Điệu hò khoan quê tôi

[florida80]

Tôi may mắn được sinh ra và lớn lên trong một gia đình mà cả ông bà, bố mẹ và những người chị gái, anh trai đều biết hát hò khoan.



Một buổi sinh hoạt hò khoan Lệ Thủy
ẢNH: UBND HUYỆN LỆ THỦY


Không biết tự bao giờ, cái điệu hò khoan thai, dìu dặt ấy đã ngấm vào đất, vào nước, vào cát và vào cả giọng nói nằng nặng mà hiền từ của người Quảng Bình quê tôi. Chính những điệu hò khoan ngọt ngào trong những đêm trăng tát nước hôm nào đã đưa người dân lam lũ quê tôi đi qua ngọn gió Lào rát bỏng và bao khắc nghiệt của thiên nhiên. Điệu hò khoan đưa về cuộc sống bình yên, đưa lại niềm yêu đời và niềm hăng say lao động, cho quê hương ngày một đẹp giàu.
Cái điệu hò khoan ấy lũ trẻ chúng tôi dường như ai ai cũng thuộc làu làu, bởi vì nó được xuất xứ từ thể thơ lục bát, lục bát biến thể hoặc song thất lục bát của dân tộc mình và rất dễ hò, dễ nhớ, dễ thuộc. Điệu hò khoan của trai gái giao duyên từ những buổi hội làng đầu năm mới của cư dân sinh sống ở hai bên bờ sông Kiến Giang, sông Nhật Lệ như càng làm cho những mùa xuân căng tràn thêm nhựa sống.
Dường như đã thành quen, mỗi lần nhắc đến hò khoan, người ta thường gọi đó là "Hò khoan Lệ Thủy". Không thể phủ nhận là từ xưa cho đến nay, phong trào hát hò khoan ở vùng quê lúa Lệ Thủy đã rất phát triển, hiện nay, đây là vùng quê còn lưu giữ đầy đủ nhất các làn điệu hò khoan, nhưng có lẽ nếu “gom” tất cả những điệu hò khoan, bài hò khoan ở khắp cả vùng Quảng Bình vào "Hò khoan Lệ Thủy" là không công bằng, là chưa thấy hết được sự phong phú của phong trào hát hò khoan ở Quảng Bình. Nhiều người còn cho biết, trước đây, không chỉ ở Lệ Thủy, mà phong trào hát hò khoan ở nhiều vùng quê, như ở huyện Quảng Ninh, thị xã Đồng Hới và cả ở làng Đông Dương (xã Quảng Phương, huyện Quảng Trạch - nơi còn lưu giữ được các lối hát ca trù) cũng đã từng rất phát triển…
Người Quảng Bình quê tôi có cả một kho phương ngữ rất phong phú, cho nên ngôn ngữ sử dụng trong hò khoan cũng thường “đặc sệt” phương ngữ mà người ở vùng khác khi nghe lần đầu có khi lại không hiểu nghĩa. Trong nhiều câu hò, các nghệ sĩ dân gian vừa sử dụng phương ngữ kết hợp với nói lái luyến láy tạo nên nghĩa mới cho câu hò chứa ẩn ý đánh đố người nghe: “Con cá đối nằm trên cối đá/ Con mèo cụt nằm ngã mút kèo/ Trai nam nhi mà đối được/ Em theo cùng về…”. Ở đây, “cá đối” nói lái là “cối đá”, “mèo cụt” nói lái là “mút kèo”, ngoài ra câu hò còn có sự đối vế, luyến láy và ẩn nghĩa, mô tả hoàn cảnh trái ngược nhau của cuộc sống: Cái nguy hiểm và cái bình thản…
Thế nhưng trong giây lát, nhờ tài ứng đối, người con trai đã cất giọng hò: “Con tắn hổ nằm trong tổ hắn/ Cây cau tươi đứng trước cươi tau/ Trai nam nhi đối đặng, theo nhau cùng về…”. Ở đây, “tắn hổ” tiếng địa phương có nghĩa là “rắn hổ” - nhưng “tắn hổ” nói lái là “tổ hắn” có nghĩa là “tổ của nó”, “cươi tau”, tiếng địa phương là “sân nhà tôi”. Những câu hát giao duyên mới ngọt ngào, quyến rũ và làm say lòng người biết bao! Sau buổi hát như thế, có nhiều đôi trai tài, gái sắc đã nên duyên chồng vợ, rồi họ sinh con đẻ cái và biết dạy cho những đứa trẻ bé bỏng của mình bắt đầu bập bẹ tập hát những điệu hò khoan.
Không chỉ có các điệu hò khoan giao duyên tình tứ, dường như ở các vùng có hò khoan ở Quảng Bình cũng đều lưu truyền những câu hò ẩn chứa lối trêu chọc, gây cười một cách hài hước, thể hiện tâm hồn lạc quan trước cuộc sống:
Nữ hò: Cá có đâu mà anh ngồi câu đó/ Biết có không mà công khó anh ơi/ Anh ra đây em vẹ (chỉ) cho một nơi cá nhiều.
Nam đáp: Anh ngồi đây ngày đôi ba lượt/ Anh biết mất công nhưng mong cất con cá diếc/ Để đem về đặt một bên con cá tràu…
Với những câu hò hài hước, chọc ghẹo tinh nghịch như trên thì đôi khi không cần nói lái, nhưng cách diễn đạt theo lối xách mé thanh - tục xen lẫn nhau cũng tạo ra được những tiếng cười hả hê, sảng khoái.
Ngoài các bài hò khoan có đề tài ca ngợi tình yêu cuộc đời, yêu lao động, những câu hò khoan ẩn chứa lối giao duyên tình tứ, hay ẩn chứa lối trên chọc tinh nghịch, đến với hò khoan Quảng Bình ta còn bắt gặp nhiều bài có nội dung ca ngợi tình cảm gia đình, tinh thần đoàn kết, gắn bó trong làng xã, cộng đồng.
Tuy chưa có một số liệu thống kê đầy đủ chính xác về các điệu, các bài hò khoan Quảng Bình, nhưng sau những phút giây lao động mệt nhọc, hay trong các lễ hội lớn, trong các đám cưới, người dân quê tôi vẫn lại hát hò khoan và sáng tạo thêm những bài hò khoan mới. Trong đó nơi có phong trào hát hò khoan phát triển mạnh nhất chính là ở huyện Lệ Thủy. Điều đó đã trở thành một nét sinh hoạt văn hóa thật đáng trân trọng, giữ gìn.