Romano
11-10-2021, 09:06
Trong thực hành pháp lư có một nguyên tắc: Không ai có tội đến khi bị ṭa kết án. Nhưng với văn hoá phê phán trên mạng ngày nay, nhiều người bị coi như tội phạm trước khi cơ quan thẩm quyền kết luận.Trong thời gian qua, giới giải trí tại Việt Nam đă chứng kiến nhiều diễn viên, ca sĩ hay người nổi tiếng nói chung vướng vào các lùm xùm về từ thiện, vấn đề đời tư hay sự nghiệp… Nhiều sản phẩm giải trí, nghệ thuật có họ góp mặt cũng chịu sự tấn công trên mạng xă hội. Những "làn sóng" tẩy chay, kêu gọi tẩy chay bắt đầu xuất hiện.
Để hiểu rơ hơn về bản chất hiện tượng tẩy chay, kêu gọi tẩy chay cũng như các tác động của nó, phóng viên Báo điện tử VietnamPlus đă có cuộc trao đổi với bà Bùi Trà My - Thạc sỹ Phân tích và Phê b́nh Đại học Goldsmiths (Anh). Hiện bà Trà My là thành viên Ban giám hiệu phụ trách chương tŕnh giáo dục và phát triển cá nhân tại trường Phổ thông liên cấp Olympia (Hà Nội).
Nhận diện tẩy chay trên mạng xă hội
- Trước những vụ lùm xùm liên quan đến người nổi tiếng xảy ra vừa qua, khán giả Việt Nam được cho là đă tham gia vào những "làn sóng" tẩy chay hoặc kêu gọi tẩy chay trên mạng. Vậy nguồn gốc của hiện tượng tẩy chay hay kêu gọi tẩy chay này đến từ đâu?
Bà Bùi Trà My: Việc không hài ḷng với ai đó hay một sản phẩm nào đó và đứng ra kêu gọi tẩy chay không phải hiện tượng ǵ mới trong xă hội. Chúng ta có thể dễ dàng thấy nó xuất hiện từ trẻ nhỏ khi chúng rủ nhau không chơi với một bạn nào đó v́ đủ lư do như trang phục, diện mạo, gia đ́nh, hay đơn giản là muốn ḿnh nổi bật hơn.
Xuất hiện từ sớm như vậy, nhưng phải đến khi có mạng xă hội, hiện tượng này mới trở nên mạnh mẽ như hiện nay. Mạng xă hội trao cho công chúng một quyền lực rất lớn, đó là tṛ chuyện trực tiếp với đám đông và kêu gọi đám đông.Chúng ta có thể tưởng tượng ra sự khác nhau giữa việc có năm khách hàng đang bực bội ở năm thành phố khác nhau, so với với năm khách hàng đang bực bội ở cùng một căn pḥng. Tệ hơn là căn pḥng đó được truyền h́nh trực tiếp trên mạng. Sự không hài ḷng tập thể kéo theo nhiều hệ quả hơn là sự bất măn cá nhân. Kêu gọi tẩy chay một sản phẩm, một công ty hay một cá nhân có thể là một trong số đó.
- Có ư kiến cho rằng ở thời điểm hiện nay, khi mạng xă hội trở nên phổ biến hơn nhiều th́ việc tẩy chay đă trở thành "làn sóng" có sức tàn phá ghê gớm. Bà có nhận định ǵ về ư kiến này?
Bà Bùi Trà My: Trước khi nói về hiện tượng tẩy chay/kêu gọi tẩy chay, tôi cho rằng cần bóc tách ảnh hưởng của mạng xă hội đối với người dùng.
Thứ nhất, những nút like, nút share đă được chứng minh là khiến cho lượng dopamine – một hormone mang lại niềm vui tăng lên và có thể gây nghiện (tương tự như khi ăn đồ ăn ngon hay sử dụng chất kích thích).
Thứ hai, mạng xă hội cũng khiến người dùng rơi vào trạng thái "FOMO" (“fear of missing out” - nỗi sợ bị bỏ lỡ), sợ ḿnh lỡ không đọc tin về ca sỹ A, sợ ḿnh lỡ b́nh luận b́nh phẩm về nghệ sỹ B, tất cả mọi người đang chê bai chủ doanh nghiệp C, ḿnh cũng nên viết điều ǵ đó.Cá nhân tôi cho rằng, hai điều trên, dù vô t́nh hay hữu ư, đều đang trở thành hai động cơ lớn khiến nhiều người tham gia vào các cuộc b́nh luận, tẩy chay người nổi tiếng trên mạng. Và khi sa đà vào đó rồi th́ rất khó dứt ra.
Không ai là tội phạm đến khi ṭa tuyên án
- Thực tế cho thấy có hiện tượng gười kêu gọi tẩy chay không chỉ ngừng ủng hộ một cá nhân hay một sản phẩm, mà c̣n muốn hủy hoại sự nghiệp của người đó hoặc muốn sản phẩm này không bao giờ xuất hiện trên kệ nữa. Theo bà, đây có phải là “đặc điểm riêng có” ở Việt Nam?
Bà Bùi Trà My: Ở Việt Nam hay quốc gia nào cũng vậy, sự ra đời của không gian mạng cho phép các tiếng nói được bày tỏ và lắng nghe một cách thoải mái và đa dạng hơn trước. Thực tế này giúp xă hội chúng ta có thêm nhiều ư tưởng hay và sáng tạo đồng thời tạo ra một làn sóng say mê thể hiện tư tưởng của cá nhân. Trong làn sóng đó, có người chọn cách chừng mực và dùng lư lẽ, có người sẽ cảm xúc hơn.Điều có thể, tôi nhấn mạnh từ “có thể,” khiến Việt Nam khác biệt so với nhiều quốc gia: Các chuẩn mực đạo đức và hệ giá trị truyền thống được coi trọng, mức độ tôn trọng sự đa dạng và khác biệt c̣n chưa cao, văn hóa phê phán c̣n cảm tính nên dễ lẫn lộn. Ví dụ đối với một nghệ sỹ, v́ cần lên án việc làm A mà lên án luôn cả việc làm B dù việc làm ấy đáng trân trọng.
Bên cạnh đó, việc thiếu niềm tin vào công lư cũng có thể là một lư do khiến công chúng chọn cách tự “kết án” bằng cách tẩy chay một công ty, một sản phẩm hay một cá nhân.
Trong thực hành pháp lư có một nguyên tắc: Không ai là tội phạm cho đến khi toà tuyên án. Nhưng với văn hóa phê phán trên mạng xă hội theo cách chúng ta đang nh́n thấy, nhiều người có thể đă bị xă hội kết án trước khi cơ quan có thẩm quyền kịp đưa ra lời kết luận.
- Cũng có ư kiến cho rằng mặt tích cực của việc tẩy chay hay kêu gọi tẩy chay sẽ khiến người nổi tiếng phải điều chỉnh bản thân để giành lại sự yêu mến của khán giả. Bà b́nh luận ǵ về ư kiến này?
Bà Bùi Trà My: Tôi đoán nhiều người sẽ trích dẫn cuốn “Tâm lư học đám đông” để nói về sự nguy hiểm và mù quáng của đám đông trong những cuộc tẩy chay và kêu gọi tẩy chay này. Tuy nhiên, tôi muốn nhắc tới một khía cạnh khác nữa mà tôi tin: Trí tuệ của đám đông.Một cách tự nhiên, một cộng đồng người rồi sẽ t́m ra cách để sống sót. Trong một vài thời điểm, dù không được lên kế hoạch từ trước, lên án hay tẩy chay có thể đă trở thành chiến lược sinh tồn tập thể với mong muốn xă hội ḿnh đang sống trong sạch hơn, công bằng hơn…
Công chúng và người dân bây giờ tiếp cận với thông tin đa dạng hơn trước rất nhiều, lối sống và quan điểm cũng ngày càng khác nhau. Một cách tự nhiên, tôi tin rằng sản phẩm tốt, con người tốt sẽ dần được ghi nhận và được bảo vệ khi bị tấn công.
Giới hạn của sự tự do trên mạng xă hội
- Ai cũng có quyền tự do ngôn luận, nhưng theo bà đâu là giới hạn của sự tự do khi tham gia mạng xă hội?
Bà Bùi Trà My: Mạng xă hội cho chúng ta cơ hội để nói ra tiếng nói của ḿnh tới đông đảo mọi người, thúc đẩy sự dân chủ và đa dạng xă hội. Tất nhiên cùng với đó, ta sẽ đối diện với những cách biểu đạt khó nghe, tấn công cá nhân, nói xấu, tẩy chay cá nhân hay tổ chức, nhóm người. Giới hạn của tự do biểu đạt thực ra được quy định rất rơ trong Công ước quốc tế về Quyền con người của Liên hợp quốc (ICCPR) và Luật An ninh mạng Việt Nam (2018).
Quyền tự do biểu đạt, theo đó được hiểu là: Mọi người đều có quyền tự do biểu đạt cũng như giữ quan điểm của ḿnh mà không bị ai can thiệp.Về giới hạn của sự tự do này, ICCPR nêu rơ việc thực hiện những quyền này cũng đi kèm nghĩa vụ và trách nhiệm đặc biệt, tức những hạn chế được quy định trong pháp luật. Cùng với đó là sự tôn trọng các quyền hoặc uy tín của người khác và bảo vệ an ninh quốc gia hoặc trật tự công cộng, sức khỏe hoặc đạo đức của xă hội.
Tại Việt Nam, Luật An ninh mạng (2018) có đề cập đến một số hành vi vi phạm liên quan đến các giới hạn này như: Giả mạo trang thông tin điện tử của cơ quan, tổ chức, cá nhân; thông tin sai sự thật gây hoang mang trong nhân dân, gây thiệt hại cho hoạt động kinh tế-xă hội; xuyên tạc lịch sử, phủ nhận thành tựu cách mạng, xúc phạm tôn giáo, phân biệt đối xử về giới, phân biệt chủng tộc...
- Là một nhà quản lư trong ngành giáo dục, xin bà chia sẻ những kỹ năng mà người trẻ (nhóm dưới 18 tuổi và từ 18-30 tuổi) cần để sử dụng mạng xă hội an toàn đồng thời nhận thức về trách nhiệm của bản thân khi tham gia môi trường số?
Bà Bùi Trà My: Từ những giải thích trên, tôi cho rằng việc hướng dẫn thế hệ trẻ trở thành công dân số tỉnh táo và tích cực là một việc quan trọng được dạy trong trường học bên cạnh các chương tŕnh học thuật, kỹ năng khác.
Trẻ em, thậm chí là cả người lớn, cần được hướng dẫn để làm chủ sự hiểu biết và ứng xử của ḿnh đối với truyền thông, tin tức (news & media literacy) và bối cảnh kỹ thuật số (digital literacy).
Hiểu về truyền thông là hiểu truyền thông đang có sức mạnh, vai tṛ ǵ trong việc định h́nh nên thế giới quan của chúng ta, từ đó like/share có trách nhiệm và tạo ra thông tin khách quan, hữu ích, chừng mực.Hiểu về bối cảnh kỹ thuật số là hiểu về dấu chân kỹ thuật số của bản thân và cách công nghệ đang len lỏi vào từng ngơ ngách đời sống của con người, như sự riêng tư, tương tác xă hội, cơ hội học tập-làm việc, sự tự do hoặc mất tự do… để từ đó ra những quyết định an toàn và hiệu quả cho bản thân và người khác.
Bên cạnh đó, người dùng mạng xă hội cũng nên biết các thuật toán đang tác động như thế nào đến cách chúng ta nh́n nhận về thế giới, có những hiện tượng tâm lư xuất phát từ không gian mạng và cách để để giữ cho bản thân an toàn, khoẻ mạnh trong bối cảnh kỹ thuật số.
Không chỉ phụ thuộc vào trường học, các nguồn tài liệu, khoá học mở miễn phí uy tín cũng có rất nhiều trên mạng để bất kỳ ai cũng có thể truy cập.
- Trân trọng cảm ơn bà!
Để hiểu rơ hơn về bản chất hiện tượng tẩy chay, kêu gọi tẩy chay cũng như các tác động của nó, phóng viên Báo điện tử VietnamPlus đă có cuộc trao đổi với bà Bùi Trà My - Thạc sỹ Phân tích và Phê b́nh Đại học Goldsmiths (Anh). Hiện bà Trà My là thành viên Ban giám hiệu phụ trách chương tŕnh giáo dục và phát triển cá nhân tại trường Phổ thông liên cấp Olympia (Hà Nội).
Nhận diện tẩy chay trên mạng xă hội
- Trước những vụ lùm xùm liên quan đến người nổi tiếng xảy ra vừa qua, khán giả Việt Nam được cho là đă tham gia vào những "làn sóng" tẩy chay hoặc kêu gọi tẩy chay trên mạng. Vậy nguồn gốc của hiện tượng tẩy chay hay kêu gọi tẩy chay này đến từ đâu?
Bà Bùi Trà My: Việc không hài ḷng với ai đó hay một sản phẩm nào đó và đứng ra kêu gọi tẩy chay không phải hiện tượng ǵ mới trong xă hội. Chúng ta có thể dễ dàng thấy nó xuất hiện từ trẻ nhỏ khi chúng rủ nhau không chơi với một bạn nào đó v́ đủ lư do như trang phục, diện mạo, gia đ́nh, hay đơn giản là muốn ḿnh nổi bật hơn.
Xuất hiện từ sớm như vậy, nhưng phải đến khi có mạng xă hội, hiện tượng này mới trở nên mạnh mẽ như hiện nay. Mạng xă hội trao cho công chúng một quyền lực rất lớn, đó là tṛ chuyện trực tiếp với đám đông và kêu gọi đám đông.Chúng ta có thể tưởng tượng ra sự khác nhau giữa việc có năm khách hàng đang bực bội ở năm thành phố khác nhau, so với với năm khách hàng đang bực bội ở cùng một căn pḥng. Tệ hơn là căn pḥng đó được truyền h́nh trực tiếp trên mạng. Sự không hài ḷng tập thể kéo theo nhiều hệ quả hơn là sự bất măn cá nhân. Kêu gọi tẩy chay một sản phẩm, một công ty hay một cá nhân có thể là một trong số đó.
- Có ư kiến cho rằng ở thời điểm hiện nay, khi mạng xă hội trở nên phổ biến hơn nhiều th́ việc tẩy chay đă trở thành "làn sóng" có sức tàn phá ghê gớm. Bà có nhận định ǵ về ư kiến này?
Bà Bùi Trà My: Trước khi nói về hiện tượng tẩy chay/kêu gọi tẩy chay, tôi cho rằng cần bóc tách ảnh hưởng của mạng xă hội đối với người dùng.
Thứ nhất, những nút like, nút share đă được chứng minh là khiến cho lượng dopamine – một hormone mang lại niềm vui tăng lên và có thể gây nghiện (tương tự như khi ăn đồ ăn ngon hay sử dụng chất kích thích).
Thứ hai, mạng xă hội cũng khiến người dùng rơi vào trạng thái "FOMO" (“fear of missing out” - nỗi sợ bị bỏ lỡ), sợ ḿnh lỡ không đọc tin về ca sỹ A, sợ ḿnh lỡ b́nh luận b́nh phẩm về nghệ sỹ B, tất cả mọi người đang chê bai chủ doanh nghiệp C, ḿnh cũng nên viết điều ǵ đó.Cá nhân tôi cho rằng, hai điều trên, dù vô t́nh hay hữu ư, đều đang trở thành hai động cơ lớn khiến nhiều người tham gia vào các cuộc b́nh luận, tẩy chay người nổi tiếng trên mạng. Và khi sa đà vào đó rồi th́ rất khó dứt ra.
Không ai là tội phạm đến khi ṭa tuyên án
- Thực tế cho thấy có hiện tượng gười kêu gọi tẩy chay không chỉ ngừng ủng hộ một cá nhân hay một sản phẩm, mà c̣n muốn hủy hoại sự nghiệp của người đó hoặc muốn sản phẩm này không bao giờ xuất hiện trên kệ nữa. Theo bà, đây có phải là “đặc điểm riêng có” ở Việt Nam?
Bà Bùi Trà My: Ở Việt Nam hay quốc gia nào cũng vậy, sự ra đời của không gian mạng cho phép các tiếng nói được bày tỏ và lắng nghe một cách thoải mái và đa dạng hơn trước. Thực tế này giúp xă hội chúng ta có thêm nhiều ư tưởng hay và sáng tạo đồng thời tạo ra một làn sóng say mê thể hiện tư tưởng của cá nhân. Trong làn sóng đó, có người chọn cách chừng mực và dùng lư lẽ, có người sẽ cảm xúc hơn.Điều có thể, tôi nhấn mạnh từ “có thể,” khiến Việt Nam khác biệt so với nhiều quốc gia: Các chuẩn mực đạo đức và hệ giá trị truyền thống được coi trọng, mức độ tôn trọng sự đa dạng và khác biệt c̣n chưa cao, văn hóa phê phán c̣n cảm tính nên dễ lẫn lộn. Ví dụ đối với một nghệ sỹ, v́ cần lên án việc làm A mà lên án luôn cả việc làm B dù việc làm ấy đáng trân trọng.
Bên cạnh đó, việc thiếu niềm tin vào công lư cũng có thể là một lư do khiến công chúng chọn cách tự “kết án” bằng cách tẩy chay một công ty, một sản phẩm hay một cá nhân.
Trong thực hành pháp lư có một nguyên tắc: Không ai là tội phạm cho đến khi toà tuyên án. Nhưng với văn hóa phê phán trên mạng xă hội theo cách chúng ta đang nh́n thấy, nhiều người có thể đă bị xă hội kết án trước khi cơ quan có thẩm quyền kịp đưa ra lời kết luận.
- Cũng có ư kiến cho rằng mặt tích cực của việc tẩy chay hay kêu gọi tẩy chay sẽ khiến người nổi tiếng phải điều chỉnh bản thân để giành lại sự yêu mến của khán giả. Bà b́nh luận ǵ về ư kiến này?
Bà Bùi Trà My: Tôi đoán nhiều người sẽ trích dẫn cuốn “Tâm lư học đám đông” để nói về sự nguy hiểm và mù quáng của đám đông trong những cuộc tẩy chay và kêu gọi tẩy chay này. Tuy nhiên, tôi muốn nhắc tới một khía cạnh khác nữa mà tôi tin: Trí tuệ của đám đông.Một cách tự nhiên, một cộng đồng người rồi sẽ t́m ra cách để sống sót. Trong một vài thời điểm, dù không được lên kế hoạch từ trước, lên án hay tẩy chay có thể đă trở thành chiến lược sinh tồn tập thể với mong muốn xă hội ḿnh đang sống trong sạch hơn, công bằng hơn…
Công chúng và người dân bây giờ tiếp cận với thông tin đa dạng hơn trước rất nhiều, lối sống và quan điểm cũng ngày càng khác nhau. Một cách tự nhiên, tôi tin rằng sản phẩm tốt, con người tốt sẽ dần được ghi nhận và được bảo vệ khi bị tấn công.
Giới hạn của sự tự do trên mạng xă hội
- Ai cũng có quyền tự do ngôn luận, nhưng theo bà đâu là giới hạn của sự tự do khi tham gia mạng xă hội?
Bà Bùi Trà My: Mạng xă hội cho chúng ta cơ hội để nói ra tiếng nói của ḿnh tới đông đảo mọi người, thúc đẩy sự dân chủ và đa dạng xă hội. Tất nhiên cùng với đó, ta sẽ đối diện với những cách biểu đạt khó nghe, tấn công cá nhân, nói xấu, tẩy chay cá nhân hay tổ chức, nhóm người. Giới hạn của tự do biểu đạt thực ra được quy định rất rơ trong Công ước quốc tế về Quyền con người của Liên hợp quốc (ICCPR) và Luật An ninh mạng Việt Nam (2018).
Quyền tự do biểu đạt, theo đó được hiểu là: Mọi người đều có quyền tự do biểu đạt cũng như giữ quan điểm của ḿnh mà không bị ai can thiệp.Về giới hạn của sự tự do này, ICCPR nêu rơ việc thực hiện những quyền này cũng đi kèm nghĩa vụ và trách nhiệm đặc biệt, tức những hạn chế được quy định trong pháp luật. Cùng với đó là sự tôn trọng các quyền hoặc uy tín của người khác và bảo vệ an ninh quốc gia hoặc trật tự công cộng, sức khỏe hoặc đạo đức của xă hội.
Tại Việt Nam, Luật An ninh mạng (2018) có đề cập đến một số hành vi vi phạm liên quan đến các giới hạn này như: Giả mạo trang thông tin điện tử của cơ quan, tổ chức, cá nhân; thông tin sai sự thật gây hoang mang trong nhân dân, gây thiệt hại cho hoạt động kinh tế-xă hội; xuyên tạc lịch sử, phủ nhận thành tựu cách mạng, xúc phạm tôn giáo, phân biệt đối xử về giới, phân biệt chủng tộc...
- Là một nhà quản lư trong ngành giáo dục, xin bà chia sẻ những kỹ năng mà người trẻ (nhóm dưới 18 tuổi và từ 18-30 tuổi) cần để sử dụng mạng xă hội an toàn đồng thời nhận thức về trách nhiệm của bản thân khi tham gia môi trường số?
Bà Bùi Trà My: Từ những giải thích trên, tôi cho rằng việc hướng dẫn thế hệ trẻ trở thành công dân số tỉnh táo và tích cực là một việc quan trọng được dạy trong trường học bên cạnh các chương tŕnh học thuật, kỹ năng khác.
Trẻ em, thậm chí là cả người lớn, cần được hướng dẫn để làm chủ sự hiểu biết và ứng xử của ḿnh đối với truyền thông, tin tức (news & media literacy) và bối cảnh kỹ thuật số (digital literacy).
Hiểu về truyền thông là hiểu truyền thông đang có sức mạnh, vai tṛ ǵ trong việc định h́nh nên thế giới quan của chúng ta, từ đó like/share có trách nhiệm và tạo ra thông tin khách quan, hữu ích, chừng mực.Hiểu về bối cảnh kỹ thuật số là hiểu về dấu chân kỹ thuật số của bản thân và cách công nghệ đang len lỏi vào từng ngơ ngách đời sống của con người, như sự riêng tư, tương tác xă hội, cơ hội học tập-làm việc, sự tự do hoặc mất tự do… để từ đó ra những quyết định an toàn và hiệu quả cho bản thân và người khác.
Bên cạnh đó, người dùng mạng xă hội cũng nên biết các thuật toán đang tác động như thế nào đến cách chúng ta nh́n nhận về thế giới, có những hiện tượng tâm lư xuất phát từ không gian mạng và cách để để giữ cho bản thân an toàn, khoẻ mạnh trong bối cảnh kỹ thuật số.
Không chỉ phụ thuộc vào trường học, các nguồn tài liệu, khoá học mở miễn phí uy tín cũng có rất nhiều trên mạng để bất kỳ ai cũng có thể truy cập.
- Trân trọng cảm ơn bà!