V́ sao lại là “Anh Hai” chứ không là “Anh Cả”? Như thế nào mới là “người Sài G̣n”
“Anh Hai Sài G̣n” là cách gọi vui, thân mật, nhưng cũng thể hiện tính cách phóng khoáng, dám làm dám chịu của dân Sài G̣n nói riêng và Nam bộ nói chung.
V́ sao lại là “Anh Hai” chứ không là “Anh Cả”? Như thế nào mới là “người Sài G̣n”? Báo Giao thông giới thiệu bài viết của TS. Nguyễn Thị Hậu, Phó Tổng thư kư Hội Khoa học Lịch sử VN.
Khó nhận diện người Sài G̣n gốc
Năm 1558, Nguyễn Hoàng vào trấn thủ Thuận Hóa, bắt đầu gây dựng chính quyền Chúa Nguyễn ở Đàng Trong. Đây là cái mốc quan trọng của quá tŕnh “Nam tiến” trong lịch sử Việt Nam, cũng là quá tŕnh h́nh thành văn hóa vùng đất phía Nam trong xu thế mang theo và ǵn giữ văn hóa cội nguồn, đồng thời tiếp nhận những yếu tố văn hóa của cư dân vùng đất mới.
Đến năm 1698, Phủ Gia Định được thành lập, Sài G̣n – Gia Định h́nh thành từ đó. Chỉ hơn 300 năm nhưng người Sài G̣n đă kịp định h́nh một bản sắc riêng dễ nhận biết giữa những người của vùng miền khác. Điều này h́nh thành từ nguồn gốc lưu dân và hoàn cảnh lịch sử xă hội của Nam bộ/Sài G̣n.
Lưu dân người Việt vào Nam bộ trước hết và đông nhất là những người “tha phương cầu thực” v́ không có đất đai, không có phương kế sinh sống ở quê hương. Thành phần thứ hai là những người chống đối triều đ́nh, quan lại địa phương bị truy bức nên phải t́m đường trốn tránh. Thứ ba là những tội đồ bị buộc phải ly hương (một h́nh phạt nặng của thời phong kiến). Ngoài ra, c̣n có số ít người tương đối giàu có, muốn mở rộng và phát triển việc làm ăn trên vùng đất mới nên nhập vào hàng ngũ lưu dân tới Nam bộ…
Chợ Lớn (Ảnh tư liệu trích từ tập Sài G̣n - Gia Định 300 năm)
Khi Sài G̣n được h́nh thành như một trung tâm của vùng đất phía Nam thời chúa Nguyễn, một đô thị lớn thời thuộc Pháp th́ nơi đây cũng là nơi dân tứ xứ tiếp tục đổ về. Người nhập cư là thành phần hữu cơ của bất cứ đô thị nào, Sài G̣n vốn h́nh thành từ những lớp “người nhập cư” rồi trở thành “người Sài G̣n”, rồi lại tiếp tục thu nhận và chia sẻ cho những lớp người nhập cư mới.
Chỉ hơn 300 năm thôi, khó có thể nói ai là người Sài G̣n “gốc” bởi nơi đây người ta đến rồi đi, nhiều người ở lại nhưng hàng năm vẫn luôn trở về quê nhà. Một thành phố cởi mở, dung dị, ḥa hợp và tôn trọng những cộng đồng khác nhau.
Có thể nói, tính cách người Sài G̣n bắt nguồn từ yếu tố, điều kiện thực tế nhất ở Sài G̣n là “LÀM”: “Làm ăn”, “Làm chơi ăn thiệt”, “Làm đại”, “Dám làm dám chịu”… được thể hiện một cách giản dị, thiết thực, “liều lĩnh” nhưng cũng đầy trách nhiệm.
Sống trong những điều kiện lịch sử luôn biến động, người dân Nam bộ/Sài G̣n đă tạo dựng một nếp sống tinh thần ấm áp, b́nh đẳng, lấy t́nh nghĩa, nghĩa khí làm trọng. Người Sài G̣n/Nam bộ sống chung với các dân tộc: Người Khmer hiền hậu, tính cộng đồng thôn xóm cao; Người Hoa chịu khó, giỏi tổ chức sản xuất, buôn bán và tương trợ giúp đỡ trong làm ăn; Người Chăm cần cù, khéo léo... Sự ảnh hưởng qua lại của văn hóa, lối sống càng làm cho cá tính người Sài G̣n/Nam bộ cởi mở phóng khoáng hơn trong giao lưu, nhạy bén với cái mới, thấm nhuần một tinh thần b́nh đẳng, nhân nghĩa, bao dung, đồng thời rạch ṛi, quyết liệt vượt ra khỏi những ràng buộc, g̣ bó của khuôn mẫu...
Người Sài G̣n không phân biệt “quê”, “tỉnh”, “đồng hương” hay không, v́ vậy nói đến tính cách người Sài G̣n có thể được coi là sự khái quát tính cách người Nam bộ.
Phác họa đức tính người Sài G̣n
Ở Sài G̣n/Nam bộ, “dư luận xã hội” không nặng nề khe khắt với những cái khác, cái mới. Người Nam bộ khá dân chủ trong các mối quan hệ xã hội và cả trong gia đình, từ cách xưng hô (người Nam bộ thường xưng “tui”) đến việc cá nhân ít lệ thuộc, phụ thuộc vào cộng đồng.
Gần đây, một số tờ báo có những bài viết về chủ đề “Thế nào là người Sài G̣n?”, hầu hết các ư kiến đều cho rằng, người Sài G̣n không chỉ là người “ba đời” sống ở Sài G̣n, càng không phải là người có “hộ khẩu thành phố”, mà là bất cứ ai dù quê ở đâu, sống ít hay nhiều năm tại Sài G̣n. Đó là những con người:
- Năng động nhưng không bon chen.
- Sôi nổi nhưng không ồn ào.- B́nh thản nhưng nghĩa hiệp, trượng nghĩa.- Tôn trọng cá nhân nhưng hay làm từ thiện, thích giúp người.
- Chứng kiến điều xấu, là nạn nhân của cái ác nhưng luôn tử tế, vẫn tin người.
- Ăn xài thoải mái, biết tính toán nhưng không tính đếm so đo.
- Sống và chơi nhiệt t́nh, hết ḿnh với bạn bè.
- Về thăm quê, rồi vào lại Sài G̣n mà cảm giác như về nhà.
- Không chê bai những ǵ khác ḿnh, thích th́ chơi không thích th́ thôi, nhẹ nhàng.
- Không định kiến, dễ chấp nhận cái mới.
- Và cuối cùng là không lưu manh, ghét lưu manh.
Chỉ vậy thôi, bất kể người tỉnh nào vùng miền nào, miễn là sống ở Sài G̣n, rồi có tính cách như vậy, th́ đó là Người Sài G̣n…Có thể nói đây là những tính cách khá “dương tính”, “hướng ngoại”, như nhiều nhà nghiên cứu văn hóa phân tích. Có lẽ v́ vậy mà người ta thường gọi người Sài G̣n một cách tŕu mến là “Anh Hai Sài G̣n”.
Ở miền Bắc con trai trưởng trong nhà gọi là Anh Cả nhưng miền Nam lại gọi Anh Hai. V́ sao là Anh Hai mà không phải là Anh Cả? Có thể từ vài giả thuyết sau: Chúa Nguyễn Hoàng là người con trai thứ hai của Nguyễn Kim, mở đường vào Nam khai phá nên để tôn trọng ông, người dân gọi người con lớn của ḿnh, trai hay gái, cũng chỉ là (thứ) Hai.
Hoặc, có ư kiến cho rằng, khi có phong trào lưu dân vào Nam khai khẩn, trong gia đ́nh thường để con trai thứ ra đi v́ người con trai trưởng có vai tṛ ở lại quê nhà phụng dưỡng cha mẹ và thờ cúng tổ tiên. Cũng có người cho rằng, trong làng quê Nam bộ xưa có ông Cả (Hương Cả) là người đứng đầu, v́ vậy trong các gia đ́nh chỉ có người thứ Hai…
Tuy khác nhau về nguồn gốc “thứ Hai” của “anh Hai Sài G̣n” hay “anh Hai Nam bộ” nhưng có thể nhận thấy có chung một điểm: Đó là người con thứ không bị ràng buộc trách nhiệm nặng nề “giữ hương hỏa, nền nếp” như người con trưởng nên có thể “rộng chân” ra đi, tự do hơn khi tiếp nhận cái mới, thay đổi cái cũ lạc hậu, dễ thích nghi, có khi thử, liều. Nhưng v́ không có gia đ́nh họ hàng bên cạnh để mà dựa dẫm “tại, v́, bởi…” nên phải có trách nhiệm “dám chịu” nếu lỡ sai lầm.
