Những con cá oằn oại cố t́m ra khỏi những vũng nước cạn, trong khi những con cá khác nằm phơi ḿnh trên băi cát thở hơi cuối cùng. Đó là tháng 11, cuối mùa mưa, nhưng nước sông Mekong vẫn tiếp tục thấp đến nguy hiểm. Trên chặng này của con sông, ở miền Đông bắc Thái Lan, bờ sông khô cạn đến nứt nẻ, và những bụi rậm trước kia xum xuê nay khô cứng như là củi.
Những người lạ đổ tới ḷng sông để nhúng tay vào bùn bắt những con cá lóc mắc cạn, nhưng sự sung sướng của họ không làm giảm lo âu của dân địa phương. Bà Ormbun Thipsuna, một nông dân chuyên nuôi cá, nhớ lại cảnh đó, thở dài nói:
“Những con cá đó là cá cha cá mẹ. Sẽ không c̣n cuộc sống nữa.”
Sông Mekong chế ngự một vùng rộng lớn của Á Châu và là con sông dài nhất Đông Nam Á, chảy từ đỉnh núi tuyết phủ ở miền tây nam Trung Quốc nơi nó phát xuất, băng qua Thái Lan, Lào, Cambodia và chảy vào đồng bằng miền nam Việt Nam. Khi nó đi loanh quanh uốn ḿnh dọc theo con đường 4,500 km, nó nuôi sống và tưới nước ruộng vườn cho 66 triệu dân.
Nhưng con sông đang rất bệnh hoạn. Năm ngoái nước sông Mekong xuống mức thấp nhất từ khi có giữ thống kê bắt đầu cách đây hơn 60 năm. Cambodia đă chịu nhiều tháng tê liệt không có điện v́ quá ít nước để chạy một nhà máy thủy điện khổng lồ.
Số cá đánh được trên các sông ng̣i và ở Biển Hồ giảm từ 80 đến 90% trong nhiều phần của đất nước Khmer, nơi mà từ 80 đến 90% nguồn chất đạm protein cho dân chúng đến từ lưới cá. T́nh trạng khô cạn này đă làm giảm 1.5 tỷ đô la trong Tổng sản lượng quốc gia GDP của Thái lan theo Ngân hàng Krungsri ở Bangkok. Ở Việt Nam, mức nước chảy quá ít đă dẫn đến ngập mặn nghiêm trọng trong toàn vùng Đồng bằng Sông Cửu Long, khiến dân chúng không có đến cả nước ngọt để uống chứ đừng nói nước tưới ruộng đồng. Ông Marc Goichot của tổ chức bảo vệ thiên nhiên WWF lắc đầu nói:
“Tất cả những chỉ dấu môi trường đều bật đèn đỏ.”
Một vụ hạn hán ở hạ nguồn đóng một phần cho việc làm cạn ḍng sông. Nhưng mưa ít đă không phải là lư do duy nhất. Một cuộc nghiên cứu mới nói là 11 con đập xây trên phần trên đất Trung Quốc của sông Mekong đă tạo nên thêm tệ hạ hơn t́nh trạng thiếu nước. Hai ông Alan Basist và Claude Williams, của công ty Eyes on Earth Inc, một công ty tư vấn về môi trường, sử dụng các thống kê về nước mưa, tuyết tan và mức nước trước khi hầu hết những đập này được xây để phát triển một mô h́nh cho thấy b́nh thường bao nhiêu nước sẽ chảy vào Thái Lan dưới nhiều điều kiện khí hậu. Rồi họ so sánh mức nước tự nhiên này với mức nước thực sự chảy sau khi những đập nước này được xây dựng lên.
Trong mùa mưa, thường hạ nguồn của sông Mekong lụt nhưng là lụt mang lại phù sa và cá con về nuôi sống ḍng sông; trong mùa khô nước thường rút xuống. Khi những cái đập lớn đầu tiên bắt đầu hoạt động năm 2012, cái nhịp đập thường niên của con sông đă bị chế ngự: Thêm nước chảy xuống hạ nguồn hơn vào mùa khô b́nh thường và ít hơn vào mùa mưa.
Cuộc nghiên cứu cũng cho thấy là năm 2019 phần Trung Quốc của đồng bằng sông Mekong nhận được nhiều mưa và tuyết hơn b́nh thường, mặc dầu chính quyền nói là Trung Quốc cũng bị hạn hán. Nếu tất cả những nước này chạy xuống hạ nguồn, con sông sẽ phải có chiều sâu từ bảy đến tám mét khi đi vào Thái Lan –vốn cao hơn b́nh thường trong giai đoạn này trong năm.
Thực ra, sông Mekong chỉ có ít hơn ba mét. Chỉ cần hai đập nước của Trung Cộng là có thể chứa được bằng số nước của Vịnh Chesapeake ngoài khơi Boston, một vịnh biển rộng hơn 11,000 km vuông ở Hoa Kỳ. Trong mùa khô vùng đồng bằng thượng nguồn có thể đóng góp đến 40% nước chảy xuống vùng hạ nguồn sông Mekong. Ông Basist nói:
“Người Trung Quốc đơn giản đóng máy nước lại.”
Ông lư luận là nếu họ mở máy, “chắc chắn sẽ giúp giảm hạn hán ở hạ nguồn.
Cuộc nghiên cứu này, được tài trợ bởi chính phủ Hoa Kỳ, cũng đă có chỉ trích. Bộ Ngoại giao Trung Cộng nói nó là đồ bỏ, và ngay cả Ủy Ban Sông Mekong gọi tắt theo tiếng Anh là MRC, một ủy hội vùng thuộc Liên Hiệp Quốc, kết tụ sự hợp tác của bốn quốc gia hạ lưu là Cambodia, Lào, Thái Lan và Việt Nam để quản trị ḍng sông, cũng ngần ngại. Ông tổng thư kư Ủy ban Mekong Anoulak Kittikhoun nói hạn hán là lư do chính cho sông Mekong thiếu nước. Nhưng ông đồng ư là sẽ giúp đỡ cho ủy ban nếu họ biết nhiều hơn về vai tṛ mà các đập nước của Trung Quốc gây nên cho ḍng sông.
Bà Maureen Harris của tổ chức tranh đấu cho môi trường International Rivers th́ nói:
“Điều quan trọng vẫn là Trung Quốc có thể đă làm và có thể làm thêm để giảm thiểu điều kiện thảm hại ở hạ nguồn.”
Mà thật vậy, họ đă từng làm vậy. Năm 2016 khi vùng hạ lưu sông Mekong bị ảnh hưởng bởi thêm một trận hạn hán trầm trọng nữa, Bắc Kinh cho mở nước từ các đập của họ theo yêu cầu của Ủy ban Mekong. Bộ ngoại giao Bắc Kinh c̣n khoe khoang tuyên bố:
“Khỏi nói là bạn phải giúp nhau khi cần.”
Hôm tháng Giêng, trước sự năn nỉ của Thái Lan, họ cũng tăng ḍng chảy một lần nữa.
Có điều số lượng nước thêm này đến không đúng lúc. Một mùa khô ẩm ướt đă cản trở chim rừng đẻ trứng trên những bờ sông khô ráo, và nông gia không trồng được vụ mùa từ những phù sa màu mỡ vốn chỉ có vào mùa mưa. Ở Thái Lan, làn sóng ào ạt nước đổ xuống đă cuốn đi tàu bè và tạo nhiều cảnh vỡ bờ lở đất, theo International Rivers. Bà Ormbun không thể bán số cá bà nuôi ở những ngôi chợ vốn thường mọc lên ở hai bên bờ trong mùa khô. Ông Brian Eyler, tác giả của cuốn sách “Những Ngày Cuối của Sông Mekong Vĩ đại” giải thích:
“Con sông hoạt động tốt nhất khi nó được cho theo con đường tự nhiên của nó.”
Trung Quốc đă không kư nào một thỏa thuận nào về quản trị sông Mekong với các quốc gia khác và từ chối tham gia Ủy ban Sông Mekong, thành ra họ không chịu trách nhiệm chia sẻ một số lượng nước nào đó với bốn quốc gia hạ nguồn, hay ngay cả cung cấp những dữ liệu về ḍng chảy hay bất cứ một khuyến cáo nào về những hoạt động của các đập nước của họ cả. Họ không cả công nhận cái tên quốc tế của ḍng sông, nhất định gọi nó là sông Lan Thương. Họ chỉ cung cấp cho Ủy ban Mekong thỉnh thoảng ít thông tin về mực nước và dự trù xả nước của các con đập của họ, vốn là để giúp chống lụt ở hạ nguồn. Cái khổ của những con đập này chính là vậy. Khi mùa mưa, lưu lượng sông Mekong đă cao, những con đập này sẽ cần xả nước, cộng thêm vào làn nước thiên nhiên tạo thêm lụt lội ở phía nam.
Ông Eyler hy vọng là những nghiên cứu như của ông Basist sẽ buộc Trung Quốc đi xa hơn một chút. Cũng có một số chỉ dấu đáng khuyến khích theo tờ The Economist. Tháng 11 năm ngoái, Tổ chức Hợp tác sông Lan Thương, tổ chức bù nh́n do Bắc Kinh thành lập năm 2016, nói là để thúc đẩy mậu dịch trong số các quốc gia sông Mekong, nhưng phải mang tên Lan Thương, đồng ư hợp tác với Ủy ban Mekong để điều tra về lư do ǵ tạo nên hạn hán năm ngoái. Nhưng hứa hẹn ǵ chăng nữa, lời nói không tạo thêm nước cho ḍng sông.
Bà Harris nói là sông Mekong đă “đến mức tiêu diệt”. Để cứu ḍng sông vĩ đại này, những quốc gia chia sẻ nó cần phải hủy những kế hoạch xây thêm đập: Nhưng trong khi đó Trung Quốc tính xây thêm tám đập nữa và Lào, sống nhờ bán điện cho Thái Lan, tính xây thêm bảy đập nữa. Chỉ có Cambodia là đi đúng hướng. Trước nguy cơ Biển Hồ, kho tàng cá cho dân chúng Cambodia, sắp cạn, hôm tháng 3, chính phủ tuyên bố ngưng mọi dự án thủy điện trên sông Mekong cho thập niên tới. Trừ phi những quốc gia khác noi gương, Bà Harris lo sợ “vùng đồng bằng sông Cửu Long trù phú của nhiều ngàn năm nay… sẽ không c̣n như vậy nữa trong tương lai.”
“Cửu Long Giang uốn quanh như chín con rồng ôm chặt đứa con…về miền sông ăn cá nướng thơm ngày mưa..” những h́nh ảnh đó của sông Cửu Long yêu mến của chúng ta rồi sẽ chỉ c̣n là kư ức của một quá khứ hoàng kim cũ.
6-2020
Lê Phan (theo The Economist)
Games
