Câu đố Tiếng Việt: Câu thành ngữ 'ăn cháo đá bát' có phiên bản gốc là gì?

[Cupcake01]

“Ăn cháo đá bát” vốn là một thành ngữ rất phổ biến trong dân gian. Tuy nhiên ít ai biết rằng, câu gốc vốn có sự khác biệt.



"Ăn cháo đá bát" là câu thành ngữ chỉ trích những kẻ sống chỉ biết đến lợi ích của bản thân, vô ơn bội nghĩa với người đã giúp đỡ mình trong lúc khó khăn. Ăn cháo xong rồi lại sẵn sàng đá cái bát đi. "Ăn cháo" chính là việc nhận ân nghĩa, sự giúp đỡ của người ta. "Đá bát": Hành động biểu tượng cho sự bội bạc trắng trợn của người được giúp đỡ.

Tuy nhiên ít ai biết rằng, câu gốc vốn là một câu khác. Trong đó, chữ "đá" được thay bằng chữ "đái". "Đái" ở đây chính là chỉ hành vi "tiểu tiện". Ngày xưa trong các nhà bình dân, nhất là các hộ nghèo, những chiếc bát cũ thường được dùng lại vào việc khác, như trồng cây, đựng đồ và thậm chí là cả… đi tiểu.

Trong “Đi tìm điển tích thành ngữ”, tác giả Tiêu Hà Minh cũng dẫn một câu chuyện để giải thích cho “Ăn cháo đái bát” như sau: “Có một tay nhà giàu nổi tiếng keo kiệt, bủn xỉn. Không may nhà bị hoả hoạn, cơ nghiệp mất sạch, hắn phải lang thang đầu đường xó chợ. Có bà lão thương tình cho hắn bát cháo ăn rồi cưu mang hắn. Từ đó hắn ở lại phụ bà ngày ngày phát cháo cho dân nghèo.

Một ngày kia, hắn sinh tâm phản bội, cướp hết số gạo của bà rồi bỏ đi. Khi ngang qua một miếu thờ, thấy bát cháo cúng thần linh để đó, vì ăn cháo với bà lão lâu ngày đã quen nên hắn nổi cơn thèm, liền vơ lấy rồi húp sạch. Húp xong cảm thấy buồn tiểu, hắn đi luôn vào bát. Thần linh nổi giận, liền cho sét đánh hắn chết tươi. Từ đó người ta dùng câu 'Ăn cháo đái bát' để chỉ những kẻ vong ân bội nghĩa”.

Câu đố Tiếng Việt: Câu thành ngữ ăn cháo đá bát có phiên bản gốc là gì? - Ảnh 1.
"Ăn cháo đá bát" câu thành ngữ như lời chỉ trích những kẻ sống chỉ biết đến lợi ích của bản thân, vô ơn bội nghĩa với người đã giúp đỡ mình trong lúc khó khăn.

Việt Nam tự điển của Lê Văn Đức có giảng: “Ăn cháo đái bát: 1. Người bạc bẽo, ăn của người rồi trở nói xấu người. 2. Hưởng rồi phá cho hư, cho liệt, không để người khác hưởng”. Từ điển tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên cũng dẫn: “Ăn cháo đái bát: Ví thái độ chịu ơn người rồi bội bạc, phụ ơn ngay”.

Từ điển mở Wiktionary giải thích "Ăn cháo đái bát": Phê phán người khi được người khác giúp đỡ nhưng lại vô ơn, thậm chí phản lại người đã giúp mình. Đồng nghĩa: "Ăn cháo đá bát".

Trải qua thời gian dài, có lẽ phần vì biến âm, phần vì chữ “đái” nghe hơi tục nên câu trên mới bị đổi thành “Ăn cháo đá bát”. Dùng “Ăn cháo đái bát” hay “Ăn cháo đá bát” đều được. Tuy nhiên, hành vi đái bát gây ấn tượng mạnh mẽ, nặng nề hơn và phù hợp với cách nói khoa trương, phóng đại mà dân gian vẫn ưa dùng.

Cùng nghĩa với "Ăn cháo đái bát", trong tiếng Việt còn có những thành ngữ chỉ sự vô ơn. Tuy vậy, khi sử dụng cần chú ý đến sự khác nhau rất tinh tế về sắc thái ý nghĩa của chúng.

Ăn mật trả gừng: Được người khác đối đãi tử tế nhưng bản thân lại đối xử với người ta không ra gì.

Được chim bẻ ná, được cá quên nơm: Khi đạt được mục đích rồi thì quên ngay người đã giúp đỡ mình.

Khỏi vòng cong đuôi: Vô ơn, bội bạc, vừa thoát được nạn là quên ngay người đã cứu giúp mình.

Qua cầu rút ván: Chỉ những kẻ vô ơn, bội nghĩa, xong việc rồi thì quay lưng lại với người ta.

Vay ơn nhất thời, đòi oán tam đại: Nói lên tâm lý của những kẻ vô ơn, khi đã vay được rồi thì cảm ơn người ta rối rít, nhưng đến khi người ta đòi lại thì lại oán hận nặng nề.

Vắt chanh bỏ vỏ: Bòn rút hết sức lực của người khác, đến khi thấy họ không còn hữu dụng nữa thì bỏ đi không thương tiếc.

VietBF @ Sưu tầm

Câu đố Tiếng Việt: Câu thành ngữ 'ăn cháo đá bát' có phiên bản gốc là gì?

Không đúng.

Câu "ăn cháo đái bát" là một thành ngữ chỉ có một phiên bản độc nhất, chứ không phải là phiên bản gốc.

Còn câu "ăn cháo đá bát" là do một số trong chúng ta nói trật câu trên mà thành, sự nhầm lẫn này dù rất phổ thông và rất nhiều người quen miệng hoặc không biết nên vẫn xử dụng, và không sao cả. Nhưng nó không phải là một phiên bản.

Trong tiếng Anh có đến ba từ để nói về cháo. “Porridge” là từ để chỉ cháo trắng đặc được nấu từ gạo hoặc yến mạch gần giống như cháo trắng mà chúng ta hay dùng để ăn chung với hột vịt muối. Các nước phương Tây cũng ăn porridge nấu rất đặc vào buổi sáng cho thêm tí muối tiêu với trứng tráng hoặc xúc xích nhỏ. Còn cháo hoa (cháo nấu với ít gạo và nhiều nước để hạt gạo nở ra như hoa) và thường nấu chung với thịt thì được gọi là “congee” hoặc “rice soup”. Để nói về món cháo vịt, đáng lẽ phải gọi là “duck meat congee” hoặc “duck meat rice soup” mới đúng. Quả thật, có những cái mình nghĩ rằng mình biết rồi nhưng vẫn sai như thường.
Trở lại với cháo, lúc nhỏ tôi rất ghét ăn cháo vì cháo vừa nhạt vừa loãng, ăn xong cũng như chưa ăn, không được chắc bụng như ăn cơm. Tôi né tất cả các thể loại cháo từ cháo trắng ăn với thịt kho tiêu mỗi khi bị bệnh, cho tới cháo gà, cháo vịt, cháo lòng, cháo cá… Trong đó, món cháo mà tôi ghét nhất là cháo trắng của người Tiều. Không như cháo trắng của người Việt bán ở các xe cháo khuya ăn cùng với dưa món, hột vịt muối hoặc thịt cá kho tiêu, vốn là cháo trắng nấu đặc; cháo trắng của người Tiều nấu rất loãng, bảy phần nước và ba phần gạo, nấu tới hạt gạo nở bung ra gần như nát nhừ, ăn chả có mùi vị gì cả.
Người Tiều ăn cháo gần như trong mọi bữa ăn. Buổi sáng của người Quảng Đông, sang thì điểm tâm với đủ thứ há cảo xíu mại, bình dân thì cũng tô hủ tíu mì hay cái bánh bao; còn buổi sàng của người Tiều thì ăn cháo loãng với cà na muối, hột vịt muối hoặc cải xá bấu muối thật mặn. Sang hơn tí thì người Tiều có thêm cặp dầu cha quảy là xong bữa ăn sáng. Buổi trưa và buổi chiều thì họ lại tô cháo loãng được múc ra húp thay canh. Ngay cả những quán bán đồ ăn người Tiều cũng luôn có nồi cháo trắng kế bên nồi cơm.
Hồi còn nhỏ, mỗi lần dẫn tôi đi ăn cơm Tiều, ba tôi luôn kêu thêm chén cháo trắng để húp với ít nước thịt kho còn lại. Khi tôi tỏ vẻ không hứng thú với việc húp chén cháo trắng nhạt thếch lõng bõng này, ba tôi hay bảo: “Hồi ba còn nhỏ, a dè a mà (ông nội bà nội) nghèo lắm, cả nhà bảy tám anh chị em, mỗi người chỉ có dách gủn pạc chúc (một chén cháo trắng) và pun che hàm tản (nửa cái trứng vịt muối) thôi.” Ba tôi chẳng bao giờ dạy cho tôi nói tiếng Quảng Đông một cách bài bản mà luôn có cách nói chuyện nửa Việt nửa Quảng như vậy, con cái hiểu thì hiểu không hiểu thì thôi. Vậy mà cuối cùng tôi cũng nói được tiếng Quảng.
Người Tiều không chỉ ăn cháo trắng mà còn có cả cháo lòng với đầy đủ tim gan cật ruột cũng gần giống như cháo lòng của người Việt; nhưng lòng xắt lát mỏng để bên ngoài chứ không nấu trong nồi như cháo lòng của người Việt, khi nào khách gọi thì mới trụng qua cháo rồi cho vào tô. Nước cháo được nấu bằng mực, nấm rơm và xương ống nên rất ngọt và thơm. Người Tiều ăn cháo lòng cũng thường thêm dầu cha quảy như người Việt nhưng không bỏ giá và ớt mà bỏ rất nhiều hành lá xắt nhỏ, tiêu xay, gừng tươi xắt sợi và một ít dầu mè. Cũng như ăn hủ tiếu mì, người Hoa ăn cháo thường nêm thêm giấm đỏ và nước tương chứ không nêm nước mắm. Không chỉ có cháo lòng mà cháo cá, cháo mực, cháo thịt bằm hoặc cháo tôm viên khi ăn cũng nêm nếm như vậy: gừng tươi, dầu mè, tiêu, xì dầu và giấm. Cháo lòng kiểu người Tiều hồi đó tôi cũng có ăn một vài lần ở chợ Bàn Cờ quận 3 nhưng vì không hảo cháo lắm nên lâu rồi cũng không ăn lại.
Dân sành ăn tối Sài Gòn – Chợ Lớn chắc ít người không biết tới quán cháo thập cẩm ở bùng binh Soái Kình Lâm kế bên chợ thuốc bắc Phùng Hưng. Cháo ở đây nấu theo kiểu người Quảng Đông là cháo trắng nấu đặc và ăn với tôm, mực, da heo, gan, cật, phèo nên gọi là “chạp chúc” (cháo thập cẩm). Thật ra gọi là “thập cẩm” không đúng lắm vì “chạp cẩm” dịch ra tiếng Việt là “tạp cẩm” mới đúng. Có lẽ chữ “tạp” nghe có vẻ hổ lốn và hỗn tạp quá nên người Việt mới gọi là “thập cẩm” cho sang hơn.
Theo lời kể của những người sống lâu ở Chợ Lớn thì quán cháo Đèn Năm Ngọn (tên cũ của khu Soái Kình Lâm) này đã có từ rất lâu đời rồi, nếu tính tới nay chắc cũng không dưới năm sáu chục năm. Hồi nhỏ, ba tôi hay chở tôi ra đây ăn, nhưng quán cháo này gắn với một kỷ niệm khá kinh dị nên tôi không bao giờ quay trở lại ăn nữa, dù thỉnh thoảng thèm món Hoa, tôi vẫn chở bà xã đi vòng vòng Chợ Lớn ăn lại những quán gắn liền với ký ức tuổi thơ của mình. Có một lần khi đang ngồi ăn với ba mẹ tôi ở quán cháo đó, có một cậu bé trạc tuổi tôi lúc đó (5-6 tuổi) bán vé số mời mua. Và khi nhìn lên thì tôi suýt nữa hét toáng lên vì sợ: cánh mũi của cậu bé này không biết bị ai cắt mất chỉ còn hai cái lỗ sâu hoắm nhìn vừa đáng thương vừa đáng sợ. Hình ảnh đó ám ảnh tôi tới ngày hôm nay đến mức tôi không dám ăn lại quán cháo đó lần nào nữa cho dù đã hơn 30 năm rồi.
Dạo mấy năm gần đây tôi lại đổi tính thích ăn cháo. Nhiều lúc cảm thấy mệt trong người hoặc chỉ là đơn giản không muốn ăn cơm thì một chén cháo trắng và nửa cái hột vịt muối luộc hoặc tí thịt kho tiêu mặn cũng có thể giải quyết cơn đói và nhẹ người. Cầu kỳ hơn một tí thì cho cái trứng hột vịt bắc thảo và tí thịt bằm vào trong nồi cháo quấy lên. Tôi thích ăn trứng bắc thảo nấu chung với cháo hoặc chưng cùng với trứng vịt tươi, trứng vịt muối tạo thành món trứng 3 màu ăn chung với cơm hay cháo gì cũng rất ngon. Hột vịt bắc thảo (tiếng Quảng Đông gọi là pì tản) ai ăn không quen thì nhìn hơi sợ sợ vì cả quả trứng đen bóng và có mùi ngai ngái của amoniac, nhưng khi đã quen rồi thì sẽ ghiền vì vị béo béo bùi bùi rất đặc trưng. Hồi còn ở Mỹ có lần tôi nấu cháo trứng vịt bắc thảo mời cô bạn người Nhật ăn thử. Cô lúc đầu còn ngại vì thấy màu cháo đen thui nhưng khi ăn một chén thì tự động vô nồi múc thêm chén nữa. Bởi vậy mới nói, không phải cứ là sơn hào hải vị mới ngon mà đôi khi những thứ dân dã đơn giản nếu hạp khẩu vị vẫn ngon hơn yến sào bào ngư vi cá vậy.
Vien Huynh