Làm ra một bộ xăm hường – tṛ chơi tao nhă xuất xứ từ chốn cung cấm triều Nguyễn – rất kỳ công, nay chỉ c̣n ông Đặng Văn Tố gắn bó với nghề
Đổ xăm hường lúc đầu chỉ dành cho chốn cung cấm triều Nguyễn, sau phổ biến dần ra các dinh phủ quan lại rồi mới ra dân gian. Xăm có nguồn gốc từ chữ “thiêm” trong chữ Hán, nghĩa là cái thẻ. Hường là lối đọc trại từ chữ Hồng, nghĩa là màu hồng, do âm Hồng có trong chữ Hồng Nhậm, là tên của vua Tự Đức (1848-1883) nên phải kiêng cữ.
Làm từ xương ḅ
Căn nhà của ông Đặng Văn Tố (68 tuổi) cheo leo trên bờ thành Đại nội Huế ở đường Xuân 68, TP Huế, tỉnh Thừa Thiên – Huế như một công xưởng thủ công mỹ nghệ. Giữa khoảng sân rộng, ông Tố cùng người phụ việc tất bật làm ra bộ xăm hường. “Vào những ngày Tết, người Huế vẫn c̣n chơi tṛ này nên đơn đặt hàng cũng khá. Để kịp giao hàng, tôi phải nhờ người phụ việc bởi làm ra bộ xăm hường đa công lắm” – ông Tố nói.
Ông Đặng Văn Tố bên bộ xăm hường
Từ trong nhà bước ra, vợ ông Tố mang theo một rổ đựng đầy xương ḅ bốc khói đă chuyển sang màu trắng. Bà mới luộc xong hơn 1 tạ xương ḅ, tranh thủ chút nắng hiếm hoi mùa đông để đưa ra phơi, kịp làm xăm hường giao cho khách. Ông Tố cho biết một bộ xăm hường gồm 6 hạt xúc xắc cùng một bộ thẻ 6 loại với 63 chiếc và một chiếc hộp bài trí làm từ gỗ. Các loại thẻ được gọi tên theo thứ tự là nhất hường, nhị hường, tứ tự (hay c̣n gọi là tứ tấn), tam hường, trạng em (bảng nhăn, thám hoa), trạng anh (trạng nguyên) và đều được làm từ xương ḅ. Không phải xương nào cũng có thể làm được mà chỉ có đoạn xương cẳng nhưng phải thuộc ḅ Thái Lan để vừa dài vừa to.
Theo ông Tố, để làm ra một bộ xăm hường phải cần ít nhất 5 kg xương cẳng ḅ, được lấy từ các ḷ mổ. “Giá xương không bao nhiêu, vợ chồng tôi làm lâu năm nên có bạn hàng, thứ này như bỏ đi nên rẻ. Tuy nhiên, đối với thẻ trạng nguyên phải cần xương to và dài nên có giá cao, tôi phải mua giá bằng với các chủ quán phở. Xương này người ta mua về nấu phở nên tôi mua về có thể róc thịt ra nấu cháo” – ông nói.
Những ống xương cẳng ḅ sau khi mua về được làm sạch, luộc và cưa ra từng khúc. Tiếp đó sẽ được ngâm với nước vôi tẩy trắng, phơi khô rồi mới xẻ ra từng mảnh để làm thẻ xăm. Các thẻ chạm trổ theo h́nh dáng ở trên giống với đầu trạng nguyên, phía dưới như chân đang mang hia thời xưa. Các h́nh ảnh ông trạng, chữ Hán Nôm kèm chữ Quốc ngữ để người chơi dễ dàng nhận biết khắc ở giữa bề mặt. Bên cạnh đó, màu sắc cũng tô điểm giống các ông trạng, khá bắt mắt, thông thường là màu đỏ và màu xanh. Sau đó, các thẻ sẽ được cạo sạch, đánh bóng, chỉ giữ lại nét mực ở đường khắc.
Yêu nghề mới làm
Hơn 40 năm theo nghề chế tác xăm hường, ông Tố cho rằng công đoạn khắc h́nh lên xương ḅ là khó nhất. Một bộ xăm hường có hồn hay không sẽ phụ thuộc vào khâu này. V́ thế, người theo nghề cần kiên tŕ và có một đôi tay tài hoa.
Ngày xưa, các thợ hành nghề chế tác xăm hường đều khắc h́nh thủ công, sử dụng thanh sắt sắc nhọn nên mất thời gian. Cách đây vài chục năm, các h́nh ảnh, chữ viết được in ra giấy sẵn sau đó dán lên rồi ép lại chặt. Làm như vậy cũng đẹp nhưng không bền, phải mất vài ngày mới xong bộ xăm hường. V́ vậy, ông Tố đă tự mày ṃ, dựa trên các thiết kế máy khắc do Pháp sáng chế, tận dụng những thiết bị từ máy may công nghiệp đă tạo ra máy khắc h́nh cho riêng ḿnh nên giảm thời gian, làm xăm hường đẹp và khá bền.
Xăm hường trước đây làm từ ngà voi, nay làm bằng xương ḅ
thời vua chúa nhà Nguyễn, xăm hường được làm bằng ngà voi. Khi lan truyền ra dân gian, do không có điều kiện nên các thẻ được làm bằng gỗ, tre và xương động vật. “Tôi chọn xương ḅ để chế tác v́ nó dài, khi mài th́ bóng loáng, không bị trầy xước và có độ bền, thẩm mỹ cao hơn so với làm từ gỗ, tre. Trước đây chưa có ḅ Thái Lan nhập về, phải lấy xương ḅ trong nước nên thẻ xăm ngắn hơn, ít bắt mắt” – ông Tố lư giải.
Đến nay, ông Tố có lẽ là người duy nhất ở Huế c̣n làm xăm hường. Hàng của ông bán ở nhiều nơi, từ cửa hàng bán lưu niệm thủ công mỹ nghệ, siêu thị và cả ở chợ truyền thống xứ Huế. Đối với ông, nghề làm xăm hường như một cơ duyên, hiện ít người chơi nhưng ông vẫn gắn bó.
“Tôi là người Huế, thời tôi c̣n nhỏ th́ tṛ này ai cũng biết chơi. Nhà nghèo, không có tiền mua nên tôi tự lấy tre chế tác cho ḿnh một bộ xăm hường để chơi cùng bạn bè. Sau chiến tranh, khi cuộc sống trở lại b́nh thường, một lần t́nh cờ ra chợ, tôi thấy sao người ta lại làm ra những bộ xăm hường xấu xí đến vậy. Thế rồi tôi mày ṃ chế tác sao cho đẹp, đúng giá trị như nó vốn có” – ông tâm sự.
Thợ làm xăm hường xưa kia chủ yếu là những người làm nghề mộc, khắc chạm nhưng với ông Tố lại xuất phát từ thợ cơ khí. Theo ông, đó là một sự bất lợi nhưng vào thời đại máy móc th́ đây là lợi thế. V́ vậy, ông đă tự chế tạo ra các máy mài, khắc, các mẫu có sẵn để giảm bớt công đoạn mà sản phẩm làm ra phải chỉn chu, bền và có tính thẩm mỹ cao.
Dù tự hào kể về nghề nhưng ông Tố vẫn không giấu được nỗi buồn bởi tṛ chơi này đang dần mai một, thu nhập bấp bênh. Mỗi năm, ông chỉ làm được vài trăm bộ xăm hường, lời lăi không bao nhiêu nhưng đây là tṛ chơi mang tính giáo dục, giúp giới trẻ có ư chí học hỏi, thi thố như các vị trạng nguyên xưa kia nên ráng ǵn giữ.
“Tôi muốn góp sức lưu giữ tṛ chơi này cho thế hệ trẻ, để con cháu sau này biết rằng Huế c̣n có một tṛ chơi mang đậm nét văn hóa đặc sắc. Niềm vui của tôi là dịp Tết cổ truyền, thi thoảng vẫn bắt gặp nhiều gia đ́nh ở Huế chơi tṛ xăm hường do ḿnh làm ra” – ông Tố tâm sự.
Games
