‘Hồn Trương Ba, da hàng thịt’ là câu chuyện dân gian đầy tính bi hài. Thế nhưng, ngày nay trong đời sống và trong chính sự, quan hệ đă đảo ngược với ‘Hồn hàng thịt, da dẻ Trương Ba’ như một thảm kịch kéo dài, dài đến vô cùng tận nếu không có ǵ thay đổi.
Đầu tiên là câu chuyện dân gian mà nhân vật chính là Trương Ba, một con người tao nhă và tử tế, cũng là một tay cờ lăo luyện, đă nhiều lần so tài với Đế Thích, được ông thần này đem ḷng mến mộ. Ngày nọ, do nhầm lẫn của Nam Tào mà chết oan, Trương Ba được Đế Thích giúp cho hồi sinh nhưng v́ da thịt đă phân hủy nên chỉ có thể tái sinh trong thân xác của anh hàng xóm hành nghề hàng thịt vừa mới qua đời.
“Hồn” Trương Ba đưa “xác” anh hàng thịt về nhà và sau những sợ hăi lo lắng ban đầu, người vợ nhận ra chồng trong thân thể cục mịch của anh hàng thịt. Thế nhưng vợ anh hàng thịt không chịu và chuyện được đưa đến cửa quan. Nghe hai bên kể lể sự t́nh, viên quan đành phân giải nước đôi, ban ngày làm anh hàng thịt, tối làm ông Trương Ba.
Từ đây bi hài kịch từ xung đột giữa hồn và xác bắt đầu.
Nhưng câu chuyện sâu sắc hơn và, nhất là, nhuốm nhiều chất bi hơn khi nhà thơ kiêm kịch tác gia Lưu Quang Vũ khai thác.
Trong vở kịch cùng tên, “hồn” Trương Ba đă tỏ ư khinh rẻ phần xác thịt thấp hèn và tin chắc rằng ḿnh vẫn đường hoàng sống một cuộc đời trong sạch và chính trực th́, ngược lại, “da hàng thịt” cho rằng không có phần hồn nào có thể thoát khỏi sự chi phối của ḿnh.
Và chính những thân nhân của Trương Ba đă khiến cái “hồn” này thay đổi. Vợ ông, con dâu ông, rồi cháu nội, từ từng góc độ khác nhau, đă chỉ ra những chuyển biến mà Trương Ba không nh́n nhận được ngay.
Người vợ chỉ ra rằng chồng đă thay đổi, không c̣n trong sạch và thẳng thắn như trước nữa và, do xấu hổ, chỉ muốn đi biệt tích cho rồi. Cô cháu nội th́ cho rằng ông ḿnh đă chết và kẻ xa lạ này chỉ là một người thô lỗ, hậu đậu. Cô con dâu th́ thông cảm và thương cha chồng hơn trước nhưng vẫn nói thằng rằng, ông không c̣n là ông Trương Ba của trước đây nữa.
Dần dà, từ giọng điệu mạnh mẽ khi phủ nhận ảnh hưởng của xác thịt lúc đầu, Trương Ba mềm giọng, ấp a ấp úng rồi, trong tuyệt vọng, đă bịt tai lại, không muốn nghe thêm nữa. Mất tự tin với cuộc sống đang có, Trương Ba than thở với Đế Thích rằng vị thần này đă quá đơn giản khi nghĩ rằng cho ḿnh sống lại là xong mà không hề nghĩ đến việc ông ta sẽ “sống như thế nào”.
Trương Ba tuyên bố: “Không được bên trong một đằng, bên ngoài một nẻo được. Tôi muốn được là tôi toàn vẹn”. Và Trương Ba nhấn mạnh: “Không thể sống với bất cứ giá nào được. Có những cái giá quá đắt, không thể trả được tâm hồn tôi lại trở lại thanh thản, trong sáng như xưa”.
Hiểu như thế, Trương Ba chấp nhận cái chết, không sống để tự dằn vặt ḿnh và khiến người khác phải dằn vặt về ḿnh.
Nếu đó là chất “bi” th́ năm 2006 đạo diễn Nguyễn Quang Dũng – con trai Nguyễn Quang Sáng – đă khai thác câu chuyện này trong điện ảnh nhưng lại biến nó thành một chuyện hài. Tôi chưa xem phim này và, thường không có mấy hứng thú với thể loại này của điện ảnh Việt Nam, phần nhiều khá vô duyên, nhạt nhẽo và, có thể nói, rẻ tiền.
Nếu câu chuyện trên được người đời sau khai thác về mặt nghệ thuật với sự phân hóa ở hai hướng bi – hài th́, trong đời sống và chính sự, lại đảo chiều với màu sắc thảm kịch.
Như có thể thấy từ thảm kịch mang tên Covid-19. Vốn đă thảm rồi, đại dịch c̣n thảm hơn với những mệnh lệnh hành chánh từ cấp cao nhất với chủ trương cưỡng bức xét nghiệm, mở đường cho việc tiêu thụ hàng loạt bộ xét nghiệm mang tên Việt Á. Tên đầy đủ là Công ty cổ phần Công nghệ Việt Á, công ty có chủ nhân bề nổi là Phan Quốc Việt nhưng chủ nhân thật sự lại thấp thoáng bóng h́nh vợ của Nguyễn Xuân Phúc. Sản phẩm trên nhập từ Trung Quốc với giá 0.955 Mỹ kim, lúc đó tương đương 21.560 đồng Việt Nam; nếu tính hết chi phí rồi cộng thêm 5% lợi nhuận th́ chỉ 143.000 đồng.
Nhưng “Hồn hàng thịt, da dẻ Trương Ba”, công ty lại quảng bá rằng đây là sản phẩm ḿnh tự nghiên cứu, phát triển và “đè cổ lột da” với với giá 470000 đồng. Lời này là của Nguyễn Trăi, trong “B́nh Ngô Đại Cáo”, viết để diễn tả sự tham tàn của giặc Minh nhưng ở đây th́ chính “giặc Việt”, với thế lực chính quyền trong việc quảng bá và cưỡng ép tiêu thụ, đă “đè cổ lột da” chính đồng bào máu mủ đang khốn khổ cùng cực v́ đại dịch.
Bây giờ th́, mới nhất là thảm kịch chết cháy tại Chung cư Độc Lập ở Tân Phú (Sài G̣n) với tám nạn nhân, lớn tuổi nhất là một bà cụ 73 và nhỏ nhất là một cháu bé 11. Thông tin kèm những h́nh ảnh ban đầu cho thấy, thảm nạn xuất phát từ chiếc xe điện VF3, có thể phát cháy giữa lúc đang xạc điện.
Thảm kịch đă đặt ra câu hỏi về độ an toàn của b́nh điện VF3. Đây là bộ phận nhạy cảm nhất v́ nguy cơ cháy nổ khi xạc điện và từ lâu, b́nh điện Trung Quốc – từ cục pin trên điện thoại di động, đến mô tô điện hay xe hơi điện – đă khét tiếng về điều này.
Nhưng VF3 là sản của VinFast, thuộc quyền sở hữu của Phạm Nhật Vượng, tài phiệt số một Việt Nam, kẻ có thói quen sai phái công an bịt miệng những người dám chê bai sản phẩm của ḿnh, kể cả sản phẩm giáo dục. Vượng quảng cáo rằng, VF3 được sản xuất tại nhà máy ở Hải Pḥng, đă tự chủ nhiều bộ phận quan trọng, trong đó có b́nh điện.
Có nhiều nghi vấn cho thấy, cái b́nh điện đó cũng chỉ là một sản phẩm “Hồn hàng thịt, da dẻ Trương Ba” như bộ xét nghiệm của Việt Á. Mà trên thực tế, tất cả những ǵ chính quyền đang tiến hành, là “hư vô hóa” sự hiện diện của chiếc VF3 trong thảm nạn, chỉ lu loa về những vi phạm trong “quy định pḥng cháy chữa cháy” của chung cư.
Nhưng xét ra th́ những bi kịch “Hồn hàng thịt, da dẻ Trương Ba” trong những vấn đề kỹ thuật mang tính vi mô này chỉ là sản phẩm ắt có của một đại bi kịch “Hồn hàng thịt, da dẻ Trương Ba” lớn hơn, mang tính vĩ mô...
Đất nước đang có một “chính quyền nhân dân” thế nhưng “nhân dân” chỉ là là cái vỏ, cái xác, bởi đó là thứ chính quyền hay ṭa án đang bị những tài phiệt, những nhóm lợi ích sai phái xoành xoạch.
Đất nước có một một hệ thống “Ṭa án nhân dân” với vô số những nhầm lẫn gây nên án tử h́nh oan, tương tự nhầm lẫn của Nam Tào đă khiến Trương Ba chết oan. Nếu Đế Thích sai lầm khi cứu sống Trương Ba mà không xem xét thấu đáo việc ông ta sẽ sống như thế nào, th́ kể ra vị thần này cũng chấp nhận rằng Nam Tào đă sai, ông ta phải làm cái ǵ đó để cứu chuộc.
C̣n thứ “Ṭa án nhân dân” này th́ luôn luôn t́m cách ém nhẹm sai sót của Nam Tào, nhân dân sống chết mặc bay, như cái án tử h́nh oan khuất của Hồ Duy Hải…