“Dường như quăng đời tuổi thơ của mỗi người đều lớn lên trong tiếng ru của mẹ và tiếng mơ tụng kinh niệm phật của bà bên lũy tre làng. Nhưng thời gian trôi dần với những quá văng bao la của mỗi con người lại gắn liền với tiếng mơ th́ thầm trong tâm tưởng…”. Đó là lời tâm sự của nghệ nhân Lê Thanh Liêm...
Đó là lời tâm sự của nghệ nhân Lê Thanh Liêm, người đă làm hàng ngàn chiếc mơ cho các chùa trên khắp đất nước. Tôi gặp anh tại festival “Tinh hoa làng nghề” bên sông Hương.
Điều làm tôi hào hứng khi gặp được nghệ nhân Lê Thanh Liêm, bởi trước đó tôi đă từng chiêm ngưỡng chiếc mơ kỷ lục của anh ở ngay tại Hà Nội, trong lễ kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội năm 2010. Chiếc mơ “khủng” của anh làm sửng sốt mọi người, không chỉ v́ độ cao 1,2m mà c̣n ở độ âm vang của nó, trầm ấm rung lên như tiếng trống vậy. Lần này tôi đem những thắc mắc lục vấn anh, v́ cách đây 7 năm, nhiều nhà báo đồn đoán chiếc mơ “khổng lồ” ấy phải lắp ghép, chứ làm ǵ có thân cây gỗ mít nào lớn đến như vậy. Nghệ nhân Liêm mỉm cười hiền lành rồi b́nh tĩnh giải thích, chiếc mơ nào cũng phải là một sản phẩm gỗ mít liền khối.
Anh khẳng định chỉ có những chiếc mơ gỗ liền khối mới cất lên âm sắc riêng biệt của nó. Tiếng mơ là sự âm vang của khí trời thiên thu đọng lại. Âm thanh của mơ làm thức tỉnh hồn người chậm răi, b́nh thản hướng về cơi niết bàn. Để chứng minh cho những điều ḿnh nói, nghệ nhân Liêm dẫn tôi đến bên cạnh chú học tṛ đang khắc chạm trên một chiếc mơ lớn trong góc trại. Quả nhiên đó là một thân gỗ liền khối. Anh đố tôi phát hiện ra vết ghép nào trên khối h́nh tṛn này. Tôi ṭ ṃ dùng kính lúp soi rồi lắc đầu thán phục v́ công đoạn đục khoét rỗng khối gỗ lớn qua một khe hẹp như vậy.
Thấy tôi lọ mọ như muốn khảo sát công đoạn này, nghệ nhân Liêm dùng chiếc đèn pin rọi qua miệng mơ cho tôi nh́n vào trong buồng rỗng tṛn tựa như vỏ quả dừa trơn nhẵn. Tôi cố tưởng tượng xem người thợ sẽ moi ruột quả mơ này như thế nào từ một khối gỗ đặc. Đó cũng là một trong những bí mật khi làm mơ. Nghệ nhân Liêm nói, phải moi ruột mơ từ khi khối gỗ mít c̣n tươi, từng ít một. Cho dù công nghệ mới phát triển nhưng khi đục để chỉnh tiếng mơ chỉ có bàn tay người mới làm nổi.
Nhớ lại khi làm quả mơ lớn cho Lễ hội 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, anh đă cùng bạn bè đi khắp trong Nam ngoài Bắc, để t́m gốc mít lớn. Nhiều ngày lặn lội trong gió mưa, giông băo vào rừng sâu t́m kiếm, có ngày chỉ ăn bánh ḿ hay ăn ḿ khô thay cơm. Đói và khát. Khi ấy trong ḷng anh luôn vang lên những câu thơ đầy ám ảnh hiện lên trong giấc mơ rằng: “Tiếng mơ là tiếng ḷng tôi. Gửi trao khắp mọi phương trời nam mô. Âm vang từ mái nhà chùa. Mơ gieo từng tiếng, bốn mùa b́nh an”.
Anh kiên nhẫn trên bao nẻo xóm làng quê, theo mọi lời mách bảo, nhưng đâu có dễ. Bất ngờ có người gọi điện nhắn, bên khu rừng bắc Lào có vườn mít thân lớn cả mấy người ôm, sang thử xem. Thế là anh lên đường trong niềm mơ ước cháy bỏng, sẽ làm được một quả mơ kỷ lục, lớn hơn cả quả mơ cao 0,8m, rộng 0,92m, ở chùa Phật Quang, Phan Thiết.
Quả nhiên thỏa ḷng mong ước, nghệ nhân Lê Thanh Liêm mua được gốc cây mít lớn nhất trong khu rừng, 200 năm tuổi. Anh nhanh chóng đưa về nước thi công dự án trong đời ḿnh.
Công tŕnh “Quả mơ kỷ lục”, quả là một thách thức đầy cam go cho người thợ đă theo đuổi 30 năm làm nghề, như nghệ nhân Lê Thanh Liêm. Mọi công việc làm phôi tạo h́nh quả mơ th́ c̣n nhờ đến máy móc nhưng h́nh tượng chạm khắc và lấy tiếng th́ một ḿnh anh phải ra tay. Gọi tiếng mơ là một bí ẩn và cũng là tài năng của người thợ thành Huế này. Ngày đêm anh cùng thợ giúp việc cần mẫn moi rỗng quả gỗ lớn. Khi ấy những âm thanh mơ như tiếng vọng của đất trời tụ về trong tâm tưởng. Âm vang. Ấm áp và linh thiêng.
Có những đêm anh nằm mơ khi được chui vào trong quả mơ ngủ một giấc như tuổi thơ ngày nào. Anh bật dậy sờ vào từng đường cong nét lượn trong quả cầu gỗ. Từng âm sắc ngân lên mỗi khi tiếng dùi gỗ vỗ xuống miệng mơ. Những âm thanh ấy luôn luôn vang lên cùng anh cho đến khi nắng sông Hương bừng dậy. Mỗi nhát đục trong tay anh như có cánh bay lượn. Nghe như mỗi âm thanh vang lên qua từng nhịp thở bồi hồi trong trái tim. Cuối cùng “Quả mơ kỷ lục” (kích thước 1,0m x 1,2m) đă thành công đúng thời điểm lễ hội vừa tới, sau 4 tháng trời miệt mài lao động. Đó là một kỷ lục khó có thể sau này ai vượt qua được nghệ nhân Lê Thanh Liêm.
Nhắc lại kư ức khó quên ấy, anh Liêm chỉ nh́n tôi cười rồi bật ra câu nói, tôi chỉ là “Kẻ làm mơ” thôi mà. Nhưng tôi càng bất ngờ hơn, khi ngồi bên thềm sông Hương, “Kẻ làm mơ” đă đọc cho tôi nghe bài thơ của Đại sư Trần Thánh Tông, trên chùa Yên Tử ngày nào. Giọng anh đặc sệt thổ âm miền núi Ngự, sông Hương: “Phải, trái rụng theo hoa buổi sớm. Lợi, danh lạnh với trận mưa đêm. Hoa tàn, mưa tạnh, non im ắng. Xuân cỗi c̣n dư một tiếng chim”. Theo anh, đó chính là hồn Phật mà kẻ làm thợ bên cửa chùa phải nhập thần, mỗi khi gọi tiếng mơ về.
Sau đó, nghệ nhân Lê Thanh Liêm chỉ dẫn cho tôi con đường về phường làm mơ lâu đời nhất, nơi anh ở và những người thợ trẻ tài hoa đang hành nghề. Đó là thôn Hạ, xă Thủy Xuân, TP Huế. Giờ xă đă lên phường nhưng thật ra xưa đến nay người ta vẫn gọi đó là làng mơ.
Đúng như anh Liêm cho biết, ở đây có ḍng họ Phạm Ngọc đă ba đời làm mơ, hơn nửa thế kỷ qua. Tôi lần ṃ t́m đến xưởng của gia đ́nh ông chủ trẻ Phạm Ngọc Thanh Hải bên triền núi Ngự. Anh là cháu nội nghệ nhân Phạm Ngọc Dư, người được coi là “tổ nghề”, gây dựng cơ sở làm mơ đầu tiên ở thành Huế.
Tại xưởng sản xuất của anh Hải có hơn chục người đang cặm cụi làm các loại mơ, với kích thước khác nhau, hối hả ai cũng mướt mồ hôi. Nơi đây c̣n là trung tâm dạy nghề làm mơ và làm chuông chùa. Học sinh ở khắp nơi đổ về học việc. Phạm Ngọc Thanh Hải cho biết không ít học tṛ ở xưởng anh đă tự mở cơ sở sản xuất mơ ở nhiều miền quê.
Đúng lúc đó, nghệ nhân Phạm Ngọc Dư vừa đi về, với chiếc mơ mới trong tay. Ông hồ hởi khoe vừa đi chỉnh lại tiếng mơ mới ở chùa Thiên Mụ. Tôi thật vui được ông tiếp và kể đủ mọi thứ chuyện chung quanh về chiếc mơ mà cả đời ông đeo đuổi dựng nghiệp cho đến nay. Mắt đă mờ chân đă chậm, nhưng ông Dư có khả năng thiên tài về chỉnh âm, nghệ thuật gọi tiếng mơ của riêng ḿnh.
Đầu tiên ông kể cho tôi chuyện những chiếc mơ tre một thời của kẻ làm mơ rao tin trong làng quê. Nào là chiếc mơ làng lại khác mơ tre như thế nào. V́ sao chiếc mơ làng làm thành h́nh con cá. Hoặc v́ lư do ǵ mà chiếc mơ chùa lại làm h́nh đầu con cá và khắc chung quanh thành những chiếc vảy cá hay đầu rồng...
Những câu chuyện cổ tích như gợi lại tuổi thơ tôi một thuở dịu dàng bên con sông bến nước. Nhất là chuyện từ bé ông Dư đă cùng theo cha nghe tiếng mơ làng khua vang báo tin trộm cướp hay giặc dă tàn phá xóm thôn. Đó là kư ức đă hơn 60 năm. Những chiếc mơ khua vang khắp làng quê, làm dậy lên hào khí cách mạng, trong công cuộc kháng chiến chống Pháp ngày nào.
Nhất là h́nh ảnh một thời có vùng, cả làng cùng đem mơ tre ra đánh chào đón những tờ bướm xinh xắn in ḍng chữ báo hiệu thông tin mới: “Chào mừng ngày thành lập Mặt trận Dân tộc giải phóng miền nam Việt Nam”. Đúng là tiếng mơ tre râm ran truyền tin thắng lợi trên các mặt trận trong những năm đánh Mỹ đầy cam go và khốc liệt. Giờ đây đă trải qua nửa thế kỷ, những tiếng mơ của làng kháng chiến ngày nào vẫn c̣n âm vang, chẳng thể nào quên.
Đúng như một thời ai đó đă ghi lại không khí một thuở: “Ra quân đánh giặc tay không. Mơ tre lời gọi đồng ḷng xung phong. Đêm ngày tay mẹ vót chông. Ba xây chiến lũy canh pḥng giặc qua”.
Từ những chiếc mơ tre đó, ông Dư bắt tay vào làm mơ chùa như một định mệnh, mà cả đời ḿnh theo đuổi. Triết lư của đất Phật Huế đă ấp ủ tâm hồn ông, mỗi khi vung tay chạm khắc, trên mặt mơ. Những chiếc vảy rồng và h́nh tượng rồng luôn có những bài ca riêng của trời đất đem lại.
Ông nói, mơ được chạm trổ theo h́nh con cá với thâm ư, muốn thức tỉnh con người c̣n trong mê muội, u trầm. Bởi loại cá không bao giờ ngủ, luôn luôn mở mắt, và thích hoạt động. Phật muốn cho con người tu hành ngày đêm phải tỉnh giấc, cố công tu hành, mau chóng đắc đạo, chăm chỉ như loài cá vậy. Chính v́ thế mơ thường được tạo h́nh con cá.
Trên thân mơ được chạm khắc những vảy cá, hoặc vảy rồng, cùng những h́nh tượng có ư nghĩa thành đạt, rạng rỡ. Ông c̣n kể cho tôi chuyện cổ tích về chiếc mơ và đọc cho tôi nghe những câu nói của những phật tử về tiếng mơ.
Nhưng có lẽ ấn tượng nhất mà tôi không thể nào quên khi người nghệ nhân già này nói, nghề làm mơ cực lắm, kiếm chẳng được là bao, lấy công làm lăi để sống qua ngày thôi. Vậy là người làm mơ phải theo đạo Phật không vụ lợi và toan tính. Nói rồi ông hít một hơi dài thiền tụng, bởi cái nghiệp này gắn với đời sống tâm linh như Phật đă dạy, hạnh phúc chỉ có được khi ta có khả năng dừng lại, trân quư giây phút hiện tại và trân quư chính bản thân ḿnh.
Ông gọi một tiếng mơ, rồi áp lên ngực ḿnh như muốn nói, ta đă là một nhiệm mầu của sự sống rồi. Tôi ngồi lặng thinh bên ông và ngộ rằng, ta không cần phải trở thành người khác, đúng như lời thánh hiền truyền lại từ bao đời nay. Đời người làm mơ bên sông Hương là vậy.
Ngày nay khi đến bất cứ chùa nào cũng có người bán hương trầm, chuông và mơ. Những ngôi chùa bên sông Hương cũng vậy. Những chiếc mơ của phường Thủy Xuân có mặt ở khắp nơi. Theo như nghệ nhân Lê Thanh Liêm nói, mơ của làng Huế đều được hàng trăm phật tử nước ngoài quan tâm và đặt mua. Nhiều khách hàng khen tiếng mơ của người sông Hương có hồn vía như tiếng người vậy. Đó chính là tiếng ḷng người Huế được gửi trao đi khắp muôn nơi.
Chính v́ thế, mơ c̣n được dàn nhạc cung đ́nh Huế và các ban nhạc của chèo, tuồng, cải lương, hay dân ca các nơi t́m đến. Trong đó có cả ba loại như mơ tre, mơ sừng trâu và mơ chùa (gỗ mít). Sự lảnh lót, gịn giă của mơ tre luôn luôn tỏa lan sự hưng phấn rạo rực, trong nét nhạc vui tươi, hay c̣n là điểm nhấn cho độ chấm phá tô điểm những giai điệu sang trọng.
Đặc biệt mơ chùa, được phối khí trong những giai điệu ru man mác nỗi niềm uẩn khúc, trong ḷng người. Riêng dàn Đại nhạc Huế đă tôn vinh tiếng mơ sừng trâu tựa như lời âm vang của núi sông bao đời nay. Đó là tiếng kèn xung trận, hay vào đại nhạc hội của dân tộc, luôn luôn ẩn giấu nỗi niềm an nhiên thầm kín.
Đúng như nghệ nhân Phạm Ngọc Dư, “tổ nghề” mơ, được coi là người con cửa phật đă tâm sự về cái nghề gọi tiếng ḷng người, trong cơi hư vô trở về bên mái chùa. Ông nói, tiếng mơ là nốt nhạc cuộc đời. Nó cầm nhịp giữ cho tâm hồn phật tử không bị tán loạn trong khi hành lễ, tụng kinh.
Vậy nên, người đánh mơ phải là một nhạc trưởng bắt được nhịp điệu của kinh lễ làm đẹp ḷng người, mỗi khi ngồi thiền tụng nơi cửa phật. Có lẽ v́ chánh niệm ấy, nhà thơ Trương Nam Hương đă bày tỏ những nỗi niềm, bên thềm chùa rằng: “Chân tu tiếng mơ đêm rằm. Nghe hư vô cả trăm năm kiếp người”.
Những tiếng mơ làng Thủy Xuân râm ran trong sự khắc khoải ḷng người. Chia tay xứ Huế, tôi bước lên con thuyền trên sông rời bến Ngự, ngước lên ngôi chùa bên cạnh Nhà lưu niệm Phan Bội Châu, chợt nghe tiếng mơ vang lên bao nỗi xốn xang. Bỗng nhiên tôi nhớ tới lời của thiền sư Thích Nhất Hạnh, viết bên chiếc mơ một câu rằng, hăy mỉm cười với nỗi đau là cách hay nhất, thông minh nhất và đẹp nhất mà ta có thể làm. Đó chính là sự kỳ diệu của tiếng mơ niệm phật ngày đêm.
Bạn đang đọc bài viết Độc đáo nghề làm mơ và chuyện chế ra 'quả mơ kỷ lục' tại chuyên mục Phóng sự của Báo Nông Nghiệp Việt Nam. Mọi thông tin góp ư và chia sẻ, xin vui ḷng gửi về ḥm thư
baonongnghiepdientu@ gmail.com hoặc số điện thoại, Viber: 0369024447.
VƯƠNG TÂM
News
Library
Technology
Giải Trí
Portals
Tin Sốt
Home
