vuitoichat
01-22-2021, 13:59
Gần đây nhất là thuyết âm mưu về Deep State - "Nhà nước ngầm" của giới chính trị và doanh nghiệp cấu kết với nhau thống trị xă hội với những thuyết âm mưu như vậy nhiều vô kể, nhưng tựu trung lại đều mang hai đặc điểm: Thuyết nhắm tới các tổ chức/ mạng lưới lớn, hoạt động ngầm, và có dă tâm mang tính quyền lực thống trị.
https://www.vietbf.com/forum/attachment.php?attac hmentid=1729822&stc=1&d=1611323542
Trong bữa tiệc năm mới, tôi t́nh cờ nói chuyện với một người bạn tin rằng lịch sử loài người đă và đang bị những sinh vật ngoài hành tinh trông giống như thằn lằn (reptilian humanoid/ lizard people) thống trị. Những sinh vật khổng lồ này tới Trái Đất bằng UFO, hoá thân thành tầng lớp lănh đạo với mục đích biến loài người thành nô lệ. Những con thằn lằn trá h́nh này là vô số các vua chúa trong quá khứ, tiếp nối bằng tầng lớp tinh hoa, tư sản, giàu có và quyền lực thời hiện đại như Nữ hoàng Anh, Obama, Madonna, Katy Perry, Justin Bieber, và cựu tổng thống Trump.
Bạn tôi không cô đơn. Chỉ trong nội vi nước Mỹ đă có tới 4% dân số, tức là khoảng 12 triệu người, tin chắc như đinh đóng cột rằng thằn lằn đội lốt người đang làm bá chủ thế giới, và 7% dân số c̣n lưỡng lự và tin rằng điều này hoàn toàn có thể đang xảy ra.
Thuyết âm mưu là ǵ và đặc điểm của nó ra sao?
Những thuyết âm mưu như vậy nhiều vô kể, nhưng tựu trung lại đều mang hai đặc điểm: (1) Thuyết nhắm tới các tổ chức/ mạng lưới lớn, hoạt động ngầm, và (2) có dă tâm mang tính quyền lực thống trị. Ví dụ, người Do Thái cấu kết quyền lực ngầm thống trị thế giới; H́nh dạng Trái Đất thật ra bẹt như cái đĩa nhưng NASA giả tạo số liệu khiến ta tưởng Trái Đất tṛn để dễ bề thống trị luồng thông tin chuyển giao toàn cầu; Vaccin là chất độc gây bệnh nhưng các công ty dược phẩm che giấu để tăng trưởng lợi tức...vv.
Gần đây nhất là thuyết âm mưu về Deep State - "Nhà nước ngầm" của giới chính trị và doanh nghiệp cấu kết với nhau thống trị xă hội. Thuyết này bắt nguồn từ một chút sự thực của nền chính trị độc tài Trung Đông. Sau đó ư tưởng này lan sang Mỹ. Bất chấp một chế tài dân chủ có lịch sử lâu đời và hệ thống cân bằng quyền lực chặt chẽ, rất nhiều người tin rằng bỏ phiếu là vô nghĩa v́ ai là tổng thống th́ Deep State đă lựa chọn trước rồi. Deep State cộng hưởng mạnh mẽ với việc "tát cạn đầm lầy" mà ông Trump đưa ra. Nó cũng là một nguyên nhân nhiều người không chấp nhận kết quả cuộc bầu cử vưà qua.
https://www.vietbf.com/forum/attachment.php?attac hmentid=1729823&stc=1&d=1611323542
Thuyết âm mưu và fake news
Thuyết âm mưu ngoài hai đặc điểm như nêu trên (mạng luới ngầm + âm mưu thống trị) c̣n có một đặc điểm thứ ba, đồng thời là yếu tố quan trọng nhất để một "ư tưởng" trở thành một "lư thuyết" và tồn tại cùng thời gian: tin giả. Thuật ngữ "fake news" xuất hiện từ khá lâu, và trở nên phổ biến khi ông Trump dùng nó để chỉ trích giới báo chí.
Tin giả bao gồm các nội dung (1) bịa đặt; (2) châm chọc - satire; (3) tiêu đề kích động - click bait - và không khớp với nội dung; (4) nội dung bị cố t́nh bóp méo; (5) sự kiện có thật nhưng đặt trong hoàn cảnh khác để gây hiểu nhầm.
Gần đây, việc không chấp nhận kết quả bầu cử khiến hàng ngh́n tin giả lan truyền như vũ băo giữa những người Việt ủng hộ ông Trump. Ví dụ, bà chủ tịch Hạ Viện trốn khỏi Mỹ bị bắt ở biên giới Canada; Cả một mạng lưới đảng Dân Chủ lẫn Giáo Hoàng phạm tội ấu dâm; Quân đội thề trung thành với Trump và sẽ giúp ông đảo chính; Biden đă tống vào tù c̣n Trump sẽ giả trang Biden tiếp tục lănh đạo; ông Trump gửi ông Biden một cái thư vỏn vẹn mấy chữ "Ông biết thưà là tôi thắng"...
Các báo lớn cũng không tránh được tin giả. Sau khi đăng hàng loạt tin sai lệch về máy chủ Dominion và đối mặt với khả năng bị kiện, American Thinker đă phải chính thức xin lỗi. Những hăng lớn như Fox News và Newsmax cũng phải nhanh chóng đính chính.
Tin giả có tốc độ lan truyền nhanh gấp 6 lần các tin thật. Các tin giả về chính trị cũng lan truyền nhanh hơn các tin giả khác. Ví dụ, tin giả "bố ông Trump là thành viên của tổ chức phân biệt chủng tộc KKK" là một trong những tin khủng được đọc tới nhiều triệu lần từ Facebook.
Kỳ lạ hơn, trong khi chúng ta thường nhất chí cho rằng các tin tức trên mạng xă hội không đáng tin. Nhưng dù ư thức rơ như vậy, ta vẫn có xu hướng lấy tin trên mạng xă hội và bị ảnh hưởng sâu sắc bởi mạng xă hội. Điều này hệt như ta biết hút thuốc là có hại, nhưng ta vẫn tiếp tục hút và để cơ thể mang bệnh.
V́ sao thuyết âm mưu tồn tại
"Hạnh phúc", "ghê tởm", "buồn", "ngạc nhiên" hay "giận dữ" đều là những cảm xúc cơ bản, nhưng về mặt tiến hoá, "sợ hăi" mới chính là thứ cảm xúc khiến bộ năo kích hoạt nhanh nhất. Phải biết sợ để không mạo hiểm thiệt đến tính mạng, không làm kẻ khác giận giữ để thiệt thân, không ăn thứ độc hại để mang bệnh. Trong năo người, amygdala là một bộ phận đọc cảm xúc, và nó kích hoạt mạnh nhất với nỗi sợ hăi. Người có bộ phận này không kích hoạt thường làm bản thân bị tổn thương tới do không biết sợ là ǵ.
Với nội dung chủ yếu là kích động nỗi sợ hăi về một thế lực ngầm có âm mưu độc ác, thế nên thuyết âm mưu thu hút bộ năo như sắt và nam châm vậy. Cơ chế hoạt động của bộ năo đảm bảo gần như chắc chắc rằng, thuyết âm mưu luôn chiếm được sự chú ư đầu tiên trước tất cả các tin tức khác. Loài người v́ có cơ chế sợ hăi một cách quá nhạy cảm, "giết thừa c̣n hơn bỏ sót" như vậy nên mới tồn tại cho đến ngày nay.
Tuy nhiên, bộ năo vốn chỉ được phát triển cho một cuộc sống bộ lạc nhỏ lẻ chừng vài chục người, với một cơ số tín hiệu sợ hăi có giới hạn (ví dụ hổ báo, các bộ lạc đối địch). Xă hội hiện đại với băo lũ thông tin khiến thế giới quan của chúng ta bị sốc. Ta bỗng dưng phải đối mặt với một đại dương thông tin mà tín hiệu sợ hăi phát ra từ khắp nơi, gia đ́nh, công sở, thậm chí từ một đất nước xa xôi ta chưa từng đặt chân tới. Để đối mặt với thực trạng quá tải rối rắm và cấp bách đó, con người có lựa chọn là thay đổi cách nh́n để t́m lời giải đáp và sự yên ổn cho chính ḿnh.
Bạn hẳn đă từng nhiều lần ngẩng nh́n bầu trời và thốt lên: "Đám mây kia thật giống con mèo". Người Việt từng xôn xao khi phát hiện ra trên mai cua có h́nh mặt người, cũng giống như cả thế giới từng xôn xao khi ảnh chụp sao Hoả có h́nh một cái đầu người nằm lăn trên cát. Bộ năo liên kết các thông tin rời rạc và tạo ra một cụm thông tin có ư nghĩa. Nếu nh́n vào ba dấu chấm, bộ năo sẽ tự kết nối chúng với nhau và bảo ta đó là h́nh tam giác.
https://www.vietbf.com/forum/attachment.php?attac hmentid=1729824&stc=1&d=1611323542
Khi thế giới xung quanh nhiễu loạn, bộ năo sẽ t́m các thông tin có thể xâu chuỗi với nhau và h́nh thành câu trả lời. Khả năng tư duy motif này khiến loài người phát triển tột bậc. Tuy nhiên, các kết nối không phải lúc nào cũng chính xác. Với những người nh́n thế giới với sự dè chừng, nghi ngờ và lo sợ, các kết nối đó lại càng thiếu khách quan do nhiều kết nối là tin giả. Với một người lo sợ, một tiếng động thôi cũng có thể là mối hiểm nguy, kể cả khi tiếng động đó từ một kẻ thích đùa hay cố t́nh reo rắc sợ hăi. Rất nhiều câu trả lời đến từ các kết nối (giả) đó chính là thuyết âm mưu.
Như vậy, thuyết âm mưu về bản chất là do chúng ta v́ lo âu trước một thế giới quá phức tạp nên buộc phải đi t́m một câu trả lời đơn giản dựa vào các thông tin tương đối dễ hiểu. Câu trả lời này khiến bộ năo tạm hài ḷng để có thể tiếp tục dồn năng lượng cho những vấn đề quan trọng khác. Tại sao? Bởi cảm giác yên ổn, làm chủ cuộc sống là mấu chốt của sinh tồn.
Tuy nhiên, mặt trái của những câu trả lời đơn giản này là nó không phản ánh thực tế. H́nh mặt người trên sao Hoả chẳng hạn, nếu chúng ta thu thập thêm các tấm ảnh sau này của NASA và nh́n tổng thể để phân tích, th́ vùng bề mặt đó của sao Hoả rất phức tạp. Tương tự, nguyên nhân sa sút của nước Đức rất phức tạp, nên câu trả lời đơn giản "tại dân Do Thái lũng đoạn xă hội" dễ hiểu hơn nhiều, nhất là khi kẻ có lỗi không phải là chính chúng ta.
Với một số người Việt ủng hộ ông Trump, để hiểu được bối cảnh xă hội Mỹ cùng hệ thống luật và bầu cử phức tạp của đất nước này trong một thời gian ngắn là rất khó. Vậy nên dù không đúng thực tế, nhưng thuyết âm mưu "Trung Cộng mua chuộc" khá dễ hiểu, đánh đúng tâm lư, và do vậy, cũng có tác dụng ổn định tâm lư và trấn an hơn rất nhiều.
https://www.vietbf.com/forum/attachment.php?attac hmentid=1729825&stc=1&d=1611323542
Tân Tổng thống Joe Biden tại lễ nhậm chức Tổng thống thứ 46 của Hoa Kỳ hôm 20/01/2021 tại Washington D.C
TẠI SAO THUYẾT ÂM MƯU BÁM RỄ VÀ SỐNG DAI?
Phần một của bài viết này cho ta thấy, về mặt tiến hoá, thuyết âm mưu tồn tại với mục đích đảm bảo sự sinh tồn của loài người. Khi chúng ta phải đối mặt với một thế giới rối rắm phức tạp quá mức chịu đựng, ta đơn giản hoá vấn đề và tạo ra một câu trả lời dễ hiểu nhất để bộ năo có thể an tâm với ư niệm rằng ta vẫn đang làm chủ được cuộc sống.
Tuy nhiên, thuyết âm mưu cũng có mặt tiêu cực. Nó tốt khi giúp một cá nhân an tâm với câu trả lời đơn giản để rồi tiếp tục sống. Vấn đề xảy ra khi cá nhân đó (1) không update thông tin và (2) chia sẻ lan truyền câu trả lời đơn giản ấy cho cả cộng đồng. Vậy thuyết âm mưu tồn tại trong mỗi cá nhân kiểu ǵ và di chuyển từ cá nhân ra tới xă hội qua những cơ chế tâm lư nào?
https://www.vietbf.com/forum/attachment.php?attac hmentid=1729826&stc=1&d=1611323542
Tổng thống Donald Trump ngày 20/1
Cơ chế thứ nhất: Nghe nhiều thành đúng
Bộ năo chỉ chiếm 2% trọng lượng cơ thể, nhưng nó ngốn tới 20% năng lượng. V́ tốn kém như vậy nên nguyên tắc làm việc của bộ năo là "càng ít phải nghĩ càng tốt".
Chính v́ thế, phần lớn các hoạt động thường ngày của chúng ta được hiệu quả hoá bằng thói quen, auto tự động, làm đôi khi không cần suy xét: từ việc đánh răng cho tới nuôi dạy con hay điều hành đất nước. Ai có khả năng biến cuộc sống của ḿnh thành một tổ hợp của các thói quen có lợi (ví dụ tập thể dục, tiết kiệm tiền, nghĩ kỹ trước khi phát biểu...vv) th́ sẽ có nhiều khả năng thành công hơn.
Dựa trên cơ chế đó, tất cả những ǵ khiến ta cảm thấy thân quen đều chui vào đầu nhanh hơn và ở lại lâu hơn, đơn giản v́ nó tiết kiệm năng lượng cho năo hơn. Đó là lư do ta thích nghe một bài hát cũ, tự dưng cảm mến người cùng quê, thích những người cùng tên hay có lối sống giống với ḿnh.
Đó cũng chính là lư do một thông tin dù sai, nếu nhắc đi nhắc lại trở nên thân quen, th́ sẽ trở thành một thông tin đúng, thậm chí cắm rễ trở thành đức tin và lư tưởng. Đây là nguyên tắc "tẩy năo" cơ bản của văn hoá, giáo dục, tôn giáo, quảng cáo, chính trị độc tài, và tuyên truyền.
Thuyết âm mưu tồn tại được trong một cộng đồng v́ sự liên tục nhắc đi nhắc lại này. Đôi khi, số người tin vào thuyết âm mưu là số đông như thời Đức Quốc Xă. Số đông cũng có thể sai, cũng có thể bị thuyết âm mưu dắt mũi, nhất là khi họ lo âu và muốn t́m một câu trả lời đơn giản cho cuộc sống phức tạp xung quanh.
Trong cuộc bầu cử Mỹ, do sức mạnh của mạng xă hội, "tần số" cộng hưởng cùng "cường độ". Chúng ta không những nghe đi nghe lại tin giả mà c̣n nghe với số lượng khủng từ nhiều nguồn và nhiều cấp độ. Cơ chế tâm lư kiểu "lấy thịt đè người" này khiến sự thật dù vững chắc đến mấy cũng sẽ có những khoảnh khắc bị lung lay.
https://www.vietbf.com/forum/attachment.php?attac hmentid=1729827&stc=1&d=1611323542
Cơ chế thứ hai: Thuyết âm mưu bồi đắp danh tính và giá trị cá nhân
Danh tính và giá trị cá nhân là cốt lơi cuả một con người. Chúng ta có xu hướng chơi với những người cùng danh tính và giá trị, v́ đó là cách để danh tính và giá trị cuả ḿnh có thêm sức nặng và ư nghĩa. Càng nhiều người giống ta th́ ta càng tự tin về bản thân ḿnh.
Khi tiếp xúc với hệ giá trị khác biệt, nếu không phaỉ người văn minh, một cá nhân sẽ đánh đồng sự khác biệt "Họ không đồng ư với ư kiến cuả ḿnh" với sự đe dọa danh tính "Họ khinh thường cá nhân ḿnh". Khi bị "tấn công" vào hệ giá trị, họ dễ tấn công lại, dễ trở nên lo sợ, và cũng dễ t́m đến các thuyết âm mưu để làm vũ khí bảo vệ bản thân.
Trở lại cuộc bầu cử Mỹ vừa qua, "danh tính Việt" và giá trị "ghét Trung Quốc" là một động lực để nhiều người Việt ủng hộ ông Trump. Những ǵ ông nói và làm đồng thuận với danh tính và giá trị đó. Điều này hoàn toàn dễ hiểu và thực sự đáng được tôn trọng.
Tuy nhiên, với một số cực đoan, ai không ủng hộ Trump sẽ trở thành kẻ thù của họ. Anti-Trump không phải là một ư kiến khác biệt kiểu tôi ăn thịt th́ bạn ăn cá, mà là cầm dao đâm vào bụng nhau, một cuộc tấn công vào bản chất cốt lơi của chính bản thân cá nhân đó, khiến họ phải cầm dao đâm lại.
Các phản biện từ phía những người này thể hiện rất rơ cảm giác bị tổn thương tới "danh tính Việt" và hệ giá trị "ghét Trung Quốc": "Bạn là người Việt sao lại đi ủng hộ Biden?"; "Tôi không muốn phải học tiếng Tàu"; "Mày muốn quỳ gối trước Tàu hay sao?"; "Muốn mất biển đảo hả" ...vv.
V́ khá nhiều người Việt tha thiết với "danh tính Việt" và giá trị "ghét Trung Quốc", các thuyết âm mưu phù hợp với việc Trump sẽ lật cờ được họ lan toả nhiều hơn ra ngoài xă hội.
Cơ chế thứ ba: Thuyết âm mưu cho ta một cộng đồng sẻ chia
Con người là sinh vật bầy đàn, chúng ta không thể tồn tại nếu thiếu một cộng đồng để tương trợ vỗ về. Thời xa xưa, h́nh thức trừng phạt khắc nghiệt nhất không phải là cái chết mà là sự ghẻ lạnh và bị bỏ rơi. Kẻ mắc tội thường chết hoặc tự sát v́ cô đơn chứ không phải v́ thiếu ăn.
Trong xă hội hiện đại, thuyết âm mưu với bản chất đổ lỗi, chia thế giới thành hai phe ta địch khiến bất kỳ ai cũng có cảm giác được ở trong một cộng đồng gắn kết chung tay chống lại cái ác. Lên mạng, cảm giác xung quanh ḿnh toàn những người nói giống như ḿnh, nghĩ giống như ḿnh, có kẻ thù hệt như ḿnh là một nguồn năng lượng và trợ giúp vô biên.
Thời Đức Quốc Xă, rất nhiều người khi Hitler mới lên cầm quyền không đồng ư với lư tưởng của ông ta. Tuy nhiên, để trở thành một thành viên của cộng đồng, họ đă dần dần thay đổi.
Thuyết âm mưu ngày càng nở rộ v́ thời nay, niềm tin của ta có thể khác với cộng đồng nơi ta đang sống nhưng luôn có một cộng đồng khác trên mạng giang tay chào đón.
Đây cũng chính là một lư do khiến nhiều thanh niên Hồi giáo thế hệ thứ hai trở thành cực đoan và đi theo IS. Một số bạn trẻ nguồn gốc di dân này thiếu sự quan tâm đồng cảm của cha mẹ do gánh nặng mưu sinh, bật khỏi gốc rễ văn hoá và tôn giáo, rối ren về danh tính và giá trị ḿnh là ai. Cộng đồng những tín đồ cực đoan thông qua mạng internet đem lại cho họ một câu trả lời kiểu thuyết âm mưu đơn giản (Phương Tây là kẻ thù) và một ṿng tay bằng hữu ấm áp (Anh em Hồi giáo toàn thế giới chung sức phục hưng đức tin nguyên thuỷ).
Trở lại cuộc bầu cử tại Mỹ, nhiều tài khoản facebook ủng hộ hoặc anti-Trump trở thành những cộng đồng nho nhỏ để sẻ chia, vỗ về, chấn an tinh thần cho nhau. Các ư kiến trái chiều bị chửi bới thậm tệ hoặc thẳng tay block. Những ốc đảo tâm lư đó là chốn dừng chân yên ổn giữa biển cả sóng lớn. Cũng như một cộng đồng để tin yêu và thuộc về luôn là yếu tố đảm bảo sinh tồn của mỗi con người.
Cơ chế thứ tư: Thiên kiến xác nhận đẩy mạnh thuyết âm mưu
Chúng ta hăy dùng một ví dụ về bói toán. Có lần, tôi thử cho các SV của ḿnh đọc bản tử vi dựa trên ngày sinh của mỗi bạn. Hầu hết các SV đều cho rằng bản tử vi khá chính xác, bằng cách cung cấp các sự kiện chứng minh như "em mới bỏ người yêu" hay "đúng là hao tiền v́ em vừa mua điện thoại".
Vấn đề là, tôi đă cho cả lớp đọc một bản tử vi y hệt nhau. Thiên kiến xác nhận (confirmation bias) là xu hướng khi ta tin vào một điều ǵ đó th́ trí óc ta sẽ bị thu hết đến những sự kiện và thông tin phù hợp với niềm tin đó. Ta trở nên thiếu khách quan, và chỉ nh́n thấy những ǵ ḿnh muốn thấy.
Cơ chế tâm lư này rất quan trọng cho sự sinh tồn v́ bộ năo có thể tiết kiệm năng lượng để tập trung vào những tín hiệu quan trọng. Tuy nhiên, với thuyết âm mưu, những tín hiệu quan trọng chưa chắc đă là những tín hiệu đúng mà chỉ là những tín hiệu dễ tiếp thu nhất và khớp với niềm tin của ta nhất.
Ví dụ, một người ủng hộ Trump quan sát thấy các chiến sĩ quân đội đứng quay lưng lại Biden khi ông đi qua trong buổi lễ nhậm chức. Anh cho rằng đó là tín hiệu phản kháng khinh bỉ tổng thống mới. Thực ra, việc đứng quay lưng hướng mặt ra quan sát đám đông là một phương cách để kiểm soát an ninh cho các yếu nhân.
Mạng xă hội như facebook và các thuật toán của internet khiến thiên kiến xác nhận tấn công chúng ta một cách tổng lực. Chỉ cần một vài lần t́m kiếm, like, chia sẻ hay comment là những post và nội dung tương tự sẽ ồ ạt kéo đến. Mục tiêu của các nhà cung cấp dịch vụ là tăng tần số tương tác, bất kể đó là tương tác ǵ. Rất nhanh chóng, trên tường nhà bạn sẽ toàn các nội dung hệt như niềm tin của bạn. Và trong cái bong bóng đó, thế giới có thể diễn ra hệt như bạn mong muốn. Chỉ có điều, đó không phải là thế giới thật.
Các cơ chế khác
Cũng như thiên kiến tự xác nhận, chúng ta có tới gần 200 thiên kiến (bias) khác nữa và tất cả đều có thể khiến thuyết âm mưu tồn tại dai dẳng. Ví dụ, ta dễ tin thuyết âm mưu hơn khi thiếu kiến thức chuyên môn về vấn đề đó, khi ta có chuyên môn nhưng cần lời giải đáp nhanh chóng, khi ta bị ảnh hưởng bởi cảm xúc yêu ghét vui buồn hay đặc biệt là giận giữ, khi ta đă trót tuyên ngôn rồi đâm lao th́ phải theo lao...vv.
Thiên kiến là con dao hai lưỡi. Nó như những con đường tắt giúp ta đến đich nhanh hơn. Tuy nhiên, cái đích đến đó có lợi hay có hại lại là một câu hỏi hoàn toàn khác. PGS.TS Nguyễn Phương Mai
https://www.vietbf.com/forum/attachment.php?attac hmentid=1729822&stc=1&d=1611323542
Trong bữa tiệc năm mới, tôi t́nh cờ nói chuyện với một người bạn tin rằng lịch sử loài người đă và đang bị những sinh vật ngoài hành tinh trông giống như thằn lằn (reptilian humanoid/ lizard people) thống trị. Những sinh vật khổng lồ này tới Trái Đất bằng UFO, hoá thân thành tầng lớp lănh đạo với mục đích biến loài người thành nô lệ. Những con thằn lằn trá h́nh này là vô số các vua chúa trong quá khứ, tiếp nối bằng tầng lớp tinh hoa, tư sản, giàu có và quyền lực thời hiện đại như Nữ hoàng Anh, Obama, Madonna, Katy Perry, Justin Bieber, và cựu tổng thống Trump.
Bạn tôi không cô đơn. Chỉ trong nội vi nước Mỹ đă có tới 4% dân số, tức là khoảng 12 triệu người, tin chắc như đinh đóng cột rằng thằn lằn đội lốt người đang làm bá chủ thế giới, và 7% dân số c̣n lưỡng lự và tin rằng điều này hoàn toàn có thể đang xảy ra.
Thuyết âm mưu là ǵ và đặc điểm của nó ra sao?
Những thuyết âm mưu như vậy nhiều vô kể, nhưng tựu trung lại đều mang hai đặc điểm: (1) Thuyết nhắm tới các tổ chức/ mạng lưới lớn, hoạt động ngầm, và (2) có dă tâm mang tính quyền lực thống trị. Ví dụ, người Do Thái cấu kết quyền lực ngầm thống trị thế giới; H́nh dạng Trái Đất thật ra bẹt như cái đĩa nhưng NASA giả tạo số liệu khiến ta tưởng Trái Đất tṛn để dễ bề thống trị luồng thông tin chuyển giao toàn cầu; Vaccin là chất độc gây bệnh nhưng các công ty dược phẩm che giấu để tăng trưởng lợi tức...vv.
Gần đây nhất là thuyết âm mưu về Deep State - "Nhà nước ngầm" của giới chính trị và doanh nghiệp cấu kết với nhau thống trị xă hội. Thuyết này bắt nguồn từ một chút sự thực của nền chính trị độc tài Trung Đông. Sau đó ư tưởng này lan sang Mỹ. Bất chấp một chế tài dân chủ có lịch sử lâu đời và hệ thống cân bằng quyền lực chặt chẽ, rất nhiều người tin rằng bỏ phiếu là vô nghĩa v́ ai là tổng thống th́ Deep State đă lựa chọn trước rồi. Deep State cộng hưởng mạnh mẽ với việc "tát cạn đầm lầy" mà ông Trump đưa ra. Nó cũng là một nguyên nhân nhiều người không chấp nhận kết quả cuộc bầu cử vưà qua.
https://www.vietbf.com/forum/attachment.php?attac hmentid=1729823&stc=1&d=1611323542
Thuyết âm mưu và fake news
Thuyết âm mưu ngoài hai đặc điểm như nêu trên (mạng luới ngầm + âm mưu thống trị) c̣n có một đặc điểm thứ ba, đồng thời là yếu tố quan trọng nhất để một "ư tưởng" trở thành một "lư thuyết" và tồn tại cùng thời gian: tin giả. Thuật ngữ "fake news" xuất hiện từ khá lâu, và trở nên phổ biến khi ông Trump dùng nó để chỉ trích giới báo chí.
Tin giả bao gồm các nội dung (1) bịa đặt; (2) châm chọc - satire; (3) tiêu đề kích động - click bait - và không khớp với nội dung; (4) nội dung bị cố t́nh bóp méo; (5) sự kiện có thật nhưng đặt trong hoàn cảnh khác để gây hiểu nhầm.
Gần đây, việc không chấp nhận kết quả bầu cử khiến hàng ngh́n tin giả lan truyền như vũ băo giữa những người Việt ủng hộ ông Trump. Ví dụ, bà chủ tịch Hạ Viện trốn khỏi Mỹ bị bắt ở biên giới Canada; Cả một mạng lưới đảng Dân Chủ lẫn Giáo Hoàng phạm tội ấu dâm; Quân đội thề trung thành với Trump và sẽ giúp ông đảo chính; Biden đă tống vào tù c̣n Trump sẽ giả trang Biden tiếp tục lănh đạo; ông Trump gửi ông Biden một cái thư vỏn vẹn mấy chữ "Ông biết thưà là tôi thắng"...
Các báo lớn cũng không tránh được tin giả. Sau khi đăng hàng loạt tin sai lệch về máy chủ Dominion và đối mặt với khả năng bị kiện, American Thinker đă phải chính thức xin lỗi. Những hăng lớn như Fox News và Newsmax cũng phải nhanh chóng đính chính.
Tin giả có tốc độ lan truyền nhanh gấp 6 lần các tin thật. Các tin giả về chính trị cũng lan truyền nhanh hơn các tin giả khác. Ví dụ, tin giả "bố ông Trump là thành viên của tổ chức phân biệt chủng tộc KKK" là một trong những tin khủng được đọc tới nhiều triệu lần từ Facebook.
Kỳ lạ hơn, trong khi chúng ta thường nhất chí cho rằng các tin tức trên mạng xă hội không đáng tin. Nhưng dù ư thức rơ như vậy, ta vẫn có xu hướng lấy tin trên mạng xă hội và bị ảnh hưởng sâu sắc bởi mạng xă hội. Điều này hệt như ta biết hút thuốc là có hại, nhưng ta vẫn tiếp tục hút và để cơ thể mang bệnh.
V́ sao thuyết âm mưu tồn tại
"Hạnh phúc", "ghê tởm", "buồn", "ngạc nhiên" hay "giận dữ" đều là những cảm xúc cơ bản, nhưng về mặt tiến hoá, "sợ hăi" mới chính là thứ cảm xúc khiến bộ năo kích hoạt nhanh nhất. Phải biết sợ để không mạo hiểm thiệt đến tính mạng, không làm kẻ khác giận giữ để thiệt thân, không ăn thứ độc hại để mang bệnh. Trong năo người, amygdala là một bộ phận đọc cảm xúc, và nó kích hoạt mạnh nhất với nỗi sợ hăi. Người có bộ phận này không kích hoạt thường làm bản thân bị tổn thương tới do không biết sợ là ǵ.
Với nội dung chủ yếu là kích động nỗi sợ hăi về một thế lực ngầm có âm mưu độc ác, thế nên thuyết âm mưu thu hút bộ năo như sắt và nam châm vậy. Cơ chế hoạt động của bộ năo đảm bảo gần như chắc chắc rằng, thuyết âm mưu luôn chiếm được sự chú ư đầu tiên trước tất cả các tin tức khác. Loài người v́ có cơ chế sợ hăi một cách quá nhạy cảm, "giết thừa c̣n hơn bỏ sót" như vậy nên mới tồn tại cho đến ngày nay.
Tuy nhiên, bộ năo vốn chỉ được phát triển cho một cuộc sống bộ lạc nhỏ lẻ chừng vài chục người, với một cơ số tín hiệu sợ hăi có giới hạn (ví dụ hổ báo, các bộ lạc đối địch). Xă hội hiện đại với băo lũ thông tin khiến thế giới quan của chúng ta bị sốc. Ta bỗng dưng phải đối mặt với một đại dương thông tin mà tín hiệu sợ hăi phát ra từ khắp nơi, gia đ́nh, công sở, thậm chí từ một đất nước xa xôi ta chưa từng đặt chân tới. Để đối mặt với thực trạng quá tải rối rắm và cấp bách đó, con người có lựa chọn là thay đổi cách nh́n để t́m lời giải đáp và sự yên ổn cho chính ḿnh.
Bạn hẳn đă từng nhiều lần ngẩng nh́n bầu trời và thốt lên: "Đám mây kia thật giống con mèo". Người Việt từng xôn xao khi phát hiện ra trên mai cua có h́nh mặt người, cũng giống như cả thế giới từng xôn xao khi ảnh chụp sao Hoả có h́nh một cái đầu người nằm lăn trên cát. Bộ năo liên kết các thông tin rời rạc và tạo ra một cụm thông tin có ư nghĩa. Nếu nh́n vào ba dấu chấm, bộ năo sẽ tự kết nối chúng với nhau và bảo ta đó là h́nh tam giác.
https://www.vietbf.com/forum/attachment.php?attac hmentid=1729824&stc=1&d=1611323542
Khi thế giới xung quanh nhiễu loạn, bộ năo sẽ t́m các thông tin có thể xâu chuỗi với nhau và h́nh thành câu trả lời. Khả năng tư duy motif này khiến loài người phát triển tột bậc. Tuy nhiên, các kết nối không phải lúc nào cũng chính xác. Với những người nh́n thế giới với sự dè chừng, nghi ngờ và lo sợ, các kết nối đó lại càng thiếu khách quan do nhiều kết nối là tin giả. Với một người lo sợ, một tiếng động thôi cũng có thể là mối hiểm nguy, kể cả khi tiếng động đó từ một kẻ thích đùa hay cố t́nh reo rắc sợ hăi. Rất nhiều câu trả lời đến từ các kết nối (giả) đó chính là thuyết âm mưu.
Như vậy, thuyết âm mưu về bản chất là do chúng ta v́ lo âu trước một thế giới quá phức tạp nên buộc phải đi t́m một câu trả lời đơn giản dựa vào các thông tin tương đối dễ hiểu. Câu trả lời này khiến bộ năo tạm hài ḷng để có thể tiếp tục dồn năng lượng cho những vấn đề quan trọng khác. Tại sao? Bởi cảm giác yên ổn, làm chủ cuộc sống là mấu chốt của sinh tồn.
Tuy nhiên, mặt trái của những câu trả lời đơn giản này là nó không phản ánh thực tế. H́nh mặt người trên sao Hoả chẳng hạn, nếu chúng ta thu thập thêm các tấm ảnh sau này của NASA và nh́n tổng thể để phân tích, th́ vùng bề mặt đó của sao Hoả rất phức tạp. Tương tự, nguyên nhân sa sút của nước Đức rất phức tạp, nên câu trả lời đơn giản "tại dân Do Thái lũng đoạn xă hội" dễ hiểu hơn nhiều, nhất là khi kẻ có lỗi không phải là chính chúng ta.
Với một số người Việt ủng hộ ông Trump, để hiểu được bối cảnh xă hội Mỹ cùng hệ thống luật và bầu cử phức tạp của đất nước này trong một thời gian ngắn là rất khó. Vậy nên dù không đúng thực tế, nhưng thuyết âm mưu "Trung Cộng mua chuộc" khá dễ hiểu, đánh đúng tâm lư, và do vậy, cũng có tác dụng ổn định tâm lư và trấn an hơn rất nhiều.
https://www.vietbf.com/forum/attachment.php?attac hmentid=1729825&stc=1&d=1611323542
Tân Tổng thống Joe Biden tại lễ nhậm chức Tổng thống thứ 46 của Hoa Kỳ hôm 20/01/2021 tại Washington D.C
TẠI SAO THUYẾT ÂM MƯU BÁM RỄ VÀ SỐNG DAI?
Phần một của bài viết này cho ta thấy, về mặt tiến hoá, thuyết âm mưu tồn tại với mục đích đảm bảo sự sinh tồn của loài người. Khi chúng ta phải đối mặt với một thế giới rối rắm phức tạp quá mức chịu đựng, ta đơn giản hoá vấn đề và tạo ra một câu trả lời dễ hiểu nhất để bộ năo có thể an tâm với ư niệm rằng ta vẫn đang làm chủ được cuộc sống.
Tuy nhiên, thuyết âm mưu cũng có mặt tiêu cực. Nó tốt khi giúp một cá nhân an tâm với câu trả lời đơn giản để rồi tiếp tục sống. Vấn đề xảy ra khi cá nhân đó (1) không update thông tin và (2) chia sẻ lan truyền câu trả lời đơn giản ấy cho cả cộng đồng. Vậy thuyết âm mưu tồn tại trong mỗi cá nhân kiểu ǵ và di chuyển từ cá nhân ra tới xă hội qua những cơ chế tâm lư nào?
https://www.vietbf.com/forum/attachment.php?attac hmentid=1729826&stc=1&d=1611323542
Tổng thống Donald Trump ngày 20/1
Cơ chế thứ nhất: Nghe nhiều thành đúng
Bộ năo chỉ chiếm 2% trọng lượng cơ thể, nhưng nó ngốn tới 20% năng lượng. V́ tốn kém như vậy nên nguyên tắc làm việc của bộ năo là "càng ít phải nghĩ càng tốt".
Chính v́ thế, phần lớn các hoạt động thường ngày của chúng ta được hiệu quả hoá bằng thói quen, auto tự động, làm đôi khi không cần suy xét: từ việc đánh răng cho tới nuôi dạy con hay điều hành đất nước. Ai có khả năng biến cuộc sống của ḿnh thành một tổ hợp của các thói quen có lợi (ví dụ tập thể dục, tiết kiệm tiền, nghĩ kỹ trước khi phát biểu...vv) th́ sẽ có nhiều khả năng thành công hơn.
Dựa trên cơ chế đó, tất cả những ǵ khiến ta cảm thấy thân quen đều chui vào đầu nhanh hơn và ở lại lâu hơn, đơn giản v́ nó tiết kiệm năng lượng cho năo hơn. Đó là lư do ta thích nghe một bài hát cũ, tự dưng cảm mến người cùng quê, thích những người cùng tên hay có lối sống giống với ḿnh.
Đó cũng chính là lư do một thông tin dù sai, nếu nhắc đi nhắc lại trở nên thân quen, th́ sẽ trở thành một thông tin đúng, thậm chí cắm rễ trở thành đức tin và lư tưởng. Đây là nguyên tắc "tẩy năo" cơ bản của văn hoá, giáo dục, tôn giáo, quảng cáo, chính trị độc tài, và tuyên truyền.
Thuyết âm mưu tồn tại được trong một cộng đồng v́ sự liên tục nhắc đi nhắc lại này. Đôi khi, số người tin vào thuyết âm mưu là số đông như thời Đức Quốc Xă. Số đông cũng có thể sai, cũng có thể bị thuyết âm mưu dắt mũi, nhất là khi họ lo âu và muốn t́m một câu trả lời đơn giản cho cuộc sống phức tạp xung quanh.
Trong cuộc bầu cử Mỹ, do sức mạnh của mạng xă hội, "tần số" cộng hưởng cùng "cường độ". Chúng ta không những nghe đi nghe lại tin giả mà c̣n nghe với số lượng khủng từ nhiều nguồn và nhiều cấp độ. Cơ chế tâm lư kiểu "lấy thịt đè người" này khiến sự thật dù vững chắc đến mấy cũng sẽ có những khoảnh khắc bị lung lay.
https://www.vietbf.com/forum/attachment.php?attac hmentid=1729827&stc=1&d=1611323542
Cơ chế thứ hai: Thuyết âm mưu bồi đắp danh tính và giá trị cá nhân
Danh tính và giá trị cá nhân là cốt lơi cuả một con người. Chúng ta có xu hướng chơi với những người cùng danh tính và giá trị, v́ đó là cách để danh tính và giá trị cuả ḿnh có thêm sức nặng và ư nghĩa. Càng nhiều người giống ta th́ ta càng tự tin về bản thân ḿnh.
Khi tiếp xúc với hệ giá trị khác biệt, nếu không phaỉ người văn minh, một cá nhân sẽ đánh đồng sự khác biệt "Họ không đồng ư với ư kiến cuả ḿnh" với sự đe dọa danh tính "Họ khinh thường cá nhân ḿnh". Khi bị "tấn công" vào hệ giá trị, họ dễ tấn công lại, dễ trở nên lo sợ, và cũng dễ t́m đến các thuyết âm mưu để làm vũ khí bảo vệ bản thân.
Trở lại cuộc bầu cử Mỹ vừa qua, "danh tính Việt" và giá trị "ghét Trung Quốc" là một động lực để nhiều người Việt ủng hộ ông Trump. Những ǵ ông nói và làm đồng thuận với danh tính và giá trị đó. Điều này hoàn toàn dễ hiểu và thực sự đáng được tôn trọng.
Tuy nhiên, với một số cực đoan, ai không ủng hộ Trump sẽ trở thành kẻ thù của họ. Anti-Trump không phải là một ư kiến khác biệt kiểu tôi ăn thịt th́ bạn ăn cá, mà là cầm dao đâm vào bụng nhau, một cuộc tấn công vào bản chất cốt lơi của chính bản thân cá nhân đó, khiến họ phải cầm dao đâm lại.
Các phản biện từ phía những người này thể hiện rất rơ cảm giác bị tổn thương tới "danh tính Việt" và hệ giá trị "ghét Trung Quốc": "Bạn là người Việt sao lại đi ủng hộ Biden?"; "Tôi không muốn phải học tiếng Tàu"; "Mày muốn quỳ gối trước Tàu hay sao?"; "Muốn mất biển đảo hả" ...vv.
V́ khá nhiều người Việt tha thiết với "danh tính Việt" và giá trị "ghét Trung Quốc", các thuyết âm mưu phù hợp với việc Trump sẽ lật cờ được họ lan toả nhiều hơn ra ngoài xă hội.
Cơ chế thứ ba: Thuyết âm mưu cho ta một cộng đồng sẻ chia
Con người là sinh vật bầy đàn, chúng ta không thể tồn tại nếu thiếu một cộng đồng để tương trợ vỗ về. Thời xa xưa, h́nh thức trừng phạt khắc nghiệt nhất không phải là cái chết mà là sự ghẻ lạnh và bị bỏ rơi. Kẻ mắc tội thường chết hoặc tự sát v́ cô đơn chứ không phải v́ thiếu ăn.
Trong xă hội hiện đại, thuyết âm mưu với bản chất đổ lỗi, chia thế giới thành hai phe ta địch khiến bất kỳ ai cũng có cảm giác được ở trong một cộng đồng gắn kết chung tay chống lại cái ác. Lên mạng, cảm giác xung quanh ḿnh toàn những người nói giống như ḿnh, nghĩ giống như ḿnh, có kẻ thù hệt như ḿnh là một nguồn năng lượng và trợ giúp vô biên.
Thời Đức Quốc Xă, rất nhiều người khi Hitler mới lên cầm quyền không đồng ư với lư tưởng của ông ta. Tuy nhiên, để trở thành một thành viên của cộng đồng, họ đă dần dần thay đổi.
Thuyết âm mưu ngày càng nở rộ v́ thời nay, niềm tin của ta có thể khác với cộng đồng nơi ta đang sống nhưng luôn có một cộng đồng khác trên mạng giang tay chào đón.
Đây cũng chính là một lư do khiến nhiều thanh niên Hồi giáo thế hệ thứ hai trở thành cực đoan và đi theo IS. Một số bạn trẻ nguồn gốc di dân này thiếu sự quan tâm đồng cảm của cha mẹ do gánh nặng mưu sinh, bật khỏi gốc rễ văn hoá và tôn giáo, rối ren về danh tính và giá trị ḿnh là ai. Cộng đồng những tín đồ cực đoan thông qua mạng internet đem lại cho họ một câu trả lời kiểu thuyết âm mưu đơn giản (Phương Tây là kẻ thù) và một ṿng tay bằng hữu ấm áp (Anh em Hồi giáo toàn thế giới chung sức phục hưng đức tin nguyên thuỷ).
Trở lại cuộc bầu cử tại Mỹ, nhiều tài khoản facebook ủng hộ hoặc anti-Trump trở thành những cộng đồng nho nhỏ để sẻ chia, vỗ về, chấn an tinh thần cho nhau. Các ư kiến trái chiều bị chửi bới thậm tệ hoặc thẳng tay block. Những ốc đảo tâm lư đó là chốn dừng chân yên ổn giữa biển cả sóng lớn. Cũng như một cộng đồng để tin yêu và thuộc về luôn là yếu tố đảm bảo sinh tồn của mỗi con người.
Cơ chế thứ tư: Thiên kiến xác nhận đẩy mạnh thuyết âm mưu
Chúng ta hăy dùng một ví dụ về bói toán. Có lần, tôi thử cho các SV của ḿnh đọc bản tử vi dựa trên ngày sinh của mỗi bạn. Hầu hết các SV đều cho rằng bản tử vi khá chính xác, bằng cách cung cấp các sự kiện chứng minh như "em mới bỏ người yêu" hay "đúng là hao tiền v́ em vừa mua điện thoại".
Vấn đề là, tôi đă cho cả lớp đọc một bản tử vi y hệt nhau. Thiên kiến xác nhận (confirmation bias) là xu hướng khi ta tin vào một điều ǵ đó th́ trí óc ta sẽ bị thu hết đến những sự kiện và thông tin phù hợp với niềm tin đó. Ta trở nên thiếu khách quan, và chỉ nh́n thấy những ǵ ḿnh muốn thấy.
Cơ chế tâm lư này rất quan trọng cho sự sinh tồn v́ bộ năo có thể tiết kiệm năng lượng để tập trung vào những tín hiệu quan trọng. Tuy nhiên, với thuyết âm mưu, những tín hiệu quan trọng chưa chắc đă là những tín hiệu đúng mà chỉ là những tín hiệu dễ tiếp thu nhất và khớp với niềm tin của ta nhất.
Ví dụ, một người ủng hộ Trump quan sát thấy các chiến sĩ quân đội đứng quay lưng lại Biden khi ông đi qua trong buổi lễ nhậm chức. Anh cho rằng đó là tín hiệu phản kháng khinh bỉ tổng thống mới. Thực ra, việc đứng quay lưng hướng mặt ra quan sát đám đông là một phương cách để kiểm soát an ninh cho các yếu nhân.
Mạng xă hội như facebook và các thuật toán của internet khiến thiên kiến xác nhận tấn công chúng ta một cách tổng lực. Chỉ cần một vài lần t́m kiếm, like, chia sẻ hay comment là những post và nội dung tương tự sẽ ồ ạt kéo đến. Mục tiêu của các nhà cung cấp dịch vụ là tăng tần số tương tác, bất kể đó là tương tác ǵ. Rất nhanh chóng, trên tường nhà bạn sẽ toàn các nội dung hệt như niềm tin của bạn. Và trong cái bong bóng đó, thế giới có thể diễn ra hệt như bạn mong muốn. Chỉ có điều, đó không phải là thế giới thật.
Các cơ chế khác
Cũng như thiên kiến tự xác nhận, chúng ta có tới gần 200 thiên kiến (bias) khác nữa và tất cả đều có thể khiến thuyết âm mưu tồn tại dai dẳng. Ví dụ, ta dễ tin thuyết âm mưu hơn khi thiếu kiến thức chuyên môn về vấn đề đó, khi ta có chuyên môn nhưng cần lời giải đáp nhanh chóng, khi ta bị ảnh hưởng bởi cảm xúc yêu ghét vui buồn hay đặc biệt là giận giữ, khi ta đă trót tuyên ngôn rồi đâm lao th́ phải theo lao...vv.
Thiên kiến là con dao hai lưỡi. Nó như những con đường tắt giúp ta đến đich nhanh hơn. Tuy nhiên, cái đích đến đó có lợi hay có hại lại là một câu hỏi hoàn toàn khác. PGS.TS Nguyễn Phương Mai