HƯỚNG DẪN SƠ CỨU (FIRST AID)
KHI BỊ CÔN TRÙNG, ĐỘNG VẬT VÀ NGƯỜI CẮN TRONG LÚC SINH HOẠT NGOÀI TRỜI Lynn Ly phỏng dịch theo "The Everything First Aid"
Những hoạt động ngoài trời như làm việc, vui chơi, giải trí, du ngoạn ở trong một số hoàn cảnh , khí hậu , và thời tiết . Khí hậu nóng và lạnh đều có thể gây ra những hệ quả đối lập (adverse consequences), và những sinh vật (critters) sống bên ngoài thỉnh thoảng gây dị ứng (ngứa ngáy khó chịu) hoặc tổn thương . Cơ thể bị thiếu nước hoặc ở cao độ (thí dụ lên đỉnh núi) và ở trong một số điều kiện ngoài trời khác cũng có thể làm bạn cảm thấy suy yếu đi .
Cho dù không có vấn đề ǵ khi bạn hoạt động ngoài trời, nhưng thật quan trọng bạn biết làm ǵ để chăm sóc hoặc trợ giúp những người bị chấn thương, bị bệnh tật bất ngờ .
I) BỊ CÔN TRÙNG, LOÀI VẬT VÀ NGƯỜI CẮN
Nhiều loại côn trùng và các sinh vật khác, bao gồm cả con người, gây ra các vết cắn và vết châm chích có thể cho cảm giác không thoải mái hoặc đe dọa tính mạng từ nhẹ nhẹ đến trung b́nh. Điều quan trọng là biết làm ǵ, làm thế nào để trị liệu, và khi nào th́ cần t́m kiếm đến trợ giúp từ chuyên gia y tế để trị liệu bất kỳ thương tổn tàng ẩn bên trong.
1) B̉ CẠP CẮN (SCORPION BITES)
Ḅ cạp là loại côn trùng nhiều chân có h́nh dạng giống tôm hùm (lobster-like arthoropods) nằm trong xếp loại côn trùng có nọc độc (arcahnid class, cùng loài nhền nhện = spider class), có một ng̣i / kim xoăn ở phần cuối nơi đuôi, và chúng thường được t́m thấy ở vùng sa mạc phía Tây Nam của Mexico (nước Mễ Tây Cơ). Những vết chích / đốt của bọ cạp dường như không có khả năng gây tử vong và dễ dàng điều trị, nhưng lại nguy hiểm cho trẻ nhỏ và người già hơn . Những triệu chứng bao gồm đau nhức ngay lập tức (immediate pain), nóng rát (burning), sưng tấy chút chút (minor swelling) và cảm giác tê (numb) hoặc ngứa ran (tingling sensation).
Những buớc sau đây cần nên thực hiện để trị liệu vết ḅ cạp cắn:
1. Rửa vùng bị ḅ cạp cắn bằng xà pḥng / xà bông và nước
2. Dùng túi trườm lạnh đặt lên vùng bị ḅ cạp cắn trong ṿng 10 phút , nếu cần thiết th́ lập đi lập lại việc trườm lạnh vùng bị cắn với khoảng cách giữa các lần trườm lạnh là 10 phút .
3. Gọi điện thoại đến trung tâm kiểm soát chất độc (the Poison Control Center), hay đi bệnh viện khi có bất kỳ triệu chứng nghiêm trọng ǵ
2) BỌ VE CẮN (TICK BITES)
Những người sống vùng rừng cây hay đồng cỏ, hay những người dành thời gian vui chơi giải trí ở những khu vực này th́ dễ bị bọ ve cắn . Loài côn trùng nho nhỏ này sống bằng cách hút máu các loài động vật có vú (mammals) thí dụ như hươu nai (deer), loài gậm nhấm (rodents), thỏ (rabbits) và có thể truyền bệnh từ động vật sang người .
Việc sơ cứu (first aid) những vết bọ ve cắn bao gồm loại bỏ con bọ ve đang bu bám ngay lập tức để tránh những phản ứng từ vết cắn và giảm thiểu tối đa các loại bệnh nhiễm trùng do bọ ve gây ra thí dụ bệnh Lyme, bệnh nóng sốt Colorado bọ ve (Colorado tick fever), bệnh nóng sốt được phát hiện ở núi đá (Rocky Mountain Spotted fever)
Để tháo bỏ con bọ ve bu bám trên người , hăy làm như sau:
1. Dùng cây nhíp (tweezers) hay cây kẹp nhỏ nhỏ cong cong hay thẳng thẳng (small curl or flat forcepts) kẹp lấy đầu con bọ ve và càng cận sát nơi da đang bị con bọ ve cắn càng tốt, rồi nhẹ nhàng kéo ra, đừng bóp nát hay xoay vặn con bọ ve
2. Rửa vùng bị bọ ve cắn bằng xà pḥng / xà bông và nước.
3. Bôi thuốc Antihistamine hoặc loại 1% hydrocortisone cream (loại kem chứa 1% chất hydrocortisone)
Cần phải có sự chăm sóc y tế chuyên nghiệp , nếu con bọ ve cắn quá sâu và bạn không thể tháo gỡ nó ra được, hoặc bạn đang ở trong khu vực được thông báo là có nhiều nguy cơ bị bệnh lyme, hoặc bạn có triệu chứng nóng sốt hay triệu chứng cảm cúm , hoặc bạn có trải nghiệm bắp thịt trở lên suy nhược, tê liệt (paralysis) , hoặc nổi vết tṛn đỏ trên da gọi là "phát ban mắt ḅ" (the bull's eye rash) là đặc chưng của bệnh Lyme .
CẢNH BÁO !!!
Đừng bao giờ bôi petroleum jelly (vaseline), rượu cồn ( alcohol ) ahy ammonia lên con bọ ve - chúng sẽ cắn chặt sâu vào da hơn. Nếu bạn đang ở trong vùng cảnh báo có nhiều nguy cơ bệnh Lyme mà bị bọ ve cắn, bạn nhất định phải phone báo bác sĩ để được tư vấn và ngay lập tức được chăm sóc và điều tri bao gồm việc sử dụng thuốc kháng sinh
Đa số chúng ta khi có bệnh vảy hồng đến thăm, không cần chữa nếu triệu chứng không nặng. Không chữa, bệnh cũng sẽ tự đi dần trong ṿng 4-12 tuần (1-3 tháng). Bệnh ít khi trở lại thăm ta lần nữa.
Nếu có chữa, mục đích để ta bớt ngứa, trong lúc chờ căn bệnh từ từ ra đi. Các thuốc uống antihismines (có tính chống lại chất histamine) như Chlor-Trimeton, Benadryl, Atarax, ... giúp ta bớt ngứa, song hay khiến ta buồn ngủ, dật dừ. Những thuốc antihismines mới Allegra, Claritin, Clarinex, Zyrtec thường không làm buồn ngủ, nhưng đắt tiền hơn. Các thuốc thoa steroid như Kenalog, Elocon, Lidex, ... thoa vào những vùng ngứa cũng giúp nhiều.
Những trường hợp nặng, ta thử xài thuốc acyclovir (Zovirax) trong 1 tuần, bệnh có thể chóng ra đi hơn.
Tắm nắng (direct sun exposure) giúp các vết vảy hồng mau biến mất. Tia cực tím B (ultraviolet light B) cũng vậy, giúp bớt ngứa và khiến các vết vảy hồng chóng tan, nên những trường hợp nặng quá, ta nhờ bác sĩ chuyên khoa về da dùng tia cực tím chữa cho chúng ta.
Tóm lại, trong các bệnh tật hay đến phá ta, bệnh da vảy hồng cũng góp mặt. Được cái nó thuộc loại hiền, lành tính. Nó thích người trẻ, mùa Xuân và mùa Thu. Thường, một vết mẩn mẹ lớn xuất hiện trước, các vết mẩn con nhỏ hơn sẽ theo sau, đều hai bên thân ḿnh và những vùng tay, chân gần thân ḿnh, gây ngứa ít hay nhiều. Ở chơi chừng 1-3 tháng, chúng rủ nhau đi hết. Sự chữa trị chính là giúp bớt ngứa, trong lúc chờ căn bệnh nó tự ư ra đi.
Psoriasis (phát âm “xo-rai-a-xit”) là một bệnh ngoài da kinh niên, tạo những về đỏ, dày trên da với những vẩy trắng, trông giống những vẩy nến, nên Việt Nam ta hay gọi là bệnh vẩy nến. Psoriasis c̣n nhiều h́nh thái khác nữa, lắm khi trông giống nhiều bệnh da khác. Một căn bệnh nhiều mặt, mặt nào cũng khó ưa.
Psoriasis nổi danh, do làm khổ khá nhiều người. Lắm người buồn tủi, v́ không bao giờ dám đi tắm biển. Cái tổn hại về tinh thần do căn bệnh gây ra, có khi quan trọng hơn sự tổn hại về thể chất. Nhiều người đâm mất tự tín, xa lánh thế nhân, tránh mọi hoạt động, chỉ v́ sợ người khác thấy trên da ḿnh có đầy những vết bất thường.
Cứ 100 người chúng ta, có 1-2 người mang bệnh psoriasis. Như vậy, ở Mỹ, có đến hơn 1 triệu người bệnh. Nam hay nữ, nó đến thăm ngang nhau. Tuổi nào cũng có thể bị, nhưng bệnh nhiều nhất trong các khoảng tuổi 20-30 và 50-60.
1 trong 3 người psoriasis có người nhà cũng bị psoriasis, nên, dù chưa biết rơ lắm, người ta cho rằng bệnh có thể có tính di truyền. Tuy vậy, bệnh không lây từ người này sang người khác
Đây là một bệnh các nhà y học đă biết mặt, đặt tên, nhưng chưa rơ nguyên nhân. Có giả thuyết cho rằng căn bệnh quái lạ này là do cơ thể người bệnh tự tạo ra một số các tế bào đặc biệt để chống lại chính da của ḿnh (cơ chế cellular autoimmunity).
Có lẽ những tế bào bội phản “gà nhà bôi mặt đá nhau”, khiến người cười chê này, đă kích thích da sao đó khiến da mọc quá nhanh. B́nh thường, da chỉ mọc 1 lớp mỗi tháng. Những chỗ bị bệnh psoriasis, da mọc nhanh quá, 3-4 ngày đă thay một lớp, đóng thành những về đỏ. Những lớp da trên cùng, khi chết đi, đóng thành một lớp vẩy trắng.
Tuy chưa biết rơ bệnh thực sự do đâu mà ra, nhưng người ta nhận thấy một số yếu tố có thể làm bệnh dễ xảy ra hoặc trở nặng. Người hút thuốc lá dễ có bệnh hơn người không hút. Bệnh trở nặng vào mùa đông, bớt hơn vào mùa hè, v́ trong nắng hè có nhiều tia cực tím (ultraviolet) có tính chữa bệnh. Lo lắng, căng thẳng tinh thần cũng làm căn bệnh vươn ḿnh, làm khổ ta nhiều hơn. Một số thuốc dùng cũng đánh thức căn bệnh dậy, khiến nó hoạt động mạnh hơn: các thuốc chữa cao áp-huyết thuộc các nhóm beta-blockers và ACE inhibitors, các thuốc chữa đau nhức thuộc nhóm “chống viêm không có chất steroid” (Motrin, Advil, Nuprin, Naprosyn, ...), thuốc chữa bệnh sốt rét, thuốc lithium chữa bệnh tâm thần, thuốc Lamisil chữa bệnh nấm.
Các h́nh thái của bệnh
Điển h́nh nhất, bệnh gây những vết da dầy, đỏ hiện diện ở khuỷu tay và đầu gối. Nhưng, các vết psoriasis có thể mọc trên da ở nhiều nơi khác nữa, cả ở trên đầu, trên móng tay và trong miệng, ngay cả ở trên da bao phủ các khớp. Háng và bộ phận sinh dục, nó không tha. Vùng quanh hậu môn, nó cũng chẳng chừa. Nên, có nhiều người bị ngứa hậu môn là do bị bệnh dầy da psoriasis. Cũng may, bệnh ít khi nổi trên mặt.
Da chỗ bị psoriasis khô, nứt gây đau, nhất là ở tay và chân. 50% số người bệnh thấy ngứa ở những chỗ có về psoriasis.
Psoriasis là căn bệnh xảo trá nhiều mặt, làm nhiều bác sĩ bối rối. Có khi nó chỉ mọc ở ḷng bàn tay và bàn chân. Lại có khi nó nổi đầy cả người gây nóng sốt, tim đập nhanh, khiến người bệnh phải vào nhà thương điều trị. Có khi nó gây h́nh thức viêm da có mủ (pustular psoriasis), có khi nó xuất hiện dưới h́nh thức viêm da dạng hột (guttate psoriasis). Thậm chí, nó c̣n giả dạng nhiều bệnh da khác.
Cho nên, định bệnh psoriasis thường dễ khi nó không muốn lừa bác sĩ, xuất hiện nguyên h́nh với những về đỏ, bên trên có một lớp vẩy trắng, ở những vị trí điển h́nh của căn bệnh, như khuỷu tay, đầu gối. Bác sĩ thăm khám, rồi cười x̣a: “Ồ, psoriasis”. Nhưng cũng có những lúc khó khăn, khi psoriasis muốn dỡn mặt, giả dạng những bệnh da khác, khiến bác sĩ găi đầu găi tai, rồi cắt một ít thịt ở chỗ có vết da bất thường đem thử. Thử máu không định được bệnh psoriasis.
Trong nhiều trường hợp, psoriasis c̣n đi xa nữa, làm hư hỏng các móng tay, móng chân, gây những vết lỗ chỗ (nail pitting), làm móng tách ra khỏi chỗ (onycholysis), hoặc khiến móng biến dạng, trông không c̣n h́nh thù của một móng b́nh thường. Ghê gớm hơn, nó gây đau nhức các khớp xương ở 40% những người bị psoriasis. 10% những người bị psoriasis thực sự bị bệnh viêm khớp (psoriatic arthritis). Các khớp ngón tay, ngón chân thỉnh thoảng lại nóng, đỏ, đau, sưng lên. H́nh thái viêm khớp do psoriasis nặng nhất là các xương, khớp bàn tay, bàn chân bị tàn phá, hư hoại, lệch lạc, và không c̣n sử dụng được nữa (arthitis mutilans).
Bài sau, chúng ta sẽ t́m hiểu các cách chữa trị bệnh psoriasis.
Da hàng trăm bệnh, không phải chỉ một bệnh “lác” như chúng ta vẫn tưởng. Giống chúng ta, mỗi bệnh có một tên riêng, gọi đúng tên, bác sĩ nào trên đất Mỹ cũng hiểu.
Đă hơn 30 năm trôi qua, kể từ ngày lần lượt kẻ trước người sau rời bỏ đất nước đi t́m tự do, chúng ta nay cần thành thạo với tên tộc của các bệnh, cố nhớ tên tiếng Anh của chúng, để dễ dàng cho các bác sĩ giúp chúng ta. Nhất là khi chúng ta gặp các bác sĩ người Mỹ, người Tàu, ... không biết tiếng Việt. Việc càng quan trọng trong trường hợp khẩn cấp như tại pḥng cấp cứu của bệnh viện, khi chúng ta cần biết cách nhanh chóng kể bệnh và dùng đúng tên bệnh. Nếu qua thông dịch, lại cần kể bệnh mạch lạc, chính xác hơn, để họ c̣n dịch cho đúng, chúng ta ậm ờ, họ dịch sai, bác sĩ định bệnh lầm, chỉ khổ thân chúng ta.
Hơn nữa, ngày nay Internet là nguồn giúp ta t́m hiểu bệnh tật rất lợi hại. Biết tên tiếng Anh của bệnh, đánh vào vài chữ, nhiều bài viết về căn bệnh trên Internet sẽ hiện ra tha hồ ta đọc. Chúng ta nên tận dụng nguồn chỉ dẫn này để học hỏi, mở mang kiến thức giúp cho chính bản thân và gia đ́nh, tránh để người khác hướng dẫn sai lầm.
Bệnh viêm da quanh miệng (bạn nhớ tên tiếng Anh của nó, “perioral dermatitis”, cũng chẳng khó nhớ phải không bạn) xuất hiện trên toàn thế giới, tấn công mọi sắc dân. Nó xảy ra nhiều nhất ở phụ nữ trong hạn tuổi 16 đến 45, tuy ai cũng có thể bị nó đến thăm, kể cả người lớn tuổi và trẻ em.
Nguyên nhân đích thực nào gây ra căn bệnh không được biết rơ lắm. Có thể bệnh do sự tổn thương của da nơi có mụn.
Một số người bị viêm da quanh miệng do dùng thuốc thoa chứa chất steroid lâu ngày trên mặt. (Thuốc thoa chứa chất steroid, như triamcinolone, clobetasone, ..., rất hay bị lạm dụng, người bệnh xin, dù chẳng có chỉ định dùng ǵ cả, bác sĩ chiều ḷng cứ cho bừa. Thuốc nào, uống hay thoa, cũng cần có định bệnh, chỉ định dùng rơ rệt ghi đàng hoàng trong hồ sơ.) Có thể chất thuốc steroid làm tổn thương vùng da ta thoa thuốc, khiến bệnh dễ xuất hiện.
Nhiều trường hợp bệnh được nghĩ có thể do dùng kem đánh răng chứa chất fluorine (fluorinated toothpaste), kem hay nước chống khô da (skin moisturizers), son phấn làm đẹp (cosmetic products), vi trùng fusobacteria, nấm Candida albicans, do sự thay đổi lên xuống của các kích thích tố phái tính trong cơ thể người phụ nữ, và do uống thuốc ngừa thai.
Bệnh tạo những vết mụn nhỏ 1-2 mm lấm tấm màu đỏ chi chít quanh miệng, có khi trong chứa chất nước hoặc mủ. V́ các mụn này xuất hiện quanh miệng nhiều nhất nên bệnh có tên “perioral dermatitis”, nhưng thỉnh thoảng có trường hợp mụn mọc ở quanh mũi hoặc mắt. Chúng trông khác với các mụn của bệnh mụn trứng cá (bệnh mụn trứng cá acne vulgaris có thêm những mụn cám comedones trong khi bệnh viêm da quanh miệng perioral dermatitis không có những mụn cám comedones). Da vùng mụn có thể cảm thấy nóng hoặc như kim châm chích khó chịu.
Bệnh lành, không nguy hiểm, song khiến ta trông kém đẹp. Cũng may, khi khỏi, nó không để lại thẹo.
Không chữa, bệnh dằng dai lúc nặng lúc nhẹ nhiều tháng hay năm. Có khi nó bị định sai thành bệnh khác, bác sĩ cho thuốc thoa chứa chất steroid xài hoài, nó lại càng tệ hơn. Định đúng và chữa trúng trong ṿng vài tuần đến vài tháng, bệnh sẽ khỏi; tuy sau đó nó có thể tái phát, song sẽ nhẹ hơn, và cũng dễ chữa hơn lần sau.
Việc chữa trị không khó.
Đầu tiên, nếu bạn đang dùng chất thuốc thoa nào chứa chất steroid trên mặt, chúng ta cần ngưng nó ngay. Hoặc nếu ta nghi nguyên nhân nào đang gây bệnh, như son phấn (cosmetics), các sản phẩm dưỡng da (skin care productus), ..., nếu có thể, ta thử ngừng dùng nó.
Những trường hợp nhẹ, chúng ta thoa kem Elidel, kem trụ sinh metronidazole hay erythromycine cũng đủ. Những trường hợp nặng hơn, chúng ta dùng thuốc trụ sinh uống tetracycline, doxycycline, minocycline, hay erythromycin. Sự chữa trị thường từ vài tuần đến vài tháng.
Ở các cháu bé dưới 12 tuổi chưa thể dùng các thuốc tetracycline, doxycycline, minocycline, chúng ta dùng trụ sinh erythromycine hoặc kem thoa trụ sinh metronidazole.
Bệnh da rất nhiều, và ở Mỹ, không có bệnh da nào tên “lác” cả; giúp các bác sĩ, chúng ta cố nhớ tên bệnh tiếng Anh bác sĩ nói chúng ta biết. Mà không riêng bệnh về da, tất cả các bệnh khác cũng vậy, bác sĩ nên giúp người bệnh biết tên bệnh tiếng Anh, và người bệnh biên vào sổ riêng của ḿnh tên bệnh này, xem đi xem lại để nhớ.
Trái rạ (c̣n có tên “thủy đậu”, tên Mỹ, “chickenpox”) là một bệnh nhiễm siêu vi rất hay xảy ra, lây từ người nọ sang người kia. Bệnh lai văng quanh năm, nhiều vào cuối Đông và đầu Xuân.
Trẻ không tha, già không thương, song bệnh thích các trẻ em dưới 15 tuổi, đặc biệt các trẻ trong khoảng tuổi từ 5 đến 9, nên hay đến thăm các trẻ này nhất.
Ở trẻ em, trái rạ thường là bệnh nhẹ, lành tính. Trẻ bị mệt mỏi, sốt 100-103 độ F (37.8-39.4 độ C) trong ṿng 3 đến 5 ngày, đồng thời nổi những mụn ngứa trên da, có khi ở cả trong miệng, cổ họng. Sau đó, bệnh lui dần, các mụn trái rạ đóng vẩy.
Bệnh thường lành tính, nhưng v́ rất lây, nên trẻ em nhiễm trái rạ được cho ở nhà cho đến khi những vết trái rạ trên da khô, đóng vẩy. Nhiều bố mẹ phải nghỉ việc sở, ở nhà chăm sóc cho trẻ. Mà th́ giờ là tiền bạc. Chưa kể thỉnh thoảng, biến chứng nguy hiểm có thể xảy ra: viêm óc (encephalitis), sưng phổi, nhiễm trùng da, hội chứng Reye, ... khiến trẻ phải vào bệnh viện.
[Hội chứng Reye (Reye syndrome): xảy ra nhiều nhất trong khoảng tuổi 2 đến 16, vài ngày sau khi trẻ bị trái rạ hay cúm (flu). Khi các triệu chứng của trái rạ hoặc cúm có vẻ như đang bớt dần, trẻ đột nhiên buồn nôn và ói mửa. Sau đó khoảng 1-2 ngày, trẻ lờ đờ hay sảng, giật kinh phong (seizure), rồi đi dần vào hôn mê và có thể chết. Trước kia, khi người ta chưa biết nhiều về hội chứng Reye, tử vong lên đến hơn 40% (cứ 10 trẻ bị hội chứng Reye, có hơn 4 trẻ chết). Ngày nay, dù với sự định bệnh mau chóng và với các cách chữa trị thích ứng, tử vong vẫn c̣n khoảng 10% (10 trẻ bị, 1 trẻ chết). Cơ chế gây ra hội chứng Reye ở trẻ em nhiễm trái rạ hay cúm hiện chưa ai biết rơ. Tuy nhiên, người ta nhận thấy các trẻ em nhiễm trái rạ hay cúm, nếu dùng aspirin, sẽ dễ bị hội chứng Reye hơn các trẻ không dùng aspirin. Con số trẻ em bị hội chứng Reye nay đă giảm đi nhiều, kể từ khi các bậc phụ huynh được báo động, không c̣n dùng aspirin cho các trẻ em nhiễm trái rạ, cúm].
Các biến chứng khác, tuy hiếm hơn, của trái rạ: viêm cơ tim (myocarditis), viêm thận (nephritis, glomerulonephritis), viêm khớp (arthritis), chảy máu trong các cơ quan, ...
Người lớn và các trẻ dưới 1 tuổi (infant) cũng không thoát tay các siêu vi trùng trái rạ. Nam và nữ, chúng chẳng chừa ai. Khi bị, ở người lớn và các trẻ dưới 1 tuổi, bệnh có khi rất nặng.
Trái rạ lây lắm. Trong nhà có người bị trái rạ, nếu bạn chưa từng bị trái rạ, hoặc chưa chích ngừa trái rạ, có nghĩa trong cơ thể bạn chưa có kháng thể (antibody) chống siêu vi trùng trái rạ, thế nào bạn cũng bị lây (tỉ lệ lây nhiễm hơn 90%).
Siêu vi trùng trái rạ hiện diện trong các mụn rạ trên da, trong cả nước mũi, nước miếng của người bệnh. Bệnh truyền từ người bị trái rạ sang người lành khi những hạt nước nhỏ li ti có chứa siêu vi trùng trái rạ, bắn ra từ mũi, miệng người bị trái rạ khi người bệnh nói chuyện, ho, hắt hơi. Bắt tay hay ôm nhau, rờ phải những mụn trái rạ trên da người bệnh trong chứa đầy những siêu vi trùng, tất nhiên rồi, cũng có thể lây bệnh. Sự lây bệnh bắt đầu ngay từ 1, 2 ngày trước khi có mụn trái rạ bắt đầu xuất hiện trên da, kéo dài cho đến khi các mụn này đóng vẩy, khô mặt.
Sự chữa trị trái rạ, trong những trường hợp không có biến chứng, gồm các phương cách giúp người bệnh dễ chịu và bớt triệu chứng, trong lúc chờ cho cơn bệnh qua đi. Đem trụ sinh (antibiotics) dọa trái rạ không ăn thua, v́ trụ sinh chỉ diệt được vi trùng (bacteria), không có kết quả trong những bệnh gây do siêu vi trùng (virus) như trái rạ (hoặc cảm, hay cúm). Việc sử dụng trụ sinh chỉ cần thiết, khi đă có các biến chứng (complications) do vi trùng gây ra, chẳng hạn như nhiễm trùng da, sưng phổi, ...
Ta nghỉ ngơi và uống thêm các thức uống để cơ thể khỏi bị thiếu nước, nếu có sốt cao. Thuốc Tylenol tốt và an toàn, làm giảm nóng sốt, lại giúp ta bớt nhức đầu, đau các bắp thịt. Tuyệt đối không nên dùng aspirin cho các trẻ em đang nhiễm trái rạ.
Các mụn trái rạ lắm khi rất ngứa. Biến chứng nhiễm trùng da xảy ra do khi bạn găi, các mụn trái rạ bị các vi trùng ở quanh đấy, thừa nước đục thả câu, tấn công, nên làm độc. Để ngừa biến chứng này, ta nên tắm rửa sạch sẽ mỗi ngày, và cắt ngắn các móng tay. Ngứa nhiều, bạn nên dùng thêm thuốc chống ngứa, thoa và uống, cho đỡ ngứa.
Thuốc Zovirax, nếu dùng sớm trong ṿng 24 tiếng khi các mụn trái rạ mới mọc ra, có thể giúp bệnh nhẹ hơn, các mụn ít mọc thêm ra, và cũng mau đóng vẩy. Các trẻ khỏe mạnh dưới 12 tuổi thường không cần dùng đến thuốc, trẻ em 12 tuổi trở lên và người lớn chúng ta nên dùng thuốc do hay bị nặng hơn. Trẻ em dưới 12 tuổi, nhưng đang mang bệnh da hoặc bệnh phổi kinh niên cũng nên dùng thuốc, v́ khi nhiễm trái rạ, dễ có các biến chứng về da và phổi.
Pḥng ngừa trái rạ
May quá, từ name 1995, ta đă có thuốc chủng ngừa trái rạ hữu hiệu. Thuốc ngừa chứa các siêu vi trùng trái rạ bị làm yếu đi. Thuốc chích dưới da (subcutaneous), vùng đùi ở con nít, vùng vai ở người lớn.
Siêu vi trái rạ tai quái, v́ ở người bị trái rạ, khi bệnh khỏi, các siêu vi trùng có chịu ra khỏi cơ thể người bệnh đâu. Chúng rút lui vào các mạng thần kinh, hậu cứ của chúng, sâu trong cơ thể. Một lúc nào đó, lại rủ nhau ra chơi, tấn công người bệnh, nhưng gây một h́nh thức bệnh khác gọi là “shingles”, (Việt Nam ta có người gọi là bệnh “giời ăn”), tạo những bọc nho nhỏ mọng nước, rất đau ở một bên đầu, một bên thân, một bên tay hay chân. Có người đau đến mất ăn mất ngủ, nhiều tuần hay nhiều tháng. Có vị nhiều năm sau, vẫn c̣n ngâm ngẩm đau ở chỗ trước bị “shingles”.
Người ta nhận thấy, người được chích ngừa trái rạ, sau này cũng ít bị “shingles” hơn người không chích trước đă từng bị trái rạ.
Thuốc chích ngừa trái rạ chứa các siêu vi c̣n sống, chỉ bị làm yếu đi. Do vậy, thuốc không nên được dùng cho những người có sức để kháng của cơ thể yếu: v́ tật bệnh (bệnh AIDS; các bệnh ung thư; những người không may mắn, sinh ra với khiếm khuyết của hệ thống pḥng thủ, nên dễ nhiễm trùng, ...), v́ dùng những thuốc khiến sức để kháng của cơ thể suy giảm, như thuốc Prednisone với lượng cao. Ngoài ra, thuốc cũng không nên được dùng cho những người bệnh lao, hay đang mang thai. Phụ nữ muốn chích ngừa, nên tránh mang bầu trong ṿng 3 tháng sau khi chích.
Chích ngừa trái rạ có thể gây đau và đỏ ở chỗ được chích, nóng sốt, nổi mẩn nhẹ. Các phản ứng nặng gây do thuốc chích ngừa trái rạ rất hiếm.
Chúng ta cũng đă biết rồi, trái rạ có thể gây hội chứng Reye nguy hiểm chết người, khi người bệnh dùng aspirin. Cẩn thận vẫn hơn, các nhà sản xuất thuốc ngừa trái rạ khuyên người chích ngừa không nên dùng aspirin trong ṿng 6 tuần sau đó. Ai biết trước được chuyện đời, mấy con siêu vi trong thuốc ngừa trái rạ, dù đă bị làm bất lực, yếu đi, nhưng vẫn đủ khả năng gây hội chứng Reye th́ sao.
Ai cần chích ngừa?
Tất cả các trẻ em từ 12 tháng trở lên và người lớn chúng ta đều cần chích ngừa, nếu chưa từng bị bệnh, chưa có để kháng với siêu vi trái rạ.
Đặc biệt những người sau đây (tất nhiên nếu chưa từng bị trái rạ), rất cần chích ngừa:
- Nhân viên ngành y tế (health care workers) hoặc người làm việc tại môi trường dễ lây bệnh (thày giáo; tù nhân, nhân viên trong trại tù, …)
- Nhân viên chăm sóc sức khỏe cho các trẻ em (child care workers), người sống chung trong nhà có trẻ em
- Các sinh viên đại học (college students)
- Phụ nữ trong tuổi sinh sản
- Người đi du lịch ra ngoài nước Mỹ
Nếu bạn thuộc các thành phần kể trên, ghét trái rạ, nhưng ngại ngùng chẳng muốn chích ngừa, bạn có thể xin thử máu t́m xem trong người đă có kháng thể chống trái rạ hay chưa. Nếu đă có kháng thể chống trái rạ trong người, bạn chẳng cần chích ngừa trái rạ làm chi cho thêm đau và uổng tiền. Nhưng nếu bạn chưa có sẵn kháng thể chống trái rạ trong người, và không muốn trái rạ làm khổ bạn, khổ người thân quanh bạn sau này, bạn sẽ cần 2 mũi chích ngừa (cách nhau 4-8 tuần).
Việc chích ngừa trái rạ sẽ làm giảm thiểu các trường hợp trái rạ, giảm thiểu việc phải vào bệnh viện v́ các biến chứng của trái rạ, nên nay các trẻ em ở Mỹ đều phải chích.
Trái rạ, thường là lành, nhưng có khi rất nặng, hoặc gây các biến chứng nguy hiểm. Dù nhẹ, bệnh cũng tạo ít nhiều phiền phức. Sự chữa trị gồm các việc giúp người bệnh dễ chịu, bớt ngứa, và nếu cần, dùng thuốc Zovirax sớm trong ṿng 24 tiếng đầu. Trẻ em 12 tháng trở lên và người lớn chúng ta nên chích ngừa, nếu chưa từng bị trái rạ, chưa có đủ kháng thể chống trái rạ trong người.
Nhớ lại trước 1975, ngày miền Nam chúng ta chưa mất về tay cộng sản, báo chí hay đăng quảng cáo cho các bác sĩ chữa trĩ: “Đau khổ v́ bệnh trĩ?”, rồi dưới tiêu đề này là các cách chữa trĩ của bác sĩ đó. Nhiều người đau khổ v́ bệnh trĩ thực.
Trĩ (hemorrhoids) là sự ph́nh nở của các tĩnh mạch vùng trực tràng (lower rectum) gần hậu môn (anus). Trĩ có thể gây chảy máu, ngứa, đau. Bạn có thể nh́n thấy hoặc sờ thấy cục trĩ ở ngoài hậu môn, đấy là trĩ ngoại (external hemorrhoid), c̣n trĩ nội ở trong trực tràng bạn không nh́n, sờ thấy được (internal hemorrhoid).
Bệnh trĩ hay xảy ra, ở đàn ông lẫn phụ nữ, người lớn tuổi dễ bị trĩ hơn người trẻ. Trĩ cũng xảy ra ở người hay bị tiêu chảy, có bướu vùng chậu, trong lúc và sau khi mang bầu, người ngồi làm việc lâu mỗi ngày, hoặc bị bón, đi cầu phải rặn mạnh.
Trĩ thường không gây vấn đề ǵ trầm trọng, song có thể làm phiền chúng ta. May mắn, trĩ chữa được, và sự trị liệu làm giảm thiểu những triệu chứng khó chịu của bệnh trĩ, trả lại niềm vui cho những người đau khổ v́ nó.
Triệu chứng
Trĩ có thể không gây triệu chứng ǵ cả, hoặc gây chảy máu, ngứa quanh hậu môn, đau, cục trĩ ph́nh ḷi ra ngoài hậu môn, són phân hoặc khiến ta khó lau chùi sạch sẽ sau khi đi cầu.
Máu chảy do trĩ màu đỏ tươi, thấy trên phân, nhỏ giọt xuống bồn cầu, hoặc dính vào giấy vệ sinh chúng ta dùng sau khi đi cầu xong. (Khác với chảy máu bao tử, máu và phân ra màu đen than.) Lượng máu ra thường không nhiều, song có thể làm chúng ta giật ḿnh kinh hăi, v́ chỉ cần một ít máu loang, cũng khiến cả bồn cầu đỏ thắm. Cũng có khi, máu ra nhiều. Thỉnh thoảng, có người đâm thiếu máu, v́ chảy máu hoài do trĩ.
Tuy trĩ là một trong những nguyên nhân gây chảy máu trực tràng (rectal bleeding) nhiều nhất, có những nguyên nhân nguy hiểm khác, chẳng hạn như ung thư ruột già, cũng gây chảy máu trực tràng. Đi cầu ra máu đỏ, chúng ta nên hỏi ư kiến bác sĩ.
Đau do trĩ thường không dữ dội, nhưng nếu đau quá, chúng ta nên đi khám bác sĩ ngay, v́ đây có thể là t́nh trạng nguy hiểm do trĩ nội ḷi ra, không tự vào lại trực tràng được, bị thắt lại ngoài hậu môn, hư thối gây nguy hiểm đến tính mạng, cần mổ cắt đi gấp.
Những trường hợp trĩ nhẹ gây đau, ngứa không nhiều, bạn có thể tự chữa ở nhà.
Quan trọng nhất, bạn tránh đừng để bị bón. Phân cứng do bón khi đi qua hậu môn cứa vào những chỗ có trĩ sẽ gây chảy máu, hoặc làm toác hậu môn tạo những vết nứt (anal fissures). Thêm vào đó, lúc cố rặn mạnh để đẩy phân cứng ra, ta sẽ làm những chỗ có trĩ sẵn thành nặng hơn, và có thể mọc thêm trĩ ở những nơi khác nữa.
Dùng nhiều thực phẩm có chất sợi (fiber) là một trong những cách tốt nhất giúp phân chúng ta mềm. Chất sợi có nhiều trong rau, trái cây. Bạn cần 25-30 grams chất sợi mỗi ngày.
Nếu không ăn rau trái cung ứng đủ số lượng chất sợi mỗi ngày, bạn dùng những thuốc chứa chất sợi như Konsyl, Metamucil, Perdiem, Citrucel, FiberCon, Fiber-Lax, Mitrolan, Benefiber. Những thuốc này mua được không cần toa bác sĩ. Để tránh các tác dụng phụ của thuốc (đầy hơi, bụng căng to, ...) mới đầu bạn dùng ít một rồi từ từ tăng dần lên.
Nếu các thuốc mềm phân kể trên không giúp bạn đi cầu dễ dàng hơn, bạn có thể dùng đến loại thuốc giúp phân mềm khác như Colace.
Bạn ngồi ngâm hậu môn với nước ấm ngày 2-3 lần, mỗi lần 10-15 phút. Ở các nhà thuốc họ thường có bán dụng cụ giúp chúng ta ngồi ngâm hậu môn, hoặc bạn có thể dùng ngay bồn tắm của nhà ḿnh, để nước ấm dâng cao chừng 2-3 inches trong bồn (không phải pha thêm ǵ trong nước ấm). Nước ấm khiến máu đến vùng có trĩ nhiều hơn, và giúp bắp thịt quanh hậu môn thư dăn.
Bên ngoài có một số kem thoa, thuốc nhét hậu môn mua không cần toa bác sĩ tạm thời giúp đỡ đau, bớt ngứa, giảm sưng bạn có thể mua dùng, song không nên dùng chúng quá 1 tuần.
Những trường hợp trĩ chữa với các phương cách trên song không kết quả, vẫn hay gây đau, ngứa, và nhất là chảy máu, ḷi ra đẩy không vào, cần được trị bằng các cách mạnh tay hơn. Cột trĩ (rubber band ligation) là cách hay được làm nhất, thành công đến 70-80% trong các trường hợp trĩ nội. Một giây hoặc nhẫn cao su được đặt quanh, siết vào gốc trĩ, sau vài ngày thiếu máu nuôi, trĩ "chết", teo nhỏ lại. Bạn có thể cảm thấy chỗ trĩ bị cột hơi chặt (tightness sensation), cảm giác này sẽ bớt đi nếu bạn ngâm hậu môn với nước ấm. Bạn nhớ tiếp tục dùng thuốc chống bón.
Những phương pháp chữa trị mạnh tay khác: laser, infrared, bipolar coagulation; sclerotherapy; hemorrhoidectomy. Mổ cắt hẳn trĩ (hemorrhoidectomy) là phương pháp được dùng nếu những cách chữa khác thất bại, hoặc trĩ lớn quá khó chữa bằng những cách khác; cắt hẳn trĩ thành công trong 95% các trường hợp mổ.
Trĩ hay xảy ra, gây phiền phức cho chúng ta. Tốt nhất, chúng ta đừng để bón, bón dễ khiến trĩ xuất hiện, hoặc làm trĩ nặng hơn. Chữa trĩ cũng giản dị, dùng thuốc giúp phân mềm, và ngồi ngâm hậu môn với nước ấm ngày 2-3 lần; song nếu không kết quả, chúng ta dùng đến những phương cách khác mạnh tay hơn.
Câu chuyện về viêm gan B khác hẳn với câu chuyện viêm gan A chúng ta đă biết. So với siêu vi viêm gan A (bệnh truyền qua đường ăn uống, không sang thể kinh niên), siêu vi viêm gan B xấu, tệ hơn nhiều. Nó có thể “bám, bấu” lá gan ta dài lâu, gây bệnh xơ gan (c̣n gọi chai gan), hoặc ung thư gan, những bệnh đưa ta sang chơi thế giới bên kia dễ dàng.
Siêu vi viêm gan B có trong máu của người bệnh, trong nước bọt, chất tiết âm đạo phụ nữ, và trong tinh dịch (semen) của đàn ông bị bệnh. B lây truyền qua đường giao hợp, kim chích, truyền máu, mẹ truyền cho con lúc sanh nở. B cũng len lỏi được vào những chỗ da rách, trầy của người chưa mang bệnh, đi t́m nạn nhân mới, v́ thế xâm ḿnh, châm cứu, xỏ lỗ tai cũng có thể nhiễm bệnh nếu dụng cụ dùng để làm những việc này không sạch, có chứa siêu vi. Ở Mỹ, đường truyền nhiều nhất là qua giao hợp (với người có bệnh, với nhiều bạn t́nh, đàn ông đồng tính luyến ái) và dùng chung kim khi chích choác x́ ke, ma túy. Tại những vùng trên thế giới có nhiều trường hợp bệnh, đường truyền nhiều nhất là do mẹ lây cho con lúc sanh nở.
Cả thế giới hiện có hơn 300 triệu người mang bệnh viêm gan B. Bệnh nhiều nhất ở Đông Nam Á, Trung Quốc và Phi châu, vùng quanh sa mạc Sahara; tại đây, 10-20% dân số có siêu vi B trong người. Càng nghèo càng dễ bị bệnh.
1 đến 4 tháng sau khi siêu vi B vào cơ thể người bị nhiễm, bệnh mới phát ra.
Những triệu chứng đầu tiên của bệnh có thể không điển h́nh: nóng sốt, nổi mẩn trên da, đau và sưng khớp xương. Sau đó, người bệnh thấy mệt mỏi, ăn không ngon miệng, vàng da vàng mắt, đau vùng gan bụng trên bên phải.
Có người không có triệu chứng ǵ cả. Có người nặng, triệu chứng kéo dài nhiều tuần hay nhiều tháng. Thỉnh thoảng có vị rất nặng, gan suy, hư và cần được thay gan.
Thường, các triệu chứng của bệnh thuyên giảm trong ṿng 3 tháng khi cơ thể loại trừ hoặc kiểm soát được siêu vi gây bệnh.
Sau giai đoạn viêm gan cấp tính (acute hepatitis) kể trên, 95% số người bệnh khỏi hẳn, 6 tháng sau thử máu không thấy con B trong cơ thể nữa. 5% số người bệnh c̣n lại không thể tiêu diệt hết con B, nên nó c̣n lẩn quẩn trong người, gây thể bệnh kinh niên. Thể bệnh kinh niên hay xảy ra ở người nhiễm bệnh ngay lúc c̣n nhỏ, như các trẻ sơ sinh bị lây từ mẹ.
Triệu chứng của bệnh viêm gan B kinh niên rất thay đổi. Có người tiếp tục mang siêu vi B trong người song không cảm thấy ǵ cả, người khác lúc nào cũng mệt mỏi, ăn không ngon miệng.
Định bệnh
Sự định bệnh dựa vào triệu chứng người bệnh kể, các yếu tố giúp bác sĩ nghĩ đến bệnh viêm gan B: giao hợp với người lạ không mang bọc cao su (condom) để tránh lây bệnh, chích choác x́ ke ma túy, đến từ quốc gia có nhiều bệnh viêm gan B, trong gia đ́nh có người bệnh viêm gan B, …
Thử máu có thể xác định được người bệnh đúng bị viêm gan B, và bệnh đang trong giai đoạn nào, cấp tính hay kinh niên.
Rất nhiều người mang con B trong người, nhưng hoàn toàn không có triệu chứng, t́nh cờ thử máu mới biết. Con B có khuynh hướng lây truyền nhiều trong gia đ́nh, giữa những người cùng chung sống dưới một mái nhà, qua những thứ như dũa đánh răng, cắt móng tay, dao cạo râu, đồ chơi trẻ em, v́ nó sống được bên ngoài cơ thể một thời gian khá lâu. Thử máu những người cùng sống chung trong nhà với vị nào có con B trong người, có thể khám phá thêm những người khác trong nhà cũng có con B.
Viêm gan B trong cộng đồng người Việt chúng ta không ít, và nhiều người không biết ḿnh có bệnh, v́ không có triệu chứng. Chúng ta nên thử máu để truy t́m viêm gan B, để nếu bị sẽ theo dơi và chữa trị khi đến lúc cần chữa trị, c̣n may không bị và chưa có kháng thể chống viêm gan B trong người, nên chích ngừa để pḥng bệnh.
Chữa trị viêm gan cấp tính gây do siêu vi trùng viêm gan B: nghỉ ngơi, ăn uống những thức ăn nhiều năng lượng cho lại sức, tránh dùng những thuốc có thể làm hại gan.
Thỉnh thoảng có trường hợp nặng cần được chữa trị và theo dơi trong bệnh viện. Có người cần đến thay gan v́ suy gan cấp tính.
Bệnh gây do siêu vi trùng (virus), nên dùng trụ sinh không ăn thua ǵ.
Sự chữa trị viêm gan B kinh niên tùy thuộc nhiều yếu tố: thể bệnh nhẹ hay nặng, tuổi tác, số lượng siêu vi trong máu, siêu vi yên ngủ hay đang sinh sôi nảy nở, …
Các trường hợp bệnh kinh niên song chưa cần chữa trị nên được theo dơi định kỳ với thử máu, siêu âm gan. Trong vài năm qua, những kiến thức mới về căn bệnh khiến các bác sĩ cảnh giác hơn, theo dơi viêm gan B kinh niên sát hơn trước, và nhiều trường hợp, chữa sớm hơn trước. Thuốc chữa bệnh nay nhiều hơn, khiến việc chữa trị cũng dễ dàng hơn trước.
Mang bệnh viêm gan B kinh niên, chúng ta nên chích ngừa viêm gan A (lỡ bị thêm viêm gan A, gan dễ suy). Rượu làm hại gan, tuyệt đối không nên uống rượu, dù chỉ chút chút. Vấn đề ăn uống, chúng ta không cần theo một thực phẩm đặc biệt nào. Về thuốc men, đa số thuốc không ảnh hưởng đến gan, song riêng với thuốc Tylenol, chúng ta nên thận trọng, không nên dùng quá 2000 mg mỗi ngày (mỗi lần uống chỉ nên dùng lượng 650 mg). Nhiều thuốc “dược thảo” họ quảng cáo ngon lành lắm, có thể chữa lành bệnh viêm gan B kinh niên, song chúng ta đừng tin nghe theo họ rồi mất tiền vô ích, không có “dược thảo” nào làm được phép màu này.
Pḥng ngừa
Trong cuộc chiến chống bệnh viêm gan B, chích ngừa là tốt nhất. Hội Y-khoa Hoa-kỳ (American Medical Association) đề nghị nên chích ngừa cho những thành phần sau:
- Tất cả các trẻ em dưới 1 tuổi. Trẻ em sanh bởi các bà mẹ có siêu vi B trong người cần chích ngừa ngay trong ṿng 12 tiếng khi mới chào đời.
- Tất cả các thanh thiếu niên (adolescents).
- Những người v́ bệnh, cần được truyền máu hay những chất lấy từ máu.
- Những người bệnh đang cần lọc thận (hemodialysis).
- Những người dễ nhiễm bệnh do lư do nghề nghiệp: bác sĩ giải phẫu, nha sĩ, chuyên viên rút máu, y tá, ... Những vị làm nghề cảnh sát, chữa lửa, ..., có thể rủi ro tiếp xúc với máu, chất tiết cơ thể (trong các tai nạn, ...) cũng nên chích ngừa.
- Đàn ông đồng tính, hoặc lưỡng tính luyến ái (homosexual and bisexual men).
- Người luyến ái khác phái (heterosexual), trước đă từng bị bệnh truyền qua đường giao hợp (sexually transmitted diseases).
- Những người nghiện thuốc qua đường chích choác (injecting drug users).
- Những vị ở cùng nhà hay “ngủ” cùng giường với người có siêu vi B. (Các vị này cũng không nên dùng chung những đồ dùng có thể dính máu: dũa đánh răng, dao cạo râu, cắt móng tay, ...).
- Những người chung đụng trong tù.
- Dân cư những vùng thường có dịch viêm gan B (Alaska, Thái b́nh dương, Phi châu, Á châu).
- Người định du lịch đến vùng thường có dịch viêm gan B và ở trên 6 tháng.
- Bệnh nhân và nhân viên làm việc tại các viện chăm nuôi người tàn tật.
Viêm gan B rất nhiều trong cộng đồng người Việt chúng ta, và nhiều người không biết ḿnh mang bệnh v́ không có triệu chứng. Bệnh có thể đưa đến suy gan, chai gan, ung thư gan. Những thuốc mới, kiến thức mới về căn bệnh giúp sự chữa trị nay giản dị hơn trước. Mọi người chúng ta nên truy t́m viêm gan B, rủi bị c̣n theo dơi và chữa trị sớm khi đến lúc cần chữa, may không bị nên chích ngừa nếu chưa đủ kháng thể trong người để pḥng bệnh.
1 đến 4 tháng sau khi siêu vi B vào cơ thể người bị nhiễm, bệnh mới phát ra.
Những triệu chứng đầu tiên của bệnh có thể không điển h́nh: nóng sốt, nổi mẩn trên da, đau và sưng khớp xương. Sau đó, người bệnh thấy mệt mỏi, ăn không ngon miệng, vàng da vàng mắt, đau vùng gan bụng trên bên phải.
Có người không có triệu chứng ǵ cả. Có người nặng, triệu chứng kéo dài nhiều tuần hay nhiều tháng. Thỉnh thoảng có vị rất nặng, gan suy, hư và cần được thay gan.
Thường, các triệu chứng của bệnh thuyên giảm trong ṿng 3 tháng khi cơ thể loại trừ hoặc kiểm soát được siêu vi gây bệnh.
Sau giai đoạn viêm gan cấp tính (acute hepatitis) kể trên, 95% số người bệnh khỏi hẳn, 6 tháng sau thử máu không thấy con B trong cơ thể nữa. 5% số người bệnh c̣n lại không thể tiêu diệt hết con B, nên nó c̣n lẩn quẩn trong người, gây thể bệnh kinh niên. Thể bệnh kinh niên hay xảy ra ở người nhiễm bệnh ngay lúc c̣n nhỏ, như các trẻ sơ sinh bị lây từ mẹ.
Triệu chứng của bệnh viêm gan B kinh niên rất thay đổi. Có người tiếp tục mang siêu vi B trong người song không cảm thấy ǵ cả, người khác lúc nào cũng mệt mỏi, ăn không ngon miệng.
Định bệnh
Sự định bệnh dựa vào triệu chứng người bệnh kể, các yếu tố giúp bác sĩ nghĩ đến bệnh viêm gan B: giao hợp với người lạ không mang bọc cao su (condom) để tránh lây bệnh, chích choác x́ ke ma túy, đến từ quốc gia có nhiều bệnh viêm gan B, trong gia đ́nh có người bệnh viêm gan B, …
Thử máu có thể xác định được người bệnh đúng bị viêm gan B, và bệnh đang trong giai đoạn nào, cấp tính hay kinh niên.
Rất nhiều người mang con B trong người, nhưng hoàn toàn không có triệu chứng, t́nh cờ thử máu mới biết. Con B có khuynh hướng lây truyền nhiều trong gia đ́nh, giữa những người cùng chung sống dưới một mái nhà, qua những thứ như dũa đánh răng, cắt móng tay, dao cạo râu, đồ chơi trẻ em, v́ nó sống được bên ngoài cơ thể một thời gian khá lâu. Thử máu những người cùng sống chung trong nhà với vị nào có con B trong người, có thể khám phá thêm những người khác trong nhà cũng có con B.
Viêm gan B trong cộng đồng người Việt chúng ta không ít, và nhiều người không biết ḿnh có bệnh, v́ không có triệu chứng. Chúng ta nên thử máu để truy t́m viêm gan B, để nếu bị sẽ theo dơi và chữa trị khi đến lúc cần chữa trị, c̣n may không bị và chưa có kháng thể chống viêm gan B trong người, nên chích ngừa để pḥng bệnh.
Viêm gan (hepatitis) là danh từ chỉ t́nh trạng gan bị thương tổn. Viêm gan gây do nhiều nguyên nhân: viêm gan do rượu, do thuốc dùng, do siêu vi, … Các bệnh viêm gan do siêu vi hay xảy ra là bệnh viêm gan A, bệnh viêm gan B và bệnh viêm gan C. Chúng ta đă có dịp t́m hiểu hai bệnh viêm gan A và B. Bài này, chúng ta t́m hiểu bệnh viêm gan C.
May mắn, bệnh viêm gan gây do siêu vi viêm gan C ở Mỹ đang có khuynh hướng ngày càng ít hơn. Theo số liệu thống kê của Trung Tâm Kiểm Soát và Pḥng Ngừa Bệnh (Centers for Disease Control anh Prevention, viết tắt CDC), vào thập niên 1980, mỗi năm ở Mỹ có thêm 230000 trường hợp viêm gan C, bây giờ chỉ c̣n khoảng 19000 trường hợp mới mỗi năm. Việc này có thể do những người chích choác x́ ke ma túy nay cẩn thận hơn, ít dùng kim chung trong việc chích choác v́ họ sợ bệnh AIDS (cũng truyền qua đường chích choác).
Ở Mỹ, hiện có khoảng 2.7 triệu trường hợp bệnh viêm gan C, và hàng năm, khoảng 8000-13000 ngàn người chết v́ căn bệnh.
Ta đặt tên Việt “Chích choác” cho con siêu vi viêm gan C cho dễ nhớ. Siêu vi C ở trong máu, phần lớn lây từ người nọ sang người kia qua đường dùng kim chung để chích choác ma túy.
C cũng lây truyền qua đường truyền máu, nhưng ở Mỹ, vào đầu thập niên 1990, người ta đă t́m ra cách truy t́m siêu vi C trong máu, nên từ đó đến nay, nguy cơ bị nhiễm siêu vi C trong lúc truyền máu rất ít, chỉ khoảng 1 trong 1.9 triệu trường hợp truyền máu (trong 1 triệu 9 người được truyền máu, chỉ có 1 người không may bị).
Siêu vi C c̣n truyền qua đường giao hợp, nhưng ít, chỉ 1 trong 1000 trường hợp hàng năm. Thế nên, sống đời lành mạnh, một vợ một chồng, người kia bị, chúng ta cũng không nên sợ cho lắm.
Không có bằng chứng cho thấy hôn, ôm nhau, hắt x́, ho, bắt tay, ăn uống chung, dùng chung vật dụng, ly tách có thể lây bệnh. Tuy nhiên, ở cùng một nhà với người nhiễm siêu vi C, chúng ta không nên dùng chung bàn chải đánh răng, dao cạo, đồ cắt móng tay, hoặc các vật dụng khác có thể dính máu, lỡ rủi siêu vi C nó ḅ sang.
Mẹ có thể lây truyền bệnh cho thai nhi trong lúc mang bầu. Hiểm nguy tùy vào số lượng siêu vi C có trong máu người mẹ, trung b́nh khoảng 5-6% (1 trong 20 trường hợp).
Một số những người mang con C trong cơ thể, người ta không t́m thấy rơ đường lây truyền, không rơ tại sao họ lại bị con C đến viếng.
Viêm gan cấp tính (acute hepatitis) do siêu vi C thường lành, không gây chết người, và đa số người bệnh không có triệu chứng, cũng chẳng vàng da, v́ C cứ lặng lẽ tấn công lá gan người bệnh. Có khi t́nh cờ thử máu thấy các chất aminotransferases (do tế bào gan tiết ra, tăng lên khi gan viêm) tăng cao, đồng thời trong cơ thể người bệnh có kháng thể (antibody) chống siêu vi C, chứng tỏ họ đang có con C trong người.
Điều ghê gớm là đến 70-80% số người bệnh không khỏi bệnh hẳn sau cơn viêm gan cấp tính do con C gây ra: 6 tháng sau thử máu lại, các chất aminotransferases vẫn c̣n cao, và đâm kim vào gan lấy một chút mô gan ra thử, thấy có những thay đổi chứng tỏ người bệnh đang ít nhiều viêm gan kinh niên (chronic hepatitis). Lá gan của một số những người này (20%) sẽ tiếp tục hư hoại, và trong ṿng 20 năm, mô gan họ sẽ xơ hóa, thành thẹo (cirrhosis), rồi sau họ có thể bị ung thư gan.
Trong những người viêm gan kinh niên do con C, ai may mắn vẫn sống trăm tuổi, ai sẽ yểu mệnh v́ xơ gan hay ung thư gan, vẫn c̣n là bí mật của Trời, các nhà nghiên cứu chưa hiểu rơ. Nói chung, người uống rượu và người có gan tổn thương nhiều v́ siêu vi có dự hậu xấu hơn, gan dễ xơ hóa hơn. Bị viêm gan C, chúng ta tuyệt đối không nên uống rượu.
Chữa trị
Nhiều trường hợp viêm gan C kinh niên nhẹ không cần chữa, chỉ để đấy theo dơi đều bằng thử máu và siêu âm gan. Sự chữa trị gây nhiều phản ứng phụ, tốn kém và phiền toái.
Những trường hợp cần chữa, hiện nay, cách chính để chữa là dùng phối hợp hai thuốc, thuốc chích pegylated interferon (Intron A) và thuốc uống ribavirin (Rebetol). Tùy trường hợp, sự chữa trị kéo dài từ 24 đến 48 tuần. 25-30% trường hợp bệnh sẽ tái phát sau khi ngưng thuốc.
Người bệnh viêm gan C không nên dùng Tylenol quá 2000 mg mỗi ngày, c̣n ngoài ra các thuốc thông thường khác không có ảnh hưởng tai hại trên gan. Chúng ta không nên tin vào các “dược thảo” quảng cáo tầm bậy tầm bạ chữa được viêm gan C, chỉ tốn tiền vô ích.
Về việc ăn uống hàng ngày, không cần kiêng cữ ǵ đặc biệt.
Trung Tâm Kiểm Soát và Pḥng Ngừa Bệnh đề nghị thử máu truy t́m siêu vi viêm gan C ở những người có thể dễ nhiễm con siêu vi này:
- Người từng chích x́ ke ma túy
- Vợ hay chồng của người bệnh viêm gan C
- Người từng được cho truyền các chất giúp đông máu (clotting factors) chế tạo trước năm 1987
- Người được truyền máu hoặc được ghép các cơ quan (như ghép thận) trước tháng 7 năm 1992
- Người từng được lọc thận
- Người thử máu thấy có bệnh gan chưa rơ nguyên nhân v́ sao
- Nhân viên y tế nào rủi ro bị đâm bởi kim có dính máu chứa siêu vi C
- Trẻ em sanh bởi mẹ mang bệnh viêm gan C.
Theo họ, những thành phần sau không cần phải thử máu truy t́m siêu vi C:
- Các nhân viên y tế
- Các phụ nữ mang thai
- Người sống chung trong nhà, không phải chồng hay vợ, với người bệnh viêm gan C
- Người b́nh thường chúng ta.
Như vậy, người b́nh thường chúng ta, không có những yếu tố khiến chúng ta dễ nhiễm siêu vi viêm gan C, không cần phải thử máu để truy t́m con siêu vi này làm ǵ, vừa tốn tiền, có khi thêm lo lắng, buồn rầu, cả gia đ́nh bấn lên v́ sợ, do thử máu cho kết quả dương tính giả (không có mà nó nói láo là có, khi thử lại thấy không có thực).
Pḥng ngừa
Bện viêm gan A lẫn viêm gan B từ lâu đă có thuốc ngừa, song bệnh viêm gan C hiện chưa có thuốc ngừa. Chúng ta hăy cơm nhà quà vợ, chả bao giờ nên chích choác x́-ke ma túy đă đành, lại cứ ao ta ta tắm, chẳng nên t́m những thú vui gái trai ngoài gia đ́nh. Trong nhà mọi thứ như dao cạo râu, cắt móng tay, bàn chải đánh răng, của ai nấy dùng, không nên xài chung đụng; chúng ta cẩn thận vẫn hơn.
Cũng nên tránh xâm ḿnh, đâm kim xỏ lỗ trên người, lỡ họ dùng kim bẩn dính siêu vi C th́ khổ. C̣n châm cứu, không biết các ông thày Tàu họ có dùng kim sạch hay không?
Viêm gan C thường là bệnh kinh niên, ở Mỹ, phần lớn truyền qua đường dùng kim chung chích choác ma túy, có thể đưa đến xơ gan, ung thư gan, phải theo dơi suốt đời, và nhiều trường hợp cần chữa trị. May mắn, trên đất nước tự do thân yêu này, bệnh đang ít dần. Chúng ta cùng hy vọng thuốc chủng sẽ sớm ra đời.
Tiếp bài kỳ trước, tuần này, chúng ta bàn đến việc chữa trị bệnh viêm khớp và đầu xương trong khớp (osteoarthritis, c̣n có tên bệnh khớp thoái biến, degenerative joint disease).
Sự trị liệu nhắm mục đích giảm đau và sưng, giúp các khớp duy tŕ cơ năng, để người bệnh hoạt động b́nh thường được chừng nào tốt chừng nấy và vui sống.
Những trường hợp bệnh nhẹ, người bệnh chỉ cần sự trấn an, hướng dẫn cách vận động, thu xếp công việc hàng ngày để tránh những hoạt động khiến khớp dễ tổn thương thêm, và thỉnh thoảng uống thuốc giảm đau nếu cần. Với những trường hợp nặng hơn, có thể phải phối hợp nhiều phương pháp chữa trị khác nhau.
1. Nghỉ ngơi và vận động:
Không nên đi đứng, sử dụng khớp liên tục như những ngày c̣n trẻ. Khi khớp sưng và đau, chúng ta nghỉ ngơi 12-24 tiếng, sau đó từ từ hoạt động trở lại (nghỉ ngơi lâu quá cũng không tốt, khiến các bắp thịt, gân teo đi, suy thoái).
Bắp thịt và xương, khớp như anh em ruột thịt, phối hợp, giúp đỡ nhau trong lúc hoạt động. Bắp thịt quanh khớp nếu dẻo dai, vững chắc sẽ giúp khớp bớt làm việc, hoặc làm việc hữu hiệu hơn, và cái đau sẽ nhẹ đi.
Các vận động nhẹ nhàng, không đặt nhiều sức nặng trên khớp (low-impact, nonweight-bearing) rất tốt. Bơi lội tuyệt nhất. Không th́ những thể dục năng động nhẹ (low-impact aerobics exercises), hoặc các cách tập đặc biệt dùng cho người mang bệnh khớp. Đạp xe đạp đều có thể làm bớt đau khớp gối bị bệnh. Một chuyên viên thấu đáo về việc tập luyện cho người mang bệnh khớp (physical therapist) có thể giúp ta rất nhiều, chỉ dẫn cho ta những cách tập đúng với nhu cầu của bệnh ta.
Kiên nhẫn là mẹ thành công. Tập 4-5 lần mỗi tuần, đều như vậy, sau hai tháng, thường sẽ bắt đầu thấy có tiến triển tốt.
2. Đắp, thoa tại chỗ:
- Ấp nhiệt (khăn, b́nh nước nóng, heating pad, ...) vào khớp đau có thể giúp khớp bớt đau và cứng. Cách giản dị và rẻ tiền là tắm nước ấm vào buổi sáng lúc khớp hay bị cứng. Có vị thấy bớt đau khi dùng nước đá thay v́ dùng nhiệt.
- Một loại kem được xem có tác dụng giảm đau, mua bên ngoài không cần toa bác sĩ là capsaicin cream. Thoa kem capsaicin ngày vài lần trên khớp, có khi bạn không cần uống thuốc giảm đau nữa. Kem capsaicin rất hữu hiệu cho các khớp gối và bàn tay. Khi mới dùng, có thể thấy nóng ở chỗ thoa thuốc, song tiếp tục dùng, phản ứng khó chịu này sẽ bớt dần.
3. Tránh bắt khớp bệnh làm việc quá sức:
- Luôn giữ cơ thể trong tư thế thẳng thắn. Khi nghỉ ngơi, học hành, làm việc, lái xe, bạn nên ngồi ghế có lưng tựa thoải mái (thêm tay dựa càng tốt), sát người vào lưng ghế, để lưng ghế nâng đỡ cơ thể bạn cho thẳng, giúp các khớp xương, bắp thịt lưng và cổ không mỏi.
- Trong công việc hàng ngày, bạn xếp đặt công việc và dụng cụ làm việc hợp lư, thuận tầm tay, vừa tầm mắt, hầu khỏi cong cúi nhiều trong lúc làm việc. Đồng thời, ứng dụng tinh thần “chị ngă em nâng”, sử dụng càng nhiều khớp càng tốt trong lúc làm việc. Chẳng hạn, bưng tách cà phê với cả hai tay, nâng b́nh cà phê bằng cách đỡ cả trên lẫn dưới (một tay đỡ đáy b́nh, một tay xách quai xách phía trên), ... Với cách này, lực tác động sẽ lan tỏa, không khớp nào phải làm việc quá sức.
Cũng nhớ, khi nhặt vật ǵ dưới đất, thay v́ cúi lưng, bạn cong hai gối trong lúc giữ lưng cho thẳng. Khi bưng bê vật nặng, bạn đưa sát vào người, từ từ đứng lên, trong lúc vẫn thẳng lưng. Nếu vật quá nặng, cách tốt nhất là nhờ thêm người khác giúp sức.
- Người bị bệnh ṃn khớp hông hay khớp gối nên tránh đứng, qú, ngồi chồm hổm (squatting) lâu.
- Giữ sự cân bằng giữa hoạt động và nghỉ ngơi. Những dịp nghỉ ngắn (10-20 phút) trong ngày giúp các khớp nghỉ ngơi sau những lúc hoạt động.
- Người bị bệnh ṃn khớp gối hay khớp hông một bên, có thể dùng gậy chống (cầm bằng tay bên không đau) để nâng đỡ cơ thể trong lúc đi lại, giúp các khớp đau đỡ làm việc trong lúc đi lại.
- Giày thể thao loại tốt, hấp thu bớt các sức tác động (impact-absorbing shoes), giúp giảm sức nặng đè trên các khớp ở chân, có thể khiến bớt đau khi đi lại, và có lẽ cũng làm chậm đà tiến triển của căn bệnh. Khổ nỗi, các cụ ta ít quen đi giày thể thao, thích đi dép cao su, dép Nhật cho nhẹ, thoáng, và chỉ... vài đồng một đôi.
4. Chữa trị bằng thuốc:
Thuốc giúp bớt đau. Những trường hợp đau nhẹ hoặc vừa, ta dùng Tylenol là đủ, rẻ, lại an toàn. Nếu không uống rượu nhiều quá, ta có thể dùng đến 6 viên Tylenol 500 mg mỗi ngày (2 viên ngày 3 lần), hoặc 8 viên Tylenol 325 mg mỗi ngày (2 viên ngày 4 lần). Những thuốc giảm đau chứa chất nha phiến như Tylenol số 2, số 3, Vicodin, ... thường không cần thiết, v́ tác dụng không dài. Hơn nữa, dùng liên tục, lâu ngày, thuốc có thể sẽ mất tác dụng và gây nghiện.
Các thuốc chống viêm không chứa chất steroid (non-steroid anti-inflammatory drugs, viết tắt NSAID) như Advil, Nuprin, Motrin, ... làm bớt đau, sưng và cứng khớp. Dùng Tylenol không bớt đau, ta có thể dùng đến những thuốc loại này. Cái bất lợi là, dùng lâu ngày, chúng có thể gây khó chịu, lở bao tử, chảy máu đường tiêu hóa, và hại cho thận, ... Dùng những thuốc này, ta nên uống lúc bụng no (đang ăn hoặc sau khi ăn). Thấy khó chịu vùng bụng trên, hoặc đi cầu ra phân đen, bạn nên ngưng thuốc và cho bác sĩ biết ngay. Thuốc Celebrex cũng thuốc nhóm NSAID, ít gây chảy máu đường tiêu hóa, nhưng dùng lâu có thể gây bệnh tim mạch. Gần đây, có thêm thuốc thoa NSAID, dùng cho những vị không thể uống các thuốc NSAID, hoặc cho các vị trên 75 tuổi không nên dùng thuốc uống NSAID.
Một thuốc giảm đau khác có tên Ultram, cũng giúp nhiều người bớt đau, nhưng không gây những tác dụng độc hại như các thuốc NSAID. Tất nhiên, nó có thể gây những tác dụng phụ khác.
Một số người dùng chất glucosamine và chất chondroitin bán bên ngoài không cần toa bác sĩ mong bớt đau. Về hai chất này, đến nay, các khảo cứu cho những kết quả khác biệt, nói chung, cho biết tác dụng của chúng, nếu có, không nhiều; nếu bạn thử dùng chúng, sau 6 tháng, không thấy có kết quả bạn nên ngưng.
Ngoài các thuốc uống, trong nhiều trường hợp, chích thuốc chứa chất steroid thẳng vào khớp cũng giúp khớp bớt đau.
4. Giải phẫu:
Giải phẫu dùng cho những trường hợp bệnh quá nặng gây đau nhức liên tục, chữa trị hết mức bằng những phương pháp nội thương song không kết quả. Có nhiều phương pháp giải phẫu khác nhau:
- Thay hẳn một khớp: khớp hông, khớp gối nay có thể thay.
- Đưa ống soi vào khớp, dọn dẹp những chỗ bị hư hoại trong khớp.
Sau cùng, ta cũng đừng quên vai tṛ của tinh thần trong sự chữa trị bệnh khớp thoái biến. Tinh thần và thể xác tuy hai nhưng là một. Trong điều kiện sức khỏe cho phép, nên thường xuyên vận động, hầu giúp cơ thể khỏe mạnh. Thể xác khỏe khoắn, ta thấy yêu đời, yêu người, đỡ căng thẳng tinh thần, và cảm nhận cái đau ít hơn. Một thể xác khỏe mạnh, một tinh thần lạc quan, một lư tưởng hoặc triết lư sống trong sáng, đấy là những viên thuốc bổ của đời sống. Xin biên toa để bạn dùng hàng ngày.
- Giữ sự cân bằng giữa hoạt động và nghỉ ngơi. Những dịp nghỉ ngắn (10-20 phút) trong ngày giúp các khớp nghỉ ngơi sau những lúc hoạt động.
- Người bị bệnh ṃn khớp gối hay khớp hông một bên, có thể dùng gậy chống (cầm bằng tay bên không đau) để nâng đỡ cơ thể trong lúc đi lại, giúp các khớp đau đỡ làm việc trong lúc đi lại.
- Giày thể thao loại tốt, hấp thu bớt các sức tác động (impact-absorbing shoes), giúp giảm sức nặng đè trên các khớp ở chân, có thể khiến bớt đau khi đi lại, và có lẽ cũng làm chậm đà tiến triển của căn bệnh. Khổ nỗi, các cụ ta ít quen đi giày thể thao, thích đi dép cao su, dép Nhật cho nhẹ, thoáng, và chỉ... vài đồng một đôi.
4. Chữa trị bằng thuốc:
Thuốc giúp bớt đau. Những trường hợp đau nhẹ hoặc vừa, ta dùng Tylenol là đủ, rẻ, lại an toàn. Nếu không uống rượu nhiều quá, ta có thể dùng đến 6 viên Tylenol 500 mg mỗi ngày (2 viên ngày 3 lần), hoặc 8 viên Tylenol 325 mg mỗi ngày (2 viên ngày 4 lần). Những thuốc giảm đau chứa chất nha phiến như Tylenol số 2, số 3, Vicodin, ... thường không cần thiết, v́ tác dụng không dài. Hơn nữa, dùng liên tục, lâu ngày, thuốc có thể sẽ mất tác dụng và gây nghiện.
Các thuốc chống viêm không chứa chất steroid (non-steroid anti-inflammatory drugs, viết tắt NSAID) như Advil, Nuprin, Motrin, ... làm bớt đau, sưng và cứng khớp. Dùng Tylenol không bớt đau, ta có thể dùng đến những thuốc loại này. Cái bất lợi là, dùng lâu ngày, chúng có thể gây khó chịu, lở bao tử, chảy máu đường tiêu hóa, và hại cho thận, ... Dùng những thuốc này, ta nên uống lúc bụng no (đang ăn hoặc sau khi ăn). Thấy khó chịu vùng bụng trên, hoặc đi cầu ra phân đen, bạn nên ngưng thuốc và cho bác sĩ biết ngay. Thuốc Celebrex cũng thuốc nhóm NSAID, ít gây chảy máu đường tiêu hóa, nhưng dùng lâu có thể gây bệnh tim mạch. Gần đây, có thêm thuốc thoa NSAID, dùng cho những vị không thể uống các thuốc NSAID, hoặc cho các vị trên 75 tuổi không nên dùng thuốc uống NSAID.
Một thuốc giảm đau khác có tên Ultram, cũng giúp nhiều người bớt đau, nhưng không gây những tác dụng độc hại như các thuốc NSAID. Tất nhiên, nó có thể gây những tác dụng phụ khác.
Một số người dùng chất glucosamine và chất chondroitin bán bên ngoài không cần toa bác sĩ mong bớt đau. Về hai chất này, đến nay, các khảo cứu cho những kết quả khác biệt, nói chung, cho biết tác dụng của chúng, nếu có, không nhiều; nếu bạn thử dùng chúng, sau 6 tháng, không thấy có kết quả bạn nên ngưng.
Ngoài các thuốc uống, trong nhiều trường hợp, chích thuốc chứa chất steroid thẳng vào khớp cũng giúp khớp bớt đau.
4. Giải phẫu:
Giải phẫu dùng cho những trường hợp bệnh quá nặng gây đau nhức liên tục, chữa trị hết mức bằng những phương pháp nội thương song không kết quả. Có nhiều phương pháp giải phẫu khác nhau:
- Thay hẳn một khớp: khớp hông, khớp gối nay có thể thay.
- Đưa ống soi vào khớp, dọn dẹp những chỗ bị hư hoại trong khớp.
Sau cùng, ta cũng đừng quên vai tṛ của tinh thần trong sự chữa trị bệnh khớp thoái biến. Tinh thần và thể xác tuy hai nhưng là một. Trong điều kiện sức khỏe cho phép, nên thường xuyên vận động, hầu giúp cơ thể khỏe mạnh. Thể xác khỏe khoắn, ta thấy yêu đời, yêu người, đỡ căng thẳng tinh thần, và cảm nhận cái đau ít hơn. Một thể xác khỏe mạnh, một tinh thần lạc quan, một lư tưởng hoặc triết lư sống trong sáng, đấy là những viên thuốc bổ của đời sống. Xin biên toa để bạn dùng hàng ngày.
Khớp (joint) là các chỗ những đầu xương nối với nhau. Trong khớp có nhiều cơ cấu rất tinh vi, phối hợp hoạt động để khớp vừa vững chắc vừa linh động. Sụn khớp (articular cartilage), phần quan trọng của khớp, bao bọc các đầu xương như một lớp đệm, giúp các đầu xương trong khớp nhẹ nhàng trượt lên nhau khi khớp chuyển động.
Ở Mỹ đă lâu, chúng ta cần ḥa nhập vào ḍng y khoa Mỹ, dùng những từ y khoa Mỹ họ dùng: đau cổ (neck pain), đau vai (shoulder pain), đau khuỷu tay (elbow pain), đau cổ tay (wrist pain), đau lưng (back pain), đau lưng dưới (low back pain), đau hông (hip pain), đau gối (knee pain), đau cổ chân (ankle pain), đau khớp (joint pain), viêm khớp (arthritis: khớp vừa đau, vừa sưng to, nóng đỏ). Chúng ta nên bỏ hai chữ “phong thấp” vào sọt rác quá khứ, v́ những chữ này mơ hồ, không biết dịch sang tiếng Anh thế nào. Xin nhớ, vào nhà thương, các bác sĩ, y tá họ nói tiếng Anh, chúng ta cần dùng đúng chữ để họ hiểu (nếu cần thông dịch, người thông dịch cũng dịch được dễ dàng). Các thuốc Ibuprofen, Motrin, Aleve, Celebrex, ..., thuần túy, chỉ là thuốc chống đau như Tylenol, Aspirin, không nên gọi chúng là “thuốc phong thấp”.
Bệnh khớp nhiều lắm. Ba bệnh khớp làm khổ chúng ta nhiều nhất: “osteoarthritis”, (bệnh viêm khớp-xương), “rheumatoid arthritis” (bệnh viêm khớp rheumatoid) và “gout” (xin tạm dùng chữ “thống phong” để chỉ bệnh này trong tiếng Việt như nhiều người chúng ta vẫn quen dùng, tuy người viết không hiểu rơ nghĩa hai từ này lắm). Hôm nay, chúng ta t́m hiểu bệnh “osteoarthritis”, tên khác dễ hiểu hơn cũng hay được dùng để chỉ bệnh này: “degenerative joint disease” (bệnh khớp thoái biến).
Bệnh viêm khớp-xương xảy ra nhiều nhất trong các loại bệnh khớp. Ở Mỹ, đến 12% dân số mang bệnh này, và với các vị trên 70 tuổi, tỉ lệ gần 35% (tức cứ 3 người, 1 người bị). Rất nhiều vị, đi từ pḥng ngủ sang pḥng tắm cũng khó khăn, v́ khớp gối, khớp hông đau nhức quá.
Đời người chúng ta ví như chiếc xe hơi, chập chững chạy đầu đời, bon bon chạy giữa đời, rồi chậm dần vào cuối đời. Do máy đă rêm, bánh đă ṃn. Các khớp của ta giống những bánh xe hơi, dùng lâu tất ṃn. Bệnh gây do sự ṃn lở của sụn khớp (articular cartilage), nhất là ở những vùng sụn phải trực tiếp nâng đỡ sức nặng của cơ thể, đưa đến hiện tượng viêm sụn và cả các đầu xương trong khớp (do thế bệnh có tên osteoarthritis, viêm khớp và xương). Bệnh thường tấn công các khớp mang sức nặng (hông, gối, lưng dưới, ...), hoặc khớp sử dụng nhiều trong công việc hàng ngày (các khớp ngón tay, khớp nơi gốc ngón tay cái).
Dưới tuổi 55, các khớp ṃn giống nhau ở cả nam lẫn nữ. Tuổi cao hơn, khớp hông bị nhiều hơn ở đàn ông, c̣n phụ nữ hay có bệnh ở các khớp ngón tay và gốc ngón cái. Phụ nữ cũng đau khớp gối nhiều hơn đàn ông.
Ai dễ bị bệnh viêm khớp-xương?
Nhiều yếu tố đưa ta đến với bệnh khớp thoái biến:
- Tuổi tác: yếu tố quan trọng nhất. Càng cao tuổi, các khớp ta càng dễ hao ṃn.
- Phái tính: phụ nữ dễ mang bệnh hơn đàn ông. (Phải chăng, so ra, nữ giới vẫn phải làm việc nhiều hơn nam giới, việc sở, việc nhà?).
- Chấn thương: những khớp trước từng bị chấn thương hoặc sử dụng nhiều quá dễ mang bệnh. Chẳng hạn, người vũ ballet hay có bệnh ở khớp cổ chân. Ngược lại, các vơ sĩ boxing hay mang bệnh ở khớp nối bàn tay và ngón tay. Người làm những nghề nghiệp cần qú gối dễ mang bệnh ở khớp gối.
- Nặng cân: xe nặng, bánh tất mau ṃn. Người nặng, khớp mau hư, nhất là khớp gối.
- T́nh trạng yếu kém của các bắp thịt.
- Bệnh bẩm sinh: khiến khớp bất thường ngay từ lúc mới sanh.
Diễn Đàn Người Việt Hải Ngoại. Tự do ngôn luận, an toàn và uy tín. V́ một tương lai tươi đẹp cho các thế hệ Việt Nam hăy ghé thăm chúng tôi, hăy tâm sự với chúng tôi mỗi ngày, mỗi giờ và mỗi giây phút có thể. VietBF.Com Xin cám ơn các bạn, chúc tất cả các bạn vui vẻ và gặp nhiều may mắn.
Welcome to Vietnamese American Community, Vietnamese European, Canadian, Australian Forum, Vietnamese Overseas Forum. Freedom of speech, safety and prestige. For a beautiful future for Vietnamese generations, please visit us, talk to us every day, every hour and every moment possible. VietBF.Com Thank you all and good luck.
News
Library
Technology
Giải Trí
Portals
Tin Sốt
Home
