Tôi may mắn được sinh ra và lớn lên trong một gia đ́nh mà cả ông bà, bố mẹ và những người chị gái, anh trai đều biết hát ḥ khoan.
Một buổi sinh hoạt ḥ khoan Lệ Thủy
ẢNH: UBND HUYỆN LỆ THỦY
Không biết tự bao giờ, cái điệu ḥ khoan thai, d́u dặt ấy đă ngấm vào đất, vào nước, vào cát và vào cả giọng nói nằng nặng mà hiền từ của người Quảng B́nh quê tôi. Chính những điệu ḥ khoan ngọt ngào trong những đêm trăng tát nước hôm nào đă đưa người dân lam lũ quê tôi đi qua ngọn gió Lào rát bỏng và bao khắc nghiệt của thiên nhiên. Điệu ḥ khoan đưa về cuộc sống b́nh yên, đưa lại niềm yêu đời và niềm hăng say lao động, cho quê hương ngày một đẹp giàu.
Cái điệu ḥ khoan ấy lũ trẻ chúng tôi dường như ai ai cũng thuộc làu làu, bởi v́ nó được xuất xứ từ thể thơ lục bát, lục bát biến thể hoặc song thất lục bát của dân tộc ḿnh và rất dễ ḥ, dễ nhớ, dễ thuộc. Điệu ḥ khoan của trai gái giao duyên từ những buổi hội làng đầu năm mới của cư dân sinh sống ở hai bên bờ sông Kiến Giang, sông Nhật Lệ như càng làm cho những mùa xuân căng tràn thêm nhựa sống.
Dường như đă thành quen, mỗi lần nhắc đến ḥ khoan, người ta thường gọi đó là "Ḥ khoan Lệ Thủy". Không thể phủ nhận là từ xưa cho đến nay, phong trào hát ḥ khoan ở vùng quê lúa Lệ Thủy đă rất phát triển, hiện nay, đây là vùng quê c̣n lưu giữ đầy đủ nhất các làn điệu ḥ khoan, nhưng có lẽ nếu “gom” tất cả những điệu ḥ khoan, bài ḥ khoan ở khắp cả vùng Quảng B́nh vào "Ḥ khoan Lệ Thủy" là không công bằng, là chưa thấy hết được sự phong phú của phong trào hát ḥ khoan ở Quảng B́nh. Nhiều người c̣n cho biết, trước đây, không chỉ ở Lệ Thủy, mà phong trào hát ḥ khoan ở nhiều vùng quê, như ở huyện Quảng Ninh, thị xă Đồng Hới và cả ở làng Đông Dương (xă Quảng Phương, huyện Quảng Trạch - nơi c̣n lưu giữ được các lối hát ca trù) cũng đă từng rất phát triển…
Người Quảng B́nh quê tôi có cả một kho phương ngữ rất phong phú, cho nên ngôn ngữ sử dụng trong ḥ khoan cũng thường “đặc sệt” phương ngữ mà người ở vùng khác khi nghe lần đầu có khi lại không hiểu nghĩa. Trong nhiều câu ḥ, các nghệ sĩ dân gian vừa sử dụng phương ngữ kết hợp với nói lái luyến láy tạo nên nghĩa mới cho câu ḥ chứa ẩn ư đánh đố người nghe: “Con cá đối nằm trên cối đá/ Con mèo cụt nằm ngă mút kèo/ Trai nam nhi mà đối được/ Em theo cùng về…”. Ở đây, “cá đối” nói lái là “cối đá”, “mèo cụt” nói lái là “mút kèo”, ngoài ra câu ḥ c̣n có sự đối vế, luyến láy và ẩn nghĩa, mô tả hoàn cảnh trái ngược nhau của cuộc sống: Cái nguy hiểm và cái b́nh thản…
Thế nhưng trong giây lát, nhờ tài ứng đối, người con trai đă cất giọng ḥ: “Con tắn hổ nằm trong tổ hắn/ Cây cau tươi đứng trước cươi tau/ Trai nam nhi đối đặng, theo nhau cùng về…”. Ở đây, “tắn hổ” tiếng địa phương có nghĩa là “rắn hổ” - nhưng “tắn hổ” nói lái là “tổ hắn” có nghĩa là “tổ của nó”, “cươi tau”, tiếng địa phương là “sân nhà tôi”. Những câu hát giao duyên mới ngọt ngào, quyến rũ và làm say ḷng người biết bao! Sau buổi hát như thế, có nhiều đôi trai tài, gái sắc đă nên duyên chồng vợ, rồi họ sinh con đẻ cái và biết dạy cho những đứa trẻ bé bỏng của ḿnh bắt đầu bập bẹ tập hát những điệu ḥ khoan.
Không chỉ có các điệu ḥ khoan giao duyên t́nh tứ, dường như ở các vùng có ḥ khoan ở Quảng B́nh cũng đều lưu truyền những câu ḥ ẩn chứa lối trêu chọc, gây cười một cách hài hước, thể hiện tâm hồn lạc quan trước cuộc sống:
Nữ ḥ: Cá có đâu mà anh ngồi câu đó/ Biết có không mà công khó anh ơi/ Anh ra đây em vẹ (chỉ) cho một nơi cá nhiều.
Nam đáp: Anh ngồi đây ngày đôi ba lượt/ Anh biết mất công nhưng mong cất con cá diếc/ Để đem về đặt một bên con cá tràu…
Với những câu ḥ hài hước, chọc ghẹo tinh nghịch như trên th́ đôi khi không cần nói lái, nhưng cách diễn đạt theo lối xách mé thanh - tục xen lẫn nhau cũng tạo ra được những tiếng cười hả hê, sảng khoái.
Ngoài các bài ḥ khoan có đề tài ca ngợi t́nh yêu cuộc đời, yêu lao động, những câu ḥ khoan ẩn chứa lối giao duyên t́nh tứ, hay ẩn chứa lối trên chọc tinh nghịch, đến với ḥ khoan Quảng B́nh ta c̣n bắt gặp nhiều bài có nội dung ca ngợi t́nh cảm gia đ́nh, tinh thần đoàn kết, gắn bó trong làng xă, cộng đồng.
Tuy chưa có một số liệu thống kê đầy đủ chính xác về các điệu, các bài ḥ khoan Quảng B́nh, nhưng sau những phút giây lao động mệt nhọc, hay trong các lễ hội lớn, trong các đám cưới, người dân quê tôi vẫn lại hát ḥ khoan và sáng tạo thêm những bài ḥ khoan mới. Trong đó nơi có phong trào hát ḥ khoan phát triển mạnh nhất chính là ở huyện Lệ Thủy. Điều đó đă trở thành một nét sinh hoạt văn hóa thật đáng trân trọng, giữ ǵn.