lớn lên rồi lại vẫn thấy nó không có ǵ ghê gớm cả, nhưng đến cái tuổi này rồi tôi mới phát hiện rằng nó rất thâm thúy, thật đau ḷng thay!
Có khác nào người Tàu sở dĩ trở thành xấu xí như ngày nay bởi chính v́ họ không hề biết rằng ḿnh xấu xí.
Chúng ta có đủ tư cách làm chuyện đó và chúng ta có lư do tin rằng Tàu có thể trở thành một nước rất tốt đẹp. Chúng ta không cần cứ phải muốn có một quốc gia hùng mạnh.
Quốc gia không hùng mạnh th́ có can hệ ǵ?
Chỉ cần sao cho nhân dân hạnh phúc rồi th́ đi t́m quốc gia hùng mạnh cũng chưa muộn.
Tôi nghĩ người Tàu chúng ta có phẩm chất cao quư. Nhưng tại sao cả trăm năm rồi, cái phẩm chất ấy thủy chung vẫn không làm cho người Tàu thoát khỏi khổ nạn?
Nguyên do v́ sao?
Tôi muốn mạo muội đề xuất một câu trả lời có tính cách tổng hợp: Đó là v́ văn hóa truyền thống Tàu có một loại siêu vi trùng, truyền nhiễm, làm cho con cháu chúng ta từ đời này sang đời nọ không khỏi được bệnh.
Có người sẽ bảo: “Tự ḿnh không xứng đáng, lại đi trách tổ tiên!.”
Xét cho kỹ câu nói này có một sơ hở lớn. Trong vở kịch nổi tiếng “Quần Ma” (Những Con Ma) của Ibsen (íp sen) có kể chuyện hai vợ chồng mắc bệnh giang mai sinh ra một đứa con cũng bị bệnh di truyền.
Mỗi lần phát bệnh nó lại phải uống thuốc. Có lần tức quá nó kêu lên: “Con không uống thuốc này đâu! Con thà chết đi thôi! Bố mẹ đă cho con cái thân thể như thế này à!?”
Trường hợp này th́ nên trách đứa bé hay trách bố mẹ nó? Chúng ta không phải trách bố mẹ, cũng không phải trách tổ tiên chúng ta, nhưng nhất quyết phải trách cái thứ văn hóa họ đă truyền lại cho chúng ta.
Một nước rộng ngần đó, một dân tộc lớn ngần đó, chiếm đến một phần tư dân số toàn cầu, lại là một vùng cát chảy của sự đói nghèo, ngu muội, đấu tố, tắm máu mà không tự thoát được.
Tôi nh́n cách cư xử giữa con người với nhau ở những nước khác mà lại càng thèm.
Cái văn hóa truyền thống kiểu nào để sinh ra hiện tượng này?
Nó đă khiến cho người Tàu chúng ta mang sẵn trong ḿnh nhiều đặc tính rất đáng sợ!
Một trong những đặc tính rơ nhất là dơ bẩn, hỗn loạn, ồn ào. Đài Loan đă từng có một dạo phải chống bẩn và chống hỗn loạn, nhưng chỉ được mấy ngày. Cái bếp của chúng ta vừa bẩn vừa lộn xộn. Nhà cửa chúng ta cũng vậy. Có nhiều nơi hễ người Tàu đến ở là những người khác phải dọn đi.
Tôi có một cô bạn trẻ tốt nghiệp đại học chính trị. Cô này lấy một người Pháp rồi sang Paris sinh sống. Rất nhiều bạn bè đi du lịch Âu châu đều ghé nhà cô trú chân. Cô ta bảo với tôi:
“Trong ṭa nhà tôi ở, người Pháp đều dọn đi cả, bây giờ toàn người Á đông nhảy vào!” (Người Á đông có khi chỉ người châu Á nói chung, có khi lại chỉ người Tàu).
Tôi nghe nói vậy rất buồn, nhưng khi đi xem xét tận mắt mới thấy là chỗ nào cũng đầy giấy kem, vỏ hộp, giầy dép bừa băi, trẻ con chạy lung tung, vẽ bậy lên tường, không khí trong khu bốc lên một mùi ẩm mốc. Tôi hỏi:
“Các người không thể tổ chức quét dọn được hay sao?” Cô ta đáp: “Làm sao nổi!”
Không những người nước ngoài thấy chúng ta là bẩn, loạn, mà qua những điều họ nhắc nhở chúng ta cũng tự thấy ḿnh là bẩn, loạn.
C̣n như nói đến ồn ào, cái mồm người Tàu th́ to không ai b́ kịp, và trong lĩnh vực này người Quảng Đông phải chiếm giải quán quân.
Ở bên Mỹ có một câu chuyện tiếu lâm như sau: Có hai người Quảng Đông lặng lẽ nói chuyện với nhau, người Mỹ lại tưởng họ đánh nhau, bèn gọi điện báo cảnh sát. Khi cảnh sát tới, hỏi họ đang làm ǵ, họ bảo: “Chúng tôi đang th́ thầm với nhau.”
Tại sao tiếng nói người Tàu lại to?
Bởi tâm không yên ổn. Cứ tưởng lên cao giọng, to tiếng là lư lẽ ḿnh mạnh.
Cho nên lúc nào cũng chỉ cốt nói to, lên giọng, mong lư lẽ đến với ḿnh. Nếu không, tại sao họ cứ phải gân cổ lên như thế?
Tôi nghĩ những điểm này cũng đủ để làm cho h́nh ảnh của người Tàu bị tàn phá và làm cho nội tâm ḿnh không yên ổn.
V́ ồn ào, dơ bẩn, hỗn loạn dĩ nhiên có thể ảnh hưởng tới nội tâm, cũng như sáng sủa, sạch sẽ với lộn xộn, dơ bẩn là hai thế giới hoàn toàn khác xa nhau.
C̣n về việc xâu xé nhau th́ mọi người đều cho đó là một đặc tính nổi bật của người Tàu.
Một người Nhật đơn độc trông chẳng khác nào một con lợn, nhưng ba người Nhật hợp lại lại thành một con rồng. Tinh thần đoàn kết của người Nhật làm cho họ trở thành vô địch.
Bởi vậy trong lĩnh vực quân sự cũng như thương mại, người Tàu không thể nào qua mặt được người Nhật.
Ngay tại Đài Loan, ba người Nhật cùng buôn bán th́ lần này phiên anh, lần sau đến lượt tôi.
Người Tàu mà buôn bán th́ tính cách xấu xa tức th́ lộ ra bên ngoài theo kiểu: Nếu anh bán 50 tôi sẽ bán 40. Anh bán 30 tôi chỉ bán 20.
Cho nên, có thể nói, mỗi người Tàu đều là một con rồng, nói năng vanh vách, cứ như là ở bên trên th́ chỉ cần thổi một cái là tắt được mặt trời, ở dưới th́ tài trị quốc b́nh thiên hạ có dư.
Người Tàu ở một vị trí đơn độc như trong pḥng nghiên cứu, trong trường thi nơi không cần quan hệ với người khác th́ lại có thể phát triển tốt.
Nhưng nếu ba người Tàu họp lại với nhau, ba con rồng này lại biến thành một con heo, một con gịi, hoặc thậm chí không bằng cả một con gịi nữa. Bởi v́ người Tàu có biệt tài đấu đá lẫn nhau.
Chỗ nào có người Tàu là có đấu đá, người Tàu vĩnh viễn không đoàn kết được, tựa hồ trên thân thể họ có những tế bào thiếu đoàn kết.
V́ vậy khi người nước ngoài phê phán người Tàu không biết đoàn kết th́ tôi chỉ xin thưa: “Anh có biết người Tàu v́ sao không đoàn kết không?
V́ Thượng đế muốn thế. Bởi v́ nếu một tỷ người Hoa đoàn kết lại, vạn người một ḷng, anh có chịu nổi không?
Chính ra Thượng Đế thương các anh nên mới dạy cho người Hoa mất đoàn kết!”
Tôi tuy nói thế nhưng rất đau ḷng.
Người Tàu không chỉ không đoàn kết, mà mỗi người lại c̣n có đầy đủ lư do để có thể viết một quyển sách nói tại sao họ lại không đoàn kết.
Cái điều này thấy rơ nhất tại nước Mỹ với những h́nh mẫu ngay trước mắt. Bất cứ một xă hội người Hoa nào ít nhất cũng phải có 365 phe phái t́m cách tiêu diệt lẫn nhau.
Ở Tàu có câu: “Một ḥa thượng gánh nước uống, hai ḥa thượng khiêng nước uống, ba ḥa thượng không có nước uống.”
Người đông th́ dùng để làm ǵ? Người Tàu trong thâm tâm căn bản chưa biết được tầm quan trọng của sự hợp tác. Nhưng nếu anh bảo họ chưa biết, họ lại có thể viết ngay cho anh xem một quyển sách nói tại sao cần phải đoàn kết.
Lần trước (năm 1981) tôi sang Mỹ ở tại nhà một người bạn làm giáo sư đại học. Anh này nói chuyện th́ đâu ra đấy; thiên văn, địa lư; nào là làm sao để cứu nước.
Ngày hôm sau tôi bảo:
“Tôi phải đi đến đằng anh A một ti!”
Vừa nghe đến tên anh A kia, anh bạn tôi trừng mắt giận dữ. Tôi lại bảo: “Anh đưa tôi đi một lát nhé!” Anh ta bảo: “Tôi không đưa, anh tự đi cũng được rồi!”
Họ cùng dạy học tại Mỹ, lại cùng quê với nhau mà tại sao không thể cùng đội trời chung? Có thể nào nói như vậy là hợp lư được?
Bởi vậy việc người Tàu cắn xé nhau là một đặc tính nghiêm trọng.
Những người sống tại Mỹ đều thấy rơ điều này: đối xử với người Tàu tệ hại nhất không phải là người nước ngoài, mà chính lại là người Tàu với nhau.
Bán rẻ người Tàu, hăm dọa người Tàu lại cũng không phải là người Mỹ mà là người Hoa.
Tại Malaysia có một chuyện thế này. Một ông bạn tôi làm nghề khai thác mỏ khoáng sản. Anh ta bỗng nhiên bị tố cáo một chuyện rất nghiêm trọng.
Sau khi t́m hiểu mới biết rằng người tố cáo ḿnh lại là một bạn thân của anh ta, một người cùng quê, cùng đến Malaysia tha phương cầu thực với nhau.
Người bạn tôi chất vấn anh kia: “Tại sao anh lại đi làm cái việc đê tiện đó?”
Người kia bảo: “Cùng đi xây dựng cơ đồ, bây giờ anh giàu có, tôi vẫn hai tay trắng. Tôi không tố cáo anh th́ tố ai bây giờ?”
Cho nên kẻ thù của người Tàu lại là người Tàu.