Tác Giả: Đỗ Hồng Ngọc
Nhiều người sợ rằng đến một lúc nào đó người ta sẽ không c̣n ai đọc sách in trên giấy nữa, v́ đă có CD Rom, Ebook… tiện lợi hơn nhiều!
Thực ra, với những người yêu sách, mê sách, th́ không có lư do ǵ để phải… hoảng sợ! Bởi v́ sách không chỉ để đọc mà c̣n để nh́n, để ngắm, để ngửi, để nghe… Thời c̣n in typo, xếp chữ ch́, bước vào nhà in nghe cái mùi mực, mùi ch́, riết rồi ghiền. Nh́n những người thợ xếp chữ ở trần trùng trục, hai tay thoăn thoắt bắt chữ, xong vỗ một cái cộp lên giấy, ta có ngay một bản vỗ (morasse) c̣n ướt mực, nóng hổi, “vừa thổi vừa đọc”! Rồi nh́n ông thầy “c̣” (correcteur) ốm nhom, râu lởm chởm như nhiều ngày quên cạo, chăm chú móc từng chữ sai trong bản vỗ, hí hoáy ḷng ṿng như vẽ bùa – chỉ có những người thợ xếp chữ mới biết ông ta muốn ǵ- để sau đó, ta có bản vỗ thứ hai rồi thứ ba, cho đến lúc sạch trơn không c̣n sai một lỗi nhỏ. Thật là kỳ công mà cũng thật là… thú vị! Hiện nay, trên một vài phố nhỏ ở Paris, người ta c̣n thấy trưng bày trong tủ kính những trang bản thảo do chính những nhà văn nổi tiếng tự sửa morasse. Ta như có dịp thấy Victor Hugo, Lamartine, Marcel Proust… ngồi trước mặt ḿnh, chăm chú, hí hoáy..
móc từng ḍng từng ḍng, xóa, xóa, thêm, thêm…
Có một thời mỗi loại sách có kiểu giấy riêng. Thơ được in trang trọng nhất trên giấy có hoa văn, mùi thơm thoang thoảng, khổ to, chữ bự, cứ như một bức tranh. Tiểu thuyết, sách nghiên cứu… dùng những loại giấy khác nhau. Mỗi nhà xuất bản thường “chơi” một loại giấy riêng, cách đóng riêng, tŕnh bày riêng. Nh́n qua là biết ngay nhà xuất bản nào. Có “nhà” không dùng giấy trắng láng mà in trên giấy dày, xù x́, màu gỗ như gạo lứt, thô ráp, rờ đủ sướng. Sách lại không xén sẵn mà để nguyên từng “cahier” cho người đọc được cái thú tự rọc lấy. Khi rọc – với một con dao không bén ngót- chẳng những được nghe tiếng soàn soạt, lít rít, mà c̣n được thấy giấy vụn bươm ra, tung tóe như cánh bướm, được ngửi mùi gỗ thơm vương vít trong bụi giấy… Tóm lại, ngửi, nghe, nh́n, sờ… đủ kiểu trước khi sách được đọc. Mà vẫn chưa đọc ngay đâu. Hẳn coi cái cách người ta tŕnh bày b́a, tŕnh bày sách, kiểu chữ, dàn trang ra sao cái đă. Hẳn coi những ḍng ghi ở cuối sách, cho biết in lần thứ mấy, bao nhiêu cuốn, có bao nhiêu cuốn đặc biệt được đánh dấu riêng, dành cho tác giả… cái đă. Rồi đọc. Đọc nhâm nhi hay đọc ngấu nghiến. Đọc ngồi hay đọc nằm, đọc đứng, đọc đi, tùy. Nhưng khi đọc, thường có cây viết ch́ cùn, giắt ở mép tai, thỉnh thoảng đánh dấu chỗ này chỗ nọ, ghi chú điều này điều khác. Tóm lại, người mê sách đă biến cuốn sách đâu đâu thành thân quen, gần gũi, riêng tư của ḿnh. Vài chục năm sau, một hôm dọn dẹp nhà cửa, t́nh cờ đọc lại những ḍng xưa, nét xưa… không khỏi ngậm ngùi!
Sách c̣n một chức năng khác: Một ông bạn kể chuyện ông mê cô hàng xóm xinh đẹp, không dám nói, một hôm gởi tặng nàng cuốn “H́nh như là t́nh yêu” của Hoàng Ngọc Tuấn (ông chưa hề đọc) rồi hồi hộp chờ đợi. Khá lâu sau, nàng gởi tặng lại ông cuốn “Tâm t́nh hiến dâng”, bản dịch thơ Tagore (cũng chưa hề đọc). Thế rồi hai người cùng đọc với nhau tới bây giờ… chưa biết chán!
Người mê sách c̣n phải luôn cảnh giác v́ người xưa có nói: “Thư trung hữu nữ nhan như ngọc”, trong sách có cô gái đẹp như… ngọc. Nên phải hết sức cẩn thận. Không khéo có hôm nàng hiện ra, “hỏi không đáp bèn…” th́ nguy!
Tóm lại, c̣n lâu mới “diệt” được sách in!
Thế nhưng gần đây sự phát triển ồ ạt của sách in lại có mặt đáng lo khác! Sách ngày càng nhiều, ngày càng đẹp. B́a hoa ḥe hoa sói có, thiếu nữ khỏa thân có, bên cạnh những cuốn sách triết học đông tây kim cổ dày cộm có. Các đại gia nhà cao cửa rộng bắt đầu say mê sách! Họ trưng bày nhiều tủ sách trong nhà nhưng không phải để đọc mà để khoe như khoe quầy rượu, tủ quần áo, giày dép hàng hiệu… Có lần tôi đến một khách sạn lớn để dự một buổi ra mắt sách. Ôi chao! Căn pḥng rộng mênh mông của khách sạn đầy sách là sách! Các tủ sách kín bưng bọc quanh bốn bức tường khiến khách như bị ngộp trong một hang động sách! Đủ các loại, Tây Tàu Nga Mỹ Nhật Hàn… cổ kim dày mỏng đều có, ngập từ dưới sàn nhà cho đến tận trần nhà. Không ngờ một “nơi ăn chốn ngủ” giữa Thành phố thế này mà văn hóa đọc cao đến thế! Tôi tấm tắc lần ṃ ḍ đọc các gáy sách với ḷng thán phục rồi hỏi nhỏ người phụ trách có cho mượn không, anh thiệt thà bảo chỉ toàn là gáy sách đó thôi, chớ có sách vở ǵ đâu, chỉ trưng bày cho đẹp căn pḥng “văn hóa” đó thôi! Th́ ra vậy. Cứ tưởng thiệt th́ lỗi tại ta!
“Một cốt cách ở đời”
(Vài cảm nghĩ khi đọc ‘Cuối Cùng’ của Vơ Phiến, NXB Thế kỷ 21, 2009)
Cuối Cùng của Vơ Phiến là sự Mộc Mạc.
Suốt một đời người đeo đẳng văn chương chữ nghĩa, chẻ sợi tóc làm tư, lặn lội vào những nẻo u uẩn ngóc ngách của ḷng người, bỗng dưng cuối cùng hiện ra trước mắt một vầng sáng: Mộc Mạc.
Phải, Mộc Mạc. Đó là tựa của một bài Thơ đặt ở trang cuối cùng của cuốn Cuối Cùng, như một khép lại: Những hẹn ḥ từ nay khép lại. Thân nhẹ nhàng như mây… Chút nắng vàng giờ đây cũng vội… (TCS). Với tôi, Cuối Cùng là bài thơ, một bài thơ Thiền. Nhiều người tưởng Vơ Phiến là một nhà văn, hóa ra ông là một nhà thơ. Đọc kỹ đi rồi thấy. Có người mắt tinh đời sớm nhận ra điều đó: “Vơ Phiến là thi sĩ. Mà là thi sĩ của trần gian nữa. Dù có khi anh viết bằng văn xuôi”. (Đặng Tiến).
Cuối Cùng của Vơ Phiến là một tập sách trang nhă.B́a cứng cổ điển. Nhưng b́a bọc ngoài lại là một màu trời xanh và mây trắng với những cái bóng của Vơ Phiến. Không phải h́nh, mà bóng. Một cái lơi, xưa cũ, cứng cáp bên trong; một cái vỏ, bay bổng, tuyệt mù… bên ngoài.
Trang cuối không đánh số trang của Cuối Cùng như đă nói là một bài thơ. Mộc Mạc là tên bài thơ đó. Một sự trở về. Về với mộc mạc, với chân phác. Đi đâu loanh quanh cho đời mỏi mệt (TCS). Chắc vậy rồi. Với Vơ Phiến, chốn về đó là xóm là làng, có con trâu, con chó, con gà, đàn c̣, lũ sẻ, bà con cô bác…
Xưa từng có xóm có làng
Bà con cô bác họ hàng gần xa
Con trâu, con chó, con gà
Đàn c̣, lũ sẻ, đều là cố tri.
(Mộc Mạc)
Đều là cố tri”. Họ thân thiết nhau quá, gần gũi nhau quá mà! Đi sao nỡ. Xa sao đành. Chẳng qua gặp thời thế thế thời thôi. Một người như Vơ Phiến hẳn “chân bước đi mặt c̣n ngoảnh lại, từ cái mái nhà cái thềm nhà cho đến bụi cây khóm cỏ…” (Quốc văn giáo khoa thư). Rứt sao ra.
Rồi Vơ Phiến viết tiếp sau khi ngậm ngùi nhớ những “cố tri” đó của ḿnh:
Múa may măi chẳng ra ǵ
Mỗi lâu thêm một cách ly ră rời.
(Mộc Mạc)
Ra ǵ là ra ǵ? “Múa may” coi cũng được quá đó chứ! Mọi người đều nh́n nhận Vơ Phiến, dù không nói ra mà ai cũng phải gật gù. Đông Hồ khen “nhất” miền Nam. Nguyễn Hiến Lê khen tùy bút sâu sắc, tự nhiên, dí dỏm, đa dạng… Đặng Tiến bảo tác giả hàng đầu, Nguyễn Hưng Quốc kêu nhà văn của thế kỷ… Vậy mà múa may măi chẳng ra ǵ sao? Tới bây giờ, nhớ Đêm xuân trăng sáng hay Thác đổ sau nhà của ông đọc từ hồi c̣n trẻ, tôi vẫn c̣n như nghe nhột nhột ở đùi trong…
Tuyệt vời nhất ở hai chữ: mỗi lâu. Vừa mộc mạc vừa sâu thẳm. Sao lại “mỗi lâu”? Ấy là bởi ông đă đợi chờ, đă nghe ngóng, đă mong mỏi nó “rụp rụp” cho rồi, ai dè nó cứ dùng dằng dủng dẳng, bực cả ḿnh. Rụp rụp như cái dao phay chặt thịt mà ông từng thấy ở một người đàn ông mặc áo thun, bán hủ tiếu, quơ dao múa may mấy cái rồi rụp rụp ngon lành. Đầu này nó cứ đủng đỉnh, cứ lằng nhằng. Nó càng đủng đỉnh, càng lằng nhằng ông càng bẽn lẽn v́ đă có đôi lần ông làm thơ “giă biệt” gởi cho “những người ở lại’ rồi, thế mà, chính ông lại ở lại. “Quê” quá chứ phải không? Nhưng mỗi lâu rồi th́ sao? Th́, khổ thay, cứ mỗi lâu nó lại thêm một cách ly, ră rời! Cách ly? Ră rời? Ông thấy h́nh như mọi người đâu đó đă sẵn sàng cả rồi, hồi hộp chờ đợi cả rồi, vậy mà chuyện lại không tới. Tẽn ṭ, tản ra, xa dần, quên lăng…? Tự ông, ông cảm thấy “ngượng ngập vu vơ”. Ngượng ngập. Vu vơ. Văn viết không ra, chỉ có thơ mới “nói lên” được: mỗi lâu thêm một cách ly ră rời…
Thân tàn đất lạ chơi vơi
Trông lên chỉ gặp bầu trời là quen.
Mộc Mạc)
Người ta th́ gần đất xa trời, ông th́ gần trời xa đất. Đất lạ, trời quen. Với người xa xứ “lạc loài đến đây” như ông th́ cách ly với con trâu, con chó, con gà, đàn c̣, lũ sẻ đă đành là khổ, mà cách ly với những thân t́nh càng khổ hơn: “Gần đây nhiều lần nghe những trao đổi tưng bừng về các hướng thơ văn cũ mới, bị không khí sôi nổi lôi cuốn mạnh, tôi xun xoe nhấp nhỏm. Bỗng chợt buồn, tặc lưỡi: Ḿnh c̣n được bao nhiêu ngày tháng? Những chuyện… như thế… trên đời… ối dào! (Người ơi người ở dài dài, tr 45)”. Măn Giác thiền sư chẳng đă từng than “Sự trục nhăn tiền quá/ Lăo đầu tùng thượng lai…” đó sao? C̣n “ră rời”. Làm sao mà không ră rời cơ chứ? Có cái ǵ gắn với cái ǵ đâu. Toàn tạm bợ, lắp ráp cả đó chứ. Ngũ uẩn giai không mà! Bài thơ “Cũng Hợp” – lại Thơ – mở đầu cho cuốn Cuối Cùng, ông chẳng bảo “lắp ráp” xài chơi, lâu ngày chầy tháng thấy “cũng hợp”, cũng OK. Rồi đến một lúc nghĩ hay là ta… ở lại trần gian luôn chừng ngh́n năm nữa cũng được. Để rồi giật ḿnh: đă lắp ráp th́ hẳn có lúc phải rời ra. Một câu hỏi đặt ra: Lắp ráp để chi? Để “trưa nào cũng bay” (tr 139) chớ chi. Hoàn thành nhiệm vụ rồi th́ ră. Ră rồi lại ráp không chừng. “Cả năm uẩn chúng quấy ta là thế” (Cũng Hợp). Vơ Phiến hiện nguyên h́nh thành một… thiền sư!
Dặn ḷng ḷng vẫn nao nao
Ta đi mây ở, trưa nào cũng bay
Nhưng thiền sư mà có cái chuyện dặn ḷng này mới lạ! Dù sao th́ cũng chỉ nao nao thôi. Nao nao khác với bừng bừng. Đó là khi ông nh́n những phút “ân t́nh” của chim câu: “…cái đuôi con chim mái, vẹt qua một phía… “. Xong. Rồi bay. Trưa nào cũng bay. Ông thấy “nao nao”. Nao nao quá chớ. Nó đến nó đi hờ hững thản nhiên. Sao trời nỡ đọa đày nhau đến thế? (Cũng Hợp, tr 17).
o O o
“Cái c̣n lại của một cốt cách: ít ỏi quá, mong manh quá”. (H́nh bóng cũ, tr 32).
Không đâu. Cái cốt cách ở đời của Vơ Phiến theo tôi không ít ỏi quá, cũng chẳng mong manh quá. Nó đáng cho ta ngă mũ chào. Với một nụ cười tủm tỉm, hân hoan.
DHN
Games
