Albert Einstein có 1 người con trai bị lăng quên. Không lâu trước khi mất, Eduard Einstein nói với một nhà báo: "Có người cha thiên tài chẳng có ích ǵ cho tôi cả".
Eduard (trái) bên anh trai Hans Albert.
Eduard Einstein là con út của nhà vật lư lừng danh Albert Einstein và vợ đầu Mileva Maric - người phụ nữ duy nhất học vật lư tại Học viện Bách khoa Zurich. Trước Eduard, Einstein có con gái Lieserl sinh năm 1902 không rơ tung tích và con trai Hans Albert sinh năm 1904.
Bảy năm sau khi bố mẹ kết hôn, Eduard Einstein ra đời, được gọi yêu là "Tete", có nghĩa "bé nhỏ". So với người anh hơn 6 tuổi, Eduard được bố yêu quư hơn.
Từ nhỏ, Eduard đă tỏ ra thông minh và có năng khiếu âm nhạc. Cậu t́m thấy niềm vui ở thơ ca, piano, tâm thần học; 6 tuổi đă đọc Shakespeare và sau này đọc hết tác phẩm của Kant, Schopenhauer, Platon. Eduard tôn thờ Sigmund Freud - cha đẻ trường phái Phân tâm học đến mức treo chân dung ông trong pḥng ngủ. Cậu nuôi mộng trở thành bác sĩ tâm thần.
Trái ngược với trí tuệ, thể chất Eduard yếu ớt. Cậu thường bỏ lỡ các chuyến đi gia đ́nh do bệnh tật. Năm 1917, ba năm sau khi ly thân với bà Mileva, Albert Einstein viết thư cho đồng nghiệp, bày tỏ lo lắng về con út: "Tôi tuyệt vọng về t́nh trạng của nó. Thằng bé không thể phát triển toàn diện".
Năm 1919, Albert chính thức ly dị Mileva. Nhà vật lư đều đặn chu cấp tiền bạc và giữ liên lạc với các con qua thư. Một lần, ông dặn Eduard "hăy đi bộ nhiều để khỏe hơn". Tuy vậy, sự chia ly của bố mẹ để lại tổn thương cho cả Hans Albert lẫn Eduard.
Năm 1929, Eduard tốt nghiệp trường phổ thông chuyên chỉ dành cho học sinh giỏi, sau đó tiếp bước cha mẹ đỗ vào Viện Đa khoa Liên bang Zurich. Thời điểm ấy, Albert đă vô cùng nổi tiếng, đến mức các con thấy áp lực. Trong một buổi tự phân tích tâm lư bản thân, Eduard viết: "Đôi lúc, thật khó khăn khi có người cha như vậy v́ bạn sẽ thấy bản thân không quan trọng". Chưa kể, Albert Einstein thể hiện rơ việc không thích tư tưởng của Freud.
Giống bố, Eduard yêu một bạn học hơn tuổi nhưng mối quan hệ không kết thúc tốt đẹp. Sau sự kiện ấy, Eduard suy sụp, thậm chí cố tự tử. Năm 1930, ở tuổi 20, chàng trai trẻ được chẩn đoán tâm thần phân liệt. Năm 1932, Eduard vào Bệnh viện tâm thần Burghölzli ở Zurich, bỏ dở sự nghiệp học hành.
Theo cuốn sách Einstein: His Life and Universe của Walter Isaacson, bệnh t́nh của con trai "ăn ṃn tâm hồn" Albert Einstein. Ông tin rằng Eduard bị truyền gene xấu từ nhà ngoại, không thể can thiệp. Trong tuyệt vọng, Albert tâm sự với bạn: "Đứa con trai tài giỏi của tôi, đứa con mà tôi coi là bản sao của ḿnh, đă bị căn bệnh tâm thần không thể chữa được cướp mất".
Sau khi phát bệnh, Eduard nói ghét bố. Dù vậy, Albert vẫn dành t́nh cảm cho con, sẵn sàng thanh toán mọi chi phí điều trị và viết thư trao đổi với con về thơ ca, cuộc sống. Mọi lá thư gửi Eduard của Albert Einstein đều mở đầu bằng "Tete yêu dấu", kư tên "Papa".
Đầu năm 1933, Albert về Zurich thăm Eduard, cầm theo cây violin của con. Trước đây, họ hay chơi đàn cùng nhau, lấy âm nhạc thể hiện những cảm xúc không thể diễn ra bằng ngôn từ.
Cuộc gặp hôm ấy dường như không suôn sẻ. Ảnh chụp lại cho thấy hai bố con nhà vật lư ngồi cạnh nhau một cách miễn cưỡng. Albert, tay giữ đàn, nh́n đi hướng khác c̣n Eduard nh́n xuống sách, mặt nhăn nhó.
Albert và Eduard Einstein trong buổi gặp cuối cùng. Ảnh: IAS.
Rời Zurich, Albert không biết rằng ḿnh sẽ không bao giờ gặp con út nữa. Đức Quốc Xă lên nắm quyền, nhà vật lư phải di cư sang Mỹ. Hans Albert cũng đi theo bố.
Albert Einstein cố gắng đưa Eduard đến Mỹ nhưng không thể do t́nh trạng tâm lư không ổn định của con. Các nhà lịch sử cho rằng những phương pháp điều trị tâm thần thời bấy giờ đă khiến bệnh t́nh Eduard ngày càng nặng. Hans Albert th́ khẳng định em trai bị tổn thương vĩnh viễn về nhận thức và trí nhớ do liệu pháp sốc điện.
Suốt 30 năm, Eduard liên tục ra vào viện tâm thần, Mileva là người chăm sóc chính cho con. Dù được chồng cũ hỗ trợ tài chính từ xa, bà vẫn phải bán nhà để có tiền chi trả viện phí đắt đỏ. Năm 1948, Mileva qua đời, Eduard chuyển hẳn tới Bệnh viện Tâm thần Burghölzli. Albert Einstein, xót xa v́ con phải ở một ḿnh không ai kề bên, nói: "Nếu biết trước, tôi đă không để thằng bé đến với cuộc đời này".
Tháng 10/1965, ở tuổi 55, Eduard qua đời v́ đột quỵ. Ông được chôn cất ở nghĩa trang Hönggerberg, Zurich. Không lâu trước khi mất, Eduard nói với một nhà báo: "Có người cha thiên tài chẳng có ích ǵ cho tôi cả".
Người con c̣n lại của Einstein cũng là một nhà khoa học, Hans Albert Einstein, đạt nhiều thành tích như học bổng Guggenheim, giải nghiên cứu từ Hiệp hội Kỹ sư Dân sự Mỹ nhưng không hề có giải Nobel. Thực tế, danh tiếng của Hans Albert măi măi không vượt qua được bố. Bernhard Einstein, người con đẻ c̣n sống duy nhất của Hans Albert, lớn lên trở thành một nhà vật lư, nhận vài bằng sáng chế song vẫn không thể b́ với ông nội. Một bài báo trên Forbes năm 2016 nhận định so với người thường, Hans Albert cùng hậu duệ khá thành công nhưng nếu so với Albert Einstein - cha đẻ của thuyết tương đối - họ chẳng thành công chút nào.
