Vị thế của Nga tại Trung Á liệu đang dần suy yếu?

[Hanna]

Tháng trước đánh dấu một cột mốc ngoại giao đối với Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình. Ông đã mời các nhà lãnh đạo của 5 nước Trung Á đến thành phố Tây An tham dự hội nghị thượng đỉnh với Trung Quốc.
Tiệc chiêu đãi sau hội nghị thượng đỉnh thậm chí còn xa hoa theo tiêu chuẩn của Trung Quốc. Nó tạo bước đột phá chính thức của Trung Quốc vào một khu vực mà thậm chí ngày nay vẫn thường được nhắc đến, dù tốt hay xấu, là "sân sau" của Nga. Sự hào hoa và những lời khen ngợi mà Chủ tịch Tập Cận Bình và các vị khách của ông từ Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan và Uzbekistan dành cho nhau, khiến một số nhà quan sát nhận định rằng Trung Quốc đang bỏ xa Nga trong cuộc tranh giành tầm ảnh hưởng tại Trung Á.

Trên thực tế, trò chơi quyền lực của Trung Quốc và Nga ở Trung Á rất phức tạp và tinh vi. Ảnh hưởng của Trung Quốc đang tăng lên, nhưng Bắc Kinh vẫn cần nhiều nỗ lực để hoàn toàn soán ngôi được Moscow để kiểm soát hoàn toàn Trung Á.

Hơn nữa, bất kể sự cạnh tranh nào tồn tại đều bị lấn át bởi các lợi ích và con đường hợp tác chồng chéo. Nga có thể đang trở thành một bên nhỏ hơn trong mối quan hệ đối tác ngày càng sâu sắc, bất đối xứng với Trung Quốc, nhưng ở Trung Á, nước này vẫn là cường quốc thống trị và ngày càng sẵn sàng phối hợp với Trung Quốc.

Nếu việc mở rộng ảnh hưởng của Bắc Kinh trong khu vực tiết lộ bất cứ điều gì, thì đó là các quốc gia Trung Á, hơn ba thập kỷ sau khi giành độc lập khỏi Liên Xô, đang bắt đầu nổi lên như những chủ thể chính trị khu vực theo đúng nghĩa của họ, thay vì là đối tượng chịu ảnh hưởng chi phối từ các cường quốc. Cả 5 quốc gia trong khu vực phải đối phó trước một Trung Quốc đang trỗi dậy, một nước Nga khó đoán và sự chia rẽ ngày càng sâu sắc giữa hai nước láng giềng này và phương Tây.

Để đạt được mục tiêu đó, họ ủng hộ Putin mà không hoàn toàn quay lưng lại với phương Tây, họ thân thiện với Trung Quốc trong khi vẫn để ngỏ các lối thoát với sự giúp đỡ của người Nga. Ngược lại, Bắc Kinh và Moscow đang có những bước đi thận trọng, với ý định đáp ứng lợi ích của cả nhau và của các quốc gia Trung Á.

Quyền lực của Điện Kremlin

Nhiều chuyên gia cho rằng nếu Moscow và Bắc Kinh xảy ra xung đột, thì đó có thể là vì những lợi ích chồng chéo của họ ở Trung Á. Theo quan điểm này, Trung Quốc đang khai thác thời điểm Nga đang bị lún sâu vào cuộc xung đột tại Ukraine, và hội nghị thượng đỉnh Tây An là động tác đầu tiên của Bắc Kinh.

Vị thế toàn cầu của Nga đã bị ảnh hưởng trong năm qua và Trung Á không phải là ngoại lệ. Lấy ví dụ như Kazakhstan, nơi một cuộc khảo sát gần đây của công ty Gallup cho thấy nhiều người dân hạ thấp tầm ảnh hưởng của Điện Kremlin tại nước ngoài.

Và mặc dù các chính phủ Trung Á đã không đưa ra các biện pháp trừng phạt dành cho Nga sau khi đưa quân sang Ukraine, nhưng hầu hết họ đã tuân thủ lệnh trừng phạt của phương Tây. Nhưng những hành động được cho là mang tính thực dụng này là nhằm tự vệ kinh tế, không phải là dấu hiệu của một sự đổ vỡ thực sự trong mối quan hệ với Moscow.

Chỉ một tuần trước hội nghị thượng đỉnh Tây An, cả 5 nhà lãnh đạo Trung Á đã tới Moscow để tham dự cuộc duyệt binh Ngày Chiến thắng hàng năm. Việc đứng cạnh Tổng thống Nga Vladimir Putin để ăn mừng chiến thắng của Liên Xô trong Thế chiến II không khiến các nhà lãnh đạo này cảm thấy kém thoải mái.

Với lãnh đạo các nước Trung Á, việc nhận lời mời tới Moscow dự lễ duyệt binh được cho là ván cược an toàn, thay vì sợ làm phật lòng phương Tây, họ không tưởng tượng được phản ứng của ông Putin sẽ như thế nào nếu bị coi thường.

Kể từ khi chiến dịch quân sự tại Ukraine nổ ra, Điện Kremlin đã thỉnh thoảng nhắc nhở các nước láng giềng về vị trí của họ trong trật tự khu vực. Ví dụ, trong nhiều dịp bắt đầu từ mùa hè năm ngoái, họ đã tạm thời đóng cửa đường ống dẫn dầu Caspi, chạy qua lãnh thổ Nga và đóng vai trò là đường dẫn quan trọng cho xuất khẩu dầu của Kazakhstan sang châu Âu. Mặc dù trong hầu hết các trường hợp này, chính quyền Nga viện dẫn các vấn đề kỹ thuật hoặc mối quan tâm về môi trường, nhưng những lần tạm đóng cửa đường ống dường như thường xảy ra sau khi chính phủ Kazakhstan xúc phạm Điện Kremlin.

Moscow có nhiều đòn bẩy ảnh hưởng hơn. Đây là nguồn cung cấp hàng hóa cơ bản quan trọng cho Kazakhstan và Kyrgyzstan, các thành viên trong Liên minh Kinh tế Á-Âu. Thương mại của Nga với toàn bộ Trung Á đang tăng vọt, với mức tăng 20% vào năm 2022.

Khi Nga tạm thời cấm xuất khẩu đường và bột mì vào đầu chiến tranh, điều này đã góp phần gây ra thâm hụt ngân sách và lạm phát cao kỷ lục trong khu vực. Trong khi đó, người Trung Á tiếp tục chuyển đến Nga để tìm kiếm việc làm. Theo Bộ Nội vụ Nga, hơn mười triệu người gốc Trung Á đã đến nước này vào năm 2022, nhiều hơn hai triệu người so với năm trước.

Nền tảng cho các mối quan hệ kinh tế này là sự tin tưởng sâu sắc ràng buộc giới tinh hoa chính trị trên toàn khu vực. Ở Trung Á, cũng như ở nước Nga, quyền lực chủ yếu nằm trong tay những người đàn ông tóc hoa râm lớn lên ở Liên Xô. Họ đã biết nhau trong nhiều thập kỷ và nói cùng một ngôn ngữ. Chuyến đi đầu tiên của các nhà lãnh đạo mới và các quan chức cấp cao hầu như luôn có đích đến chung là Moscow.

Các quan chức Nga cũng không ngừng gia tăng tầm ảnh hưởng. Vào năm 2022, lần đầu tiên sau nhiều năm, ông Putin đã đến thăm cả 5 quốc gia Trung Á trong một năm. Hầu như tất cả các thành viên của Hội đồng An ninh Nga đã thực hiện các chuyến đi tương tự kể từ cuộc xung đột tại Ukraine nổ ra, cũng như các nhà lãnh đạo doanh nghiệp có ảnh hưởng của Nga.

Không kém phần dai dẳng là vai trò của Nga như một mô hình ổn định chuyên chế. Trong những năm gần đây, Kazakhstan, Kyrgyzstan và Uzbekistan đều đã thực hiện các luật hạn chế gần giống với các nguyên mẫu trước đó của Nga, từ cấm “tuyên truyền tự do giới tính” đến thắt chặt kiểm soát các phương tiện truyền thông độc lập và các tổ chức phi chính phủ hợp tác với các tổ chức phương Tây.

Nói rộng hơn, Nga vẫn nắm giữ quyền lực mềm đáng kể trên khắp Trung Á. Các phương tiện truyền thông ủng hộ Điện Kremlin của Nga tiếp tục tuyên truyền khắp các thành phố trong khu vực và không phải là không đạt được thành công: Danh tiếng của Nga có thể đã bị ảnh hưởng, nhưng theo một cuộc khảo sát gần đây của Central Asia Barometer, 23% người Kazakhstan vẫn đổ lỗi cho Ukraine về cuộc chiến, trong khi 27% cho rằng Nga phải chịu trách nhiệm. Ở Kyrgyzstan, 30% đổ lỗi cho Ukraine và chỉ 19% cho rằng Nga phải chịu trách nhiệm.

Sự phối hợp ăn ý

Giống như những tuyên bố về sự suy giảm ảnh hưởng của Nga ở Trung Á, quan điểm cho rằng Trung Quốc đang tìm cách thay thế Nga với tư cách là cường quốc trong khu vực là không chính xác. Khi hai bên bất đồng, Moscow không có nhiều lựa chọn ngoài việc lùi bước và thích nghi. Nhưng trong nhiều vấn đề, lợi ích của Trung Quốc và Nga không xung đột nhau. Cuộc chiến ở Ukraine và sự rạn nứt ngày càng sâu sắc giữa Trung Quốc và Mỹ đã kéo Moscow và Bắc Kinh xích lại gần nhau hơn. Sự phụ thuộc lẫn nhau đó kéo dài đến các mối quan hệ của họ ở Trung Á.

Không lĩnh vực nào mà sự hiện diện của Trung Quốc xuất hiện rõ ràng hơn như thương mại và đầu tư, kể cả thông qua các dự án gắn liền với Sáng kiến Vành đai và Con đường. Hoạt động thương mại của Trung Quốc với khu vực lớn hơn và tăng nhanh hơn so với Nga, đạt 70 tỷ USD vào năm ngoái so với 40 tỷ USD của Nga.

Tuy nhiên, sự mở rộng đó đã không gây thiệt hại cho Nga. Phần lớn trong số đó dưới hình thức xuất khẩu hàng hóa Trung Á sang Trung Quốc, những mặt hàng xuất khẩu mà Nga ít sử dụng. Chính quyền Bắc Kinh cũng đã cẩn thận để không phá vỡ Liên minh Kinh tế Á-Âu: họ không xây dựng một thể chế siêu quốc gia đối thủ cũng như không chính thức tìm kiếm các hiệp định thương mại tự do với các thành viên Liên minh Kinh tế Á-Âu ngoài Nga.

Tất nhiên, họ vẫn tiến hành thương mại song phương đáng kể với các quốc gia này, điều mà Moscow không có lựa chọn nào khác ngoài việc chấp nhận, vì họ không thể cạnh tranh với thị trường, công nghệ hoặc lượng vốn mà Bắc Kinh có sẵn.

Trong các vấn đề an ninh khu vực cũng vậy, lợi ích và ảnh hưởng của Trung Quốc và Nga thường bổ sung cho nhau. Ưu tiên hàng đầu của cả hai bên là giữ nguyên các chế độ hiện tại của Trung Á và không cho phương Tây nhúng tay. Nga vẫn duy trì sự hiện diện cao ở Trung Á: Kazakhstan, Kyrgyzstan và Tajikistan đều đứng dưới chiếc ô an ninh của Moscow với tư cách là một phần của Tổ chức Hiệp ước An ninh Tập thể (CSTO) do Nga đứng đầu.

Tajikistan và Kyrgyzstan cũng có các căn cứ quân sự của Nga và chia sẻ hệ thống phòng không khu vực thống nhất với Nga. Quân đội trong khu vực có mối quan hệ hợp tác chặt chẽ với Nga, từ trang bị khí tài cho tới đào tạo nhân lực. Ngay cả Uzbekistan và Turkmenistan, mặc dù không phải là thành viên của CSTO, nhưng cũng có các thỏa thuận song phương với Nga nhằm hạn chế khả năng mở rộng quan hệ an ninh của họ với các quốc gia khác. Các thỏa thuận cũng trao cho Nga khả năng can thiệp về mặt chính trị và quân sự vào các vấn đề nội bộ của người Uzbekistan và Turkmenistan, như cách người Nga dập tắt các cuộc xung đột trong nội bộ giới tinh hoa ở Kazakhstan vào tháng 1 năm 2022. Điều này là một lời nhắc nhở mạnh mẽ rằng Moscow vẫn là đồng minh không thể thiếu của các chính phủ Trung Á.

Không giống như Nga, vốn coi lợi ích an ninh của mình ở Trung Á là an ninh quốc gia và cạnh tranh địa chính trị, Trung Quốc hài lòng với việc bảo vệ lợi ích thương mại của mình và đảm bảo rằng sự phát triển ở các nước láng giềng không gây nguy hiểm cho sự ổn định chính trị trong nước. Khu tự trị Tân Cương của Trung Quốc vốn giáp với Kazakhstan, Kyrgyzstan và Tajikistan. Kể từ khi các quốc gia này giành được độc lập sau khi Liên Xô tan rã, Bắc Kinh đã tìm kiếm mối quan hệ thân thiện với các nước này nhằm tránh tạo ra một khu vực đệm để cộng đồng người Duy Ngô Nhĩ có cơ hội tuyên bố ly khai.

Một mối lo ngại khác của Bắc Kinh là Trung Á có thể đóng vai trò cầu nối cho các chiến binh thánh chiến từ Afghanistan gia nhập lực lượng khủng bố Duy Ngô Nhĩ ở Tân Cương, đặc biệt là sau vụ đánh bom liều chết nhằm vào đại sứ quán Trung Quốc ở Bishkek, thủ đô của Kyrgyzstan vào năm 2016.

Kể từ sau cuộc tấn công Bishkek, Trung Quốc đã tiến hành hàng loạt cuộc tập trận quân sự chung với các đối tác Trung Á và tổ chức hàng trăm cuộc họp cấp cao với các cơ quan quân sự và tình báo của họ. Bắc Kinh cũng đã mở rộng hợp tác về công nghệ quân sự, tham gia vào nhiều chương trình trao đổi kết nối các sĩ quan Trung Á với các trường đại học quân sự Trung Quốc và tiến hành các cuộc tuần tra biên giới chung thường xuyên.

Trong quá trình trao đổi này, Trung Á đã nổi lên như một nơi thử nghiệm các công cụ an ninh mà Bắc Kinh chưa sử dụng ở những nơi khác. Ví dụ, ở Kyrgyzstan, họ đã đi tiên phong trong việc triển khai các công ty an ninh tư nhân để bảo vệ các dự án đầu tư của Trung Quốc. Một thử nghiệm khác đó là cử các đơn vị cảnh sát bán quân sự của Trung Quốc đi tuần tra và giám sát biên giới nước ngoài.

Kể từ năm 2018, Trung Quốc đã thiết lập hai căn cứ an ninh ở biên giới Tajik-Afghanistan, hoạt động như một lực lượng dưới quyền chính phủ Tajikistan. Mặc dù căn cứ đầu tiên trong số này gây bất ngờ và khiến Điện Kremlin khó chịu, nhưng căn cứ thứ hai, được xây dựng vào năm 2021, không vấp phải sự phản đối từ Nga. Có vẻ như chính quyền Moscow đã coi sự hiện diện an ninh ngày càng tăng của Trung Quốc không phải là một thách thức cạnh tranh mà là một cơ hội để chia sẻ gánh nặng.

Mối quan hệ đôi bên cùng có lợi

Việc Nga chấp thuận cho các căn cứ của Trung Quốc ở Tajikistan chỉ ra một sự thay đổi lớn hơn: sự trỗi dậy của Trung Quốc với tư cách là một chủ thể thống trị ở các quốc gia dọc theo biên giới của họ tại thời điểm này là một kết quả không thể tránh khỏi. Hiện trạng này đang xảy ra không phải theo ý muốn của Nga, mà vào thời điểm mà mối quan hệ giữa hai bên đang ngày càng sâu sắc hơn, mặc dù không đối xứng và có lợi cho Trung Quốc.

Ngay cả khi có lý do để cạnh tranh ở Trung Á, cả Moscow và Bắc Kinh đều coi quan hệ song phương thân thiện là ưu tiên hàng đầu, đặc biệt là trong bối cảnh họ ngày càng đối đầu với phương Tây.

Bản thân các quốc gia Trung Á là những quốc gia không giáp biển nằm giữa hai cường quốc ngày càng liên kết chặt chẽ với nhau. Họ không thu về lợi ích lớn khi đổi từ phụ thuộc Nga sang Trung Quốc. Tất cả đều đang cố gắng đa dạng hóa mối quan hệ với thế giới bên ngoài, và về mặt đó, cả Nga và Trung Quốc đều quan trọng như nhau đối với họ.

Cuối cùng, sự bất cân xứng về quyền lực giữa Trung Quốc và Nga tất nhiên có thể trở nên lệch lạc đủ để các nhà lãnh đạo Trung Quốc can thiệp vào chính trị Trung Á mà không cần sự đồng ý hoặc viện trợ của Điện Kremlin.

Nhưng không chắc rằng điều này sẽ làm giảm lợi ích chung của họ và sự ủng hộ lẫn nhau của họ đối với các chế độ trong khu vực. Tiềm năng hợp tác vẫn lớn hơn nhiều so với nguy cơ xung đột và Trung Á là nơi trục Trung Quốc-Nga tăng cường vị thế hơn là làm suy yếu lẫn nhau.