|
Trong trần thế duyên duyên, nợ nợ,
Duyên cũng đành mà nợ cũng đành.
(Nguyễn Công Trứ)
Cái nợ h́nh dung nó thế nào?
Khiến người ngao ngán, ngẩn ngơ sao!
(Trần Tế Xương – “Cái nợ”)
Chúng ta quen thuộc với “Nợ” từ thuở “mẹ cho mang nặng kiếp người” (TCS). Nợ chất cao hơn núi, trải rộng hơn biển cả. Nói cho dễ hiểu, nợ luân lưu trong vũ trụ được ví như đồng tiền luân lưu trong xă hội loài người. Nợ được trao đổi từ người này qua người khác, từ sinh vật này qua sinh vật khác một cách đều đặn và bất tận như một thứ nợ đồng lần.
Nợ th́ nhiều lắm, nó nhiều từ nghĩa đen cho đến nghĩa bóng, từ thực thể “cân đo đong đếm” được cho đến những ư niệm trừu tượng có tính xấu, tốt, lẫn linh thiêng... Nợ không phân biệt nam phụ lăo ấu, cứ có sự hiện hữu là đă có nợ rồi. Nợ không chừa một ai, nợ được coi như một định mệnh của con người, không ai tránh được kể cả những người tưởng như suốt cả cuộc đời chỉ biết có cho vay.
Nợ bao trùm trong mọi sinh hoạt hàng ngày. Nó được thể hiện từ trong nhà ra ngoài làng xă, từ việc cỏn con cho đến việc to lớn, từ việc trang nghiêm đến việc bông lơn, từ việc ban đêm đến việc ban ngày, chỗ nào cũng có mặt của nợ. Nợ nhiều quá đến nỗi đôi khi ta đă phải quên đi hay phải tảng lờ hoặc không c̣n biết nó là nợ nữa. Tỷ như hơi thở của ta là món nợ truyền kiếp liên quan đến sự sống c̣n, ấy thế, mà mấy ai nhớ tới đó là món nợ của ta đối với Trời Đất đâu. Nợ xảy ra trong từng “sát na”. Sống có cái nợ của sống, chết có cái nợ của chết. Nợ mang đủ sắc thái, mọi h́nh thức, biến hoá vô lường, lúc nào nó cũng ở bên ḿnh ta như “cái của nợ”. Nợ không chỉ đến từ cái ăn cái mặc, cái nhà cái cửa, cái nhăn răng h́ một tiếng (nói theo cụ Nguyễn Văn Vĩnh), ... nó cũng c̣n đến từ công ơn dưỡng dục, t́nh nghĩa thâm sâu, nhân quần xă hội ... kể sao cho hết.
Nào như nợ trong thi ca của cụ Nguyễn Công Trứ, chữ “nợ” được thể hiện qua những trích đoạn sau.
- Nợ quốc gia, nợ quân thần:
Tang bồng hồ thỉ nam nhi trái
Cái công danh là cái nợ nần
Nặng nề thay đôi chữ quân thần
Đạo vi tử, vi thần đâu có nhẹ.
(Trên v́ nước dưới v́ nhà)
- Nợ tang bồng:
Ḿnh một bóng đành rằng nông nỗi thế
Hỏi thư kiếm có hay chăng nhẽ
Nợ tang bồng giả đặng lúc này chăng
Ra tay chữa lệch cho bằng.
(Đi quân thứ)
Truyện đố kỵ sá chi con tạo
Nợ tang bồng quyết trả cho xong
Đă xông pha bút trận th́ gắng gỏi kiếm cung
Cho rơ mặt tu mi nam tử.
(Làm cho tỏ mặt nam nhi)
- Nợ đèn sách:
Chí tang bồng hẹn với giang sơn
Đường trung hiếu chữ quân thân là gánh vác
Đă mang thân ở trong trời đất
Phải có danh ǵ với núi sông
Nợ sách đèn đem nghiên bút trả xong
Cầu xe ngựa lúc đi về mới tỏ.
- Nợ phong lưu:
Suy mới biết ở đời ai cũng hớ
V́ tài t́nh nên vướng nợ phong lưu
Kho trời cho tiêu phí thấm vào đâu
Chơi là lăi, dẫu chưa giàu nhưng chẳng kiết.
- Nợ tài hoa:
Trời đất cho ta một cái tài
Giắt lưng dành để tháng ngày chơi
Dở duyên với rượu khôn từng chén
Trót nợ cùng thơ phải chuốt bài.
(Tự cao)
Chưa chán ru mà quấy măi đây
Nợ nần dan díu mấy năm nay
Mang danh tài sắc cho nên nợ
Quen thói phong lưu hoá phải vay.
(Than nghèo)
- Nợ t́nh:
Đa t́nh là nợ
Mắc míu vào đố gỡ cho ra.
(Chữ t́nh)
- Nợ duyên:
Ừ duyên nợ ắt đà hơn một
Mà nét xuân kia vẹn cả mười.
(Bỡn cô đầu già)
Nào nợ vật chất trong thi ca cụ Trần tế Xương:
Van nợ lắm khi trào nước mắt,
Chạy ăn từng bữa toát mồ hôi.
(Than nghèo)
Nào như nợ trong ca dao:
Bốn bề công nợ eo sèo
Chỉ v́ một nỗi tôi nghèo mà thôi.
Eo sèo công nợ tứ bề
Kẻ lôi người kéo, ê chề lắm thay.
Trong các loại nợ, có một loại nợ rất đa dạng, đầy đủ hỉ nộ ái ố nhất, đó là nợ duyên, nợ t́nh được ca dao đặc biệt nhắc đến.
Vô duyên vô phúc húc phải ông chồng già
Ra đường bị hỏi là cha hay chồng?
Nói ra đau đớn trong ḷng
Ấy cái nợ truyền kiếp, chớ phải chồng em đâu!
Chồng con là cái nợ nần,
Thà rằng ở vậy nuôi thân béo mầm.
Mỗi người một nợ cầm tay
Đời xưa nợ vợ, đời nay nợ chồng.
Mực đen vô giấy khó chùi,
Chồng chồng, vợ vợ, nợ đời trăm năm.
Nợ đ̣i trả trả vay vay,
Nợ t́nh biết trả đến ngày nào xong?
Buồn riêng thôi lại tủi thầm
Một duyên, hai nợ, ba lầm lấy nhau.
Lạy trời phù hộ cho em,
Cho em chóng lớn em lên cơi già.
Khỏi đền duyên nợ rầy rà,
Khỏi mang tiếng xấu như là những ai.
Ấy thế, không phải nợ duyên, nợ t́nh lúc nào cũng đáng sợ đâu nhé mà nhiều khi người ta lại ùa nhau tự nguyện đi vác những cái nợ ấy vào thân:
Đem thân ở dưới cơi trần
Hỏi rằng duyên có nợ nần chi không
Bao nhiêu giá một ông chồng
Th́ em cũng bỏ đủ đồng ra mua.
Một duyên, hai nợ,
Anh sợ em sắp có chồng.
Anh chẻ tre bện sáo, ngăn sông
Cầm duyên em lại để kết đạo đồng cùng anh.
Không được mắc vào nợ duyên, nợ t́nh với nhau th́ mè nheo, than thở:
Gió đưa nước, nước sao vời vợi
Gió đưa mây, mây hỡi mịt mù
Anh với em duyên nợ sầm sờ
Em c̣n thủ tiết, mà chờ đợi ai?
Đường đi lên quăn quăn quéo quéo
Đường đi xuống quẹo quẹo vườn dâu
Hai đứa ḿnh ân ái đă lâu
Ai vô đây bày mưu sắp kế
Cho duyên nợ hầu rẽ phân.
Nghĩ tơ duyên quá dở
Giận căn nợ bời bời
Đau ḷng quá lắm em ơi
Xui chi gặp gỡ chẳng trọn đời với nhau.
Khi được nợ duyên, nợ t́nh rồi th́ lại phụ duyên, phụ t́nh nhau:
C̣n tiền c̣n duyên c̣n nợ,
Hết tiền hết vợ hết chồng.
Ngọn cỏ phất phơ, ngọn cờ phơ phất
Nồi đồng sôi, nồi đất cũng sôi.
Anh với em duyên nợ hết rồi
Để cho người khác đứng ngồi với em.
Ôi thôi, tôi muốn bứt rời duyên nợ
Anh đi kiếm vợ em đi kiếm chồng.
Ngôn ngữ dân gian liên quan đến “Nợ” của ta th́ giàu có lắm, như những câu tục ngữ và thành ngữ:
Mang công mắc nợ, nợ ngập đầu, nợ như chúa Chổm, nợ như tổ đĩa, nợ tiền kiếp, nợ van quan khất, rút ruột tằm trả nợ dâu, trả nợ quỷ thần, tất tưởi như nợ đuổi sau lưng, tốt vay dày nợ, nợ có vay có trả, may gặp duyên chẳng may gặp nợ, nhất tội nh́ nợ, một là vợ hai là nợ, nhà gần chợ để nợ cho con, nặng nợ giang hồ, kéo cầy trả nợ, một vay hai nợ ... cũng ôi thôi, kể sao cho hết.
Nhân nhắc tới thành ngữ “nợ như chúa Chổm” tôi cũng xin kể các bạn nghe một câu chuyện mang ư nghĩa của một người mắc nợ nhiều. Theo tục truyền, chúa Chổm là nhân vật có thật. Thuở hàn vi, chúa Chổm phải vay nợ nhiều lắm. Khi được tôn lên làm chúa và được rước về kinh thành Thăng Long th́ chúa bị đ̣i nợ suốt dọc đường. Chủ nợ thật cũng có mà chủ nợ “hôi” cũng có, chúa Chổm không thể nào nhớ hết. Lúc đầu ai đ̣i th́ trả, sau thấy càng trả nợ th́ số chủ nợ càng đông nên ra lệnh: chúa Chổm chỉ trả nợ cho tới khi chúa về đến ngă tư cổng thành Cửa Nam. Do đó, chỗ ngă tư này được gọi là ngă tư Cấm Chỉ (Ở cạnh Hàng Bông gần Cửa Nam).
Nợ có hai đối tượng, “vay” và “trả”. Có vay th́ có trả. Có vay nợ mà không trả th́ gọi là “quịt nợ”, cho vay nợ mà không đ̣i th́ gọi là “xóa nợ”, nợ mà cứ lần khân chưa chịu trả th́ gọi là “trây nợ” dù đă “khất nợ” nhiều lần.
Có những món nợ không phân định rơ là ai vay, ai trả, như t́nh tôi đối với những cô hàng xóm. “Ai vay ai?” th́ chỉ có “Ai” biết và “Ai trả ai?” th́ cũng chỉ có “Ai” biết. Trong trường hợp này th́ phải hiểu nôm na đó là cái “nợ đời”. Và như thế, sự tương quan giữa người chủ nợ và người vay nợ, nếu ta quán chiếu cho sâu, quả thật không có sự cách biệt là bao. Kiếp này ta vay kiếp sau ta trả hay ngược lại. “Vay trả” đôi khi được hiểu giống như là “Đạo”. Theo Lăo Tử, Đạo th́ không thể nói được, nói được th́ không c̣n là Đạo, nên thôi, tôi chẳng bàn thêm về “vay trả” ở đây.
Muốn hiểu hết ư nghĩa của nợ th́ thật gian nan. Không hiểu được ư nghĩa của nợ th́ ta khó có thể biết cách trả nợ, không trả nợ đúng cách th́ cũng kể như ta quịt nợ dù vô t́nh hay cố ư. Vay nợ, mang nợ, trả nợ đều có những ẩn số phức tạp của nó như vay ra sao, trả như thế nào đ̣i hỏi một tŕnh độ ứng xử cho thích nghi cho phù hợp với từng hoàn cảnh, ư nghĩa của nó.
Nợ có nhiều mức độ khác nhau, kẻ nợ nhiều người nợ ít. Để nh́n nợ một cách gần gũi và thực tế hơn th́ nợ luôn đi kèm theo một yếu tố được thể hiện ở một mức độ nhất định nào đó là có vay có trả. Đối với những người có quan niệm “có ơn phải sợ có nợ phải đền” th́ thái độ của những loại người này luôn luôn là muốn trả nợ cho xong.
Kiếp này trả nợ cho xong
Làm chi để nợ một chồng kiếp sau!
Trong số những người muốn trả nợ cho xong phải kể đến nàng Thúy Kiều đă đem cả vốn liếng ngh́n vàng của ḿnh ra trả nợ chuộc tội cho cha. Không như Thúy Vân chỉ biết vô t́nh ăn no ngủ kỹ cho mập ú đến khuôn trăng đầy đặn nét ngài nở nang chứ không chịu chia sẻ với chị theo đúng tinh thần “fair” của người Mỹ, mỗi cô một nửa, nghĩa là mỗi người c̣n giữ lại một nửa để dành làm vốn lấy chồng. (Cười)
Có loại người lại không sợ nợ như:
Dầu cho nợ bắt nợ đ̣i
Phong lưu ta cũng cứ ṇi phong lưu.
V́ trong đời có người nọ kẻ kia đối với nợ như thế nên các cụ ta có câu:
Ở đời có bốn cái ngu (1)
Làm mai, lănh nợ, gác cu, cầm chầu.
Nghe tôi nói thế, chẳng biết nghe câu được câu chăng, ất giáp thế nào, ba cô hàng xóm xinh đẹp trước cửa nhà tôi chạy ùa sang, nói vọng vào đ̣i “ngu”.
- Cho em “gác” với.
- Cho em “cầm” với.
- Cho em “lănh” với.
Tôi chỉ c̣n biết ngao ngán nhận cái ngu c̣n lại là “làm mai”. Ai muốn th́ xin dơ tay. Các cô ấy đang hăng say đ̣i “ngu” cũng như các cô ấy đang hăng say đ̣i “được nợ”. Các bạn ơi, vừa nghe tới chữ “làm mai” và “được nợ”, ba cô hàng xóm xinh đẹp tung cửa chạy túa vào nhà tôi.
Nhà Phật có câu thật cao siêu “Găp Phật giết Phật, gặp Ma giết Ma”. Theo chân nhà Phật, tôi sẽ giết và nhất định giết hết ba cô hàng xóm xinh đẹp này đêm nay trong giờ thiền định. Gặp NỢ tôi cũng giết luôn: xoá nợ, những cái nợ đời! Cười!
Xin chấm dứt câu chuyện tào lao về NỢ ở đây.
Trong trần thế duyên duyên, nợ nợ
Duyên cũng đành mà nợ cũng đành.
(Nguyễn Công Trứ - Già cưới nàng hầu)
NGUYỄN GIỤ HÙNG
|
|
