|
“Hàng năm cứ vào cuối thu, lá ngoài đường rụng nhiều và trên không có những đám mây bàng bạc, ḷng tôi lại nao nức những kỷ niệm hoang mang của buổi tựu trường....”. Kỳ lạ cho văn chương chữ nghĩa, chỉ một đôi ḍng giản dị nhưng với tôi, câu văn này của ông Thanh Tịnh đă hằn vết trong óc. Mỗi lần nhớ, lại bùi ngùi quay ngược về năm tháng đă xa lắc xa lơ. Lại h́nh dung ra ngày đầu tiên được mẹ dẫn đi học ở đ́nh làng Hải Châu (Đà Nẵng), nơi ấy có cây đa che rợp bóng mát. Do tôi không chịu vào lớp, mẹ tôi xin cô giáo cho tôi ngồi ở bàn, sát cửa ra vào để tôi c̣n được nắm lấy bàn tay mẹ. Ối dào, ngày đầu tiên ấy, bao nhiêu là tiếng chim ríu ra ríu rít ḥa lẫn vào tiếng đọc bài A, B, C… lúc nhịp nhàng khi ồn ào náo nhiệt. Tưởng chừng như âm thanh tŕu mến đó vẫn c̣n ngân vang măi.
Một kỷ niệm quá đỗi dịu dàng về h́nh ảnh người mẹ của ḿnh.
Đời người, bất kỳ ai cũng có “ngày xửa ngày xưa”, đó chính là những ngày cả nhà sum họp trong bữa cơm gia đ́nh. Có ba mẹ, có anh chị, có tiếng nói cười, có lời bảo ban, có những món ăn ḿnh thích. Đơn giản vậy, thế nhưng sau này, măi măi trở thành “cổ tích” ḥa tan vào máu thịt để trở thành một phần của kư ức. Dịu vợi đến nao ḷng. Thơ mộng và thân mật. Và thật kỳ lạ, t́nh thương của người mẹ vẫn c̣n là sự lo toan miếng ăn ngon cho con, cho chồng. Được thế đă lấy làm hạnh phúc và sung sướng lắm.
Nếu không quan sát lúc mẹ nấu nướng, làm sao trong trường ca Hành tŕnh của con kiến (NXB Trẻ - 2006), tôi có thể viết: “Những miếng ăn từ bàn tay mẹ nấu/ c̣n có cả tấm ḷng/ cả gió rét mùa đông/ mẹ tất tả giật gấu vá vai kiếm từng xu ngoài chợ/ một đồng lăi gánh mười đồng nợ/ ăn mắm mút ḍi/ dè sẻn chắt chiu/ ngay cả lúc cơm sôi/ c̣n có cả giọt mồ hôi/ của mẹ/ ngay cả khói chiều/ bếp lửa reo cũng ấm êm hạnh phúc/ làm sao có thể quên?”. Vâng, một khi đă không c̣n mẹ, nhớ lại, thấp thoáng hiện ra trước mắt chỉ là sương khói lờ mờ.
Có một điều chắc chắn, suốt đời sẽ không bao giờ, không bao giờ tôi có thể quên đi mùi vị nước mắm của quê nhà. C̣n nhớ, vào cuối thập niên 1970, trước lúc chuyển quân lên đường 19B để sang biên giới trong cuộc chiến Tây Nam, tôi viết thư về nhà, đại khái, thèm nước mắm nhĩ Nam Ô quá chừng chừng. Chỉ là viết như một lời tâm t́nh cùng mẹ. Thật bất ngờ, ít lâu sau, từ Đà Nẵng mẹ tôi vừa đi tàu lửa vừa quá giang xe đ̣ chạy bằng than đốt, kể cả nhờ xe công nông để đến tận doanh trại bộ đội. Cả đơn vị ai nấy đều kinh ngạc, không thể tưởng tượng nổi tại sao bà có thể t́m đến tận nơi khi mà thời buổi thông tin liên lạc không dễ dàng, đường sá cách trở, ầm ́ tiếng súng.
Chuyến đi ấy, ngoài việc nh́n thấy mặt con, hỏi han đôi câu, mẹ tôi c̣n đem theo cho con vài b́nh nước mắm. Có lẽ từ ân t́nh sâu nặng ấy, thật lạ, bao giờ trở về Đà Nẵng, ngay từ lúc bước xuống sân bay tôi đă ngửi thấy trong gió mùi biển mặn, mùi nước mắm ngon thấm tê đầu lưỡi từ những ngày c̣n hành quân đi qua trận mạc của năm tháng thanh xuân... T́nh yêu về nơi chôn nhau cắt rốn, c̣n h́nh thành từ tấm ḷng của mẹ dành cho con: “Ḱa bài thơ tứ tuyệt/ Là nước mắm đậm đà/ Từng giọt thơm điếc mũi/ Sực nhớ lắm quê nhà”. Ngày tôi trở về từ chiến trường K, hai mẹ con ôm chầm lấy nhau, sau ngạc nhiên: “Răng mi chững chạc rứa hè?”, tiếp theo vẫn là câu nói mà mỗi lần nhớ lại trong ḷng tôi vẫn dạt dào một t́nh thương vô bờ bến: “Con muốn món ǵ, mẹ nấu cho ăn”.
Ngược lại, con thương mẹ cũng không khác ǵ. Bây giờ lại nhớ, nhớ ngày nọ lần đầu tiên tôi dẫn mẹ đi ăn món chả cá Lă Vọng ở một quán ăn nổi tiếng nhất Sài G̣n. Nghe con trầm trồ khen ngon suốt buổi, trở về nhà, ít lâu sau, bà cũng mày ṃ tự tay làm cho con. Món đó ăn ở quán và ăn tại nhà do mẹ làm lấy, đâu ngon hơn? Khó có thể trả lời, chỉ biết rằng, bây giờ đi ngang qua quán đó th́ cảm giác thèm được vào ăn đă không c̣n, đă nguội lạnh cảm hứng. Chỉ nhớ mồn một ở chỗ đó, cái bàn đó, ngày đó c̣n có mẹ. Nghĩ đến đó, tự dưng lướt xe qua nhanh, không ngoái lại nữa. Chỉ nhớ mẹ. Trộm nghĩ, cái ăn từ trong kư bao giờ cũng ngon hơn ăn thật, dù quán đó, chỗ ngồi đó, đầu bếp đó nhưng nay ăn vẫn không thấy đậm đà, thi vị bởi v́ đă thiếu vắng đi h́nh ảnh yêu dấu của quá khứ xa vời vợi.
Ngày tôi đă định cư tại Sài G̣n, mẹ tôi cũng vào ở chung nhà, mỗi ngày bà lại đi chợ, qua đó, tôi mới có thể viết: “Mẹ đă đi chợ về/ Hồng tươi con cá quẫy/ Như câu thơ ngũ ngôn/ Nhịp nhàng và mềm mại/ Ḱa bài thơ thất ngôn/ Là chùm đào trĩu trái/ Tôi cầm đưa môi hôn/ Nhớ quê nhà xa ngái/ Ḱa thơ t́nh cỏ dại/ Là những bó rau xanh/ Nằm trên bàn tay mẹ/ Lem luốc bụi thị thành”. Bàng bạc trong tập thơ Yêu em, Đà Nẵng (NXB Trẻ-1999), vẫn là t́nh cảm của tôi đành cho mẹ. Tháng ngày đó, tôi đă có những bữa ăn ngon nhất trong đời. Và, nhờ thế, tôi có thể viết được ǵ đó, cũng là từ đó. Ở với mẹ, đứa con trai độc thân đă trở thành “ông trời”. Con muốn là trời muốn. Cơm một mâm. Chễm chệ ngồi. Ngày như mọi ngày. Cơm nước đủ đầy. Đâu ra đó. Lại những lúc đưa bạn bè về nhà bù khú bia bọt, cuộc nhậu bày ra, tha hồ khua môi múa mép, bán trời không mời thiên lôi; sau đó, cả lũ kéo nhau đi chơi tiếp, cửa nhà la liệt mâm bát, chai lọ lộn lạo bát nháo như một băi chiến trường. Ấy thế, lúc quay về nhà đă gọn gàng đâu vào đó. Mẹ tôi không một tiếng cằn nhằn.
Lạ thật.
Thật lạ, t́nh cảm của mẹ dành cho con. Lúc đă 90, bà nằm ở bệnh viện Gia Định, lúc vào thăm, tôi cảm xúc bằng thơ: “Cầm tay mẹ những phút giây chống chếnh/ Con lựa lời như dỗ ngọt trẻ thơ:/ “Mẹ cố ngủ, cố ăn mau khỏi bệnh/ Mẹ có ngoan - bác sĩ mới cho về”. Bà trả lời thế nào? “Con chịu khó cơm hàng cháo chợ, hết bệnh, về nhà mẹ nấu cho con ăn”. Tức là dù bấy giờ, tôi đă ngoài 50, nhưng vẫn đơn thân độc mă, trong mắt của bà, tôi vẫn c̣n đứa trẻ con, c̣n phải có mẹ chăm sóc, lo toan cơm nước hằng ngày.
2.
Thời kháng chiến chín năm, mẹ tôi chỉ mới xóa nạn mù chữ, chỉ mới biết đọc i tờ, lúc gia đ́nh ông bà ngoại tôi tản cư vào vùng kháng chiến ở Cây Sanh (Tam Kỳ). Dù vậy, bà đă dạy cho tôi rất nhiều tiếng Quảng Nam. Có nhiều từ tưởng chừng đơn giản nhưng nếu giải thích rành mạch cũng khó ra phết. Chẳng hạn, khi làm công tác văn học về toàn bộ tác phẩm của “cha đẻ” T́nh già - mở đầu cho phong trào Thơ mới Việt Nam, nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân chú thích: “Ngẳng: chưa rơ về nghĩa này; Húnh Tịnh Của (Đại Nam quấc âm tự vị) có ghi “ngang”, “ngáng”, “ngảng” (tức “ngảnh/ nghểnh”), “ngẩng”… nhưng không có ngẳng”.
Ông Ân ngắc ngứ là phải. Sở dĩ không t́m ra từ ngẳng, đơn giản đây là thổ âm, thổ ngữ của người Quảng Nam, có tính cách vùng miền. Thế nào là ngẳng? Trước hết, ta hăy nói về từ nghịch. Nghịch có nhiều cấp độ nhưng đứng “đầu bảng” vẫn là nghịch trổ trời. Từ điển của Húnh Tịnh Của có ghi nhận “chơi trổ trời: chơi thấu trời, chơi dữ quá”, th́ nghịch này cũng có ư nghĩa na ná như ngẳng. Ở đây, chữ “trổ trời” có thể hiểu là tính từ chỉ một hành động nào đó vượt ra ngoài khuôn phép - chẳng hạn, đứa con trong nhà không ngoan, hư đốn quá lắm, người mẹ mắng: “Cái thằng hư trổ trời!” là vậy. Ấy là câu bà hay mắng lúc tôi tinh nghịch, hoang đàng chi địa.
Lại nữa, mỗi lần đi chợ về, bà lại lôi mấy chị em ra giếng tắm và hay mắng: “Mấy đứa mi chơi cái chi mà nhớp như lồi”. Lồi là cái ǵ? Thỉnh thoảng, tôi lại nghe những câu như: “Quớ trời, thằng nớ nói như ngồi trên trính”, “Lư sự quá Phan Khôi”, “Con gái con lứa chi mà ngồi chàng hăng như bà Quảng bán đưa”, “Tang ma nhà héo”… Nếu trong Nam có câu “Đi mút chỉ cà tha” th́ người Quảng có câu “Đi tới Huế”, tức là đi xa, xa lắm, chưa chắc quay trở lại v.v… là tôi cũng học từ bà. Nếu không thấm đẫm t́nh cảm về mẹ, quê mẹ, chắc chắn tôi không đủ cảm hứng để hoàn thành chuyên luận Người Quảng Nam (NXB Trẻ - 2018).
Không những thế, dù chỉ mới “tốt nghiệp” lớp B́nh dân học vụ nhưng cũng như mọi bà mẹ đảm đang khác, mẹ tôi tính rợ cực giỏi, chỉ một loáng nhẫm trong đầu là đâu ra đó, máy tính cỡ hiện đại nhất cũng chào thua. Nếu không thế, làm sao một người buôn gánh bán bưng, tờ mờ sáng mỗi ngày, quang gánh lên vai, tất ta tất tưởi chạy một mạch ra băi biển Thanh B́nh biết tính toán mua cá tươi từ thuyền bè đánh cá, từ người quăng kéo lưới rồi chạy ù ra bán lẻ tại chợ Hàn. Tần tảo mỗi ngày đều như vắt chanh, để đến một ngày nọ…
Không biết lư giải thế nào, về chuyện này.
Rằng, những năm tháng hồi cư năm 1954, gia đ́nh nhà bên ngoại tôi c̣n nghèo túng lắm, có lúc trong nhà không c̣n hạt gạo. Bỗng dưng rạng sáng ngày mồng Một Tết năm đó, có người đến “xông đất”. Ngạc nhiên chưa, người đàn bà này là ai? Không rơ. Không phải người trong làng. Sau vài câu hỏi han, bà ngỏ lời mượn bà ngoại tôi chiếc đ̣n gánh. Mà lại mượn cái đ̣n gánh đă ṃn trên vai mẹ tôi từng ngày kiếm sống. Không hẹp ḥi, bà ngoại tôi gật đầu, sau Tết, vẫn không thấy trả lại. Nào ngờ đó là một phép lạ. V́ ra Giêng ngày rộng tháng dài, bỗng gia đ́nh ông bà ngoại tôi từ đó làm ăn phát đạt, mua may bán đắt đến diệu kỳ. Những tiệm vàng mang chữ “Vĩnh” của d́, cậu như Vĩnh Châu, Vĩnh Phát, Vĩnh Thuận... lần lượt được khai trương - một thời lừng lẫy ở chợ Cồn.
“Không ven sông cỏ ướt/ Sao lại gọi chợ Cồn?”. Tuổi thơ của bất kỳ ai, sung sướng nhất vẫn là được mẹ dẫn đi chợ, nhất là chợ Tết, lúc ấy, mở ra một tầm mắt lạ lẫm, ngạc nhiên với biết bao ṭ ṃ, thích thú, với tôi, vẫn chính là chợ Cồn. Những câu thơ tôi thích nhất lúc viết về kư ức tuổi thơ vẫn chính chất liệu từ những lúc: “Trời giăng mây trắng/ Trẻ thơ nô đùa/ Níu vạt áo mẹ/ Ǵ cũng đ̣i mua/ Ḱa hoa vạn thọ/ Củ kiệu cải chua/ Phong b́ đỏ chói/ Thơm lời dạ thưa/ Mai lan cúc trúc/ Cá quẫy ngộ chưa?”. Vẫn c̣n h́nh dung ra đứa bé lon ton chạy theo sau lưng mẹ, là tôi…
Mà, cũng do có tiệm vàng hoành tráng tại chợ Cồn nên lúc đánh “tư sản mại bản”, gia đ́nh tôi mới gặp nhiều hệ lụy. Trong lúc giông băo điên cuồng ấy, mới thấy rơ nét tính cách “Quảng Nam hay căi”, từ mẹ tôi. Căi ở đây là do bà “ỉ lại” gia đ́nh ḿnh đă nuôi quân thời kháng chiến, chồng bị đày ra Côn Đảo v́ tội làm “quốc sự” nên quyết không thua mọi lư lẽ nào, biện pháp nào. Do bà đứng mũi chịu sào một cách quyết liệt, không khoan nhượng, ngôi nhà mới được giữ lại được, dù mọi của cải đă tịch thu trống rỗng, trống huơ, trống hoác…
Ngày đi bộ đội về, nằm nh́n lên trần nhà, tôi mới thấm thía hai từ ‘bể dâu”. Ngày đó, chiếc đ̣n gánh mà bà ngoại đă cho mượn vào dịp Tết năm xưa, nào ngờ nó lại quay trở về. Tôi thấy mẹ tôi lại ra chợ Cồn tần tảo, đầu tắt mặt tối với chiếc đ̣n gánh trên vai mỗi ngày chạy chợ để nuôi chồng con thời buổi cực kỳ khốn khó. Có lúc nh́n thấy chiếc đ̣n gánh ấy, sờ vai lấy mẹ, bỗng dưng tôi rùng ḿnh kêu lên: “Bớ cụ Nguyễn Du, thiên cơ nào giáng bút khiến cụ viết được câu thơ thần sầu quỷ khốc: “Cũng có kẻ đi về buôn bán/ Đ̣n gánh tre chín rạn hai vai”? Hai từ từ “chín rạn” nh́n từ vai mẹ, với tôi đă là một ám ảnh. Ơn trời, sau đó mọi việc đă khác.
Mỗi lần nhắc lại chuyện này, mẹ tôi chỉ cười.
Lạ thật.
3.
Ngày mẹ tôi mất, đối với tôi là một dấu ấn sâu đậm, không thể nào quên được, cho đến nay, hễ mỗi lần thầm nhắc: “Mẹ ơi”, tư dưng lại rưng rưng nước mắt. Biết chuyện này, từ ngày đó, người bạn thân thiết của tôi là nhà phê b́nh văn học Lưu Khánh Thơ đă an ủi, đại khái, theo triết lư nhà Phật th́ ḿnh phải biết quên, có như thế người mất mới nhẹ ḷng siêu thoát. Mọi việc đă qua, đă mất th́ không nên cố sức tŕ níu, níu kéo lại bởi làm sao giữ được hư không? Thấu hiểu điều này, tôi đă tập quên bằng cách viết tập sách Mẹ đă đi chợ về (NXB Trẻ - 2018).
Có điều, trong tập sách không có một chi tiết, v́ bấy giờ chưa xẩy ra.
Đó là ít lâu sau, khi chạm vào ngưỡng cửa lục thập, lần đầu tiên, tôi có con. Nỗi ân hận lẫn tiếc nuối vẫn là mẹ tôi không thể biết tin vui mà thuở c̣n sống, bà nhiều lần thúc giục, trông ngóng, chờ đợi theo từng ngày. Như một cách báo tin cho người đă khuất, tôi lấy tên của mẹ, thêm một dấu sắc để đặt tên cho con đầu ḷng: Ấn. V́ lẽ đó, tôi mới viết: “. Có một điều vô cùng giản dị/ Măi bây giờ, tôi mới nhận ra:/ Đất và Trời, Âm và Dương - chỉ một/ Khi mỗi nhà thêm mầm sống sinh ra…”. Lúc gọi tên con là nhớ đến mẹ. Con chính là dấu ấn thiêng liêng mà mẹ đă dành cho ḿnh. Chỉ nghĩ vậy, tôi đă thấy an ui, hạnh phúc, ít ra từ một cơi xa xăm nào đó, nếu biết chuyện này, mẹ ơi, chắc hẳn mẹ đă vui. Và tôi tự nhủ cùng ḿnh, tự hứa với mẹ ḿnh để bà yên tâm: “Con đă tự đi, đă tự đứng tĩnh tâm/ Đă mỗi ngày vững bước đôi chân/ Đă nếp nhà rộn ràng tiếng khóc cười bi bô mới mẻ/ Hơi thở mẹ/ Ấm áp phía sau lưng/ Đă từng ngày xuân/ Mẹ ơi mẹ bây giờ con đă lớn…”.
|
|