Bùi Viện - Sứ giả Việt đầu tiên đến Hoa Kỳ: Bị Pháp đầu độc chết? Bùi Viện qua đời đột ngột ở tuổi 40, sử sách đă ghi lại. Trong khi đó, ông là người cường tráng không bệnh tật, không ốm đau. Cho đến 144 năm sau cái chết của một đại thần, cái chết ấy mới dần sáng tỏ.
Khi t́m hiểu về vị quan thanh liêm nhất mực của triều đ́nh nhà Nguyễn như Bùi Viện, có thể nhiều nhà sử học chỉ quan tâm đến thân thế, sự nghiệp sang Hoa Kỳ kết mối bang giao đồng minh ḥa hiếu và đánh giá Bùi Viện ở một góc nh́n khác khi văn thần làm vơ tướng.
Cùng với đó là tầm nh́n khi xây dựng cảng Hải Pḥng, lập đội Tuần dương quân, thu phục hải tặc Trung Hoa. Thế nên, cái chết của ông suốt hơn trăm năm ch́m vào bí ẩn. Nhiều người cho rằng, có thể Bùi Viện chết v́ một căn bệnh hiểm nghèo.
Cụ Bùi Viện chính là sứ giả Việt đầu tiên đến Hoa Kỳ.
Tuy nhiên, qua những ghi chép và những lời dặn ḍ của người trong họ Bùi truyền từ đời này qua đời khác mà ông Bùi Luật đang cất giữ tại từ đường họ Bùi ở thôn Tŕnh Trung Tây th́ cái chết của sứ giả Việt đầu tiên đến Hoa Kỳ mới dần dần sáng tỏ.
Bị đầu độc
Sau hai lần đi Hoa Kỳ cầu viện bất thành, trở về nước được vua Tự Đức tin dùng, Bùi Viện đă tổ chức thành công Tuần dương quân khiến cho uy tín ngày một cao. Những thành quả của Bùi Viện chẳng những đè bẹp những cuộc vận động phản đối của phái bảo thủ mà c̣n làm tăng uy danh triều đ́nh Huế trước thế lực thân thực dân Pháp.
Qua một số tài liệu mà ông Bùi Luật cung cấp, những người bạn đồng liêu và nhân dân đương thời đă ưu ái dành cho ông những lời ngợi khen: Chức vụ đương kim suy tuấn kiệt/Thành công tự cổ xuất thư sinh. Câu đối ấy của Biện lư La Ngạn mà tạm dịch là: Biết việc phải chăng trang tuấn kiệt/Thành công xưa vẫn bậc thư sinh.
Hoặc như Ngự sử Đỗ Duy Diễn cũng viết: "Nhất kinh bạch nghiệp thiên tương đại/Vạn lư trường phong lục hải b́nh", tức: Hai tay ngang dọc xoay trời đất/Muôn dặm xông pha dẹp bể yên.
Theo ông Bùi Văn Nghệ và nhà văn Bảo Vân, hậu duệ đời thứ 12 của tộc Bùi, th́: "Hôm ấy là ngày mồng 1/11 năm Tự Đức thứ 31 (1878), ngày mà Bùi Viện vĩnh viễn ra đi, bỏ lại sau lưng một sự nghiệp vĩ đại không người thừa kế. Cả ngày hôm ấy ông vẫn mạnh khoẻ, nhưng đến chập tối, ông kêu đau nhức khắp ḿnh mẩy và đến nửa đêm th́ mất".
Tuy nhiên, TS Bùi Tiên Khôi, là cháu đời thứ 12 của tộc Bùi, tức cháu bốn đời của Bùi Viện cho biết: "Ngày 1/11 năm Tự Đức thứ 31 tức năm 1878, Bùi Viện đi dự tiệc. Toà Khâm sứ Pháp mua chuộc kẻ hầu rượu bỏ độc dược vào thức ăn đồ uống. Khi về đến tư dinh, Bùi Viện kêu đau bụng dữ dội và chết ngay trong đêm ấy tại Huế.
Bà cao tổ, kế thất của ông Bùi Viện, được ông trăn trối hăy trốn đi ngay để tránh cái họa "nhổ cỏ tận gốc" của kẻ thù, nên đă đưa con là Bùi T́nh vào lánh tại B́nh Định, lập ra nhánh mới cho họ Bùi từ đấy".
Cũng theo TS Bùi Tiên Khôi th́: "Năm 1875, Chính phủ Pháp cử Rheinart làm khâm sứ ở Huế. Rheinart đă ra sức điều tra tất cả những nhân vật yêu nước của triều đ́nh Huế và đệ tŕnh về Pháp với đề nghị phải loại trừ Bùi Viện".
Rheinart viện dẫn ḥa ước năm 1862, ḥa ước nhượng đứt 3 tỉnh Nam Kỳ cho Pháp có đoạn: "Hễ nước Việt Nam có giao thiệp với nước nào th́ phải cho chính phủ Pháp biết và khi nào muốn nhường đất cho nước nào phải tùy ư nước Pháp thuận mới được. Thế mà triều đ́nh Huế đă cử Bùi Viện qua Mỹ hai lần, năm 1873, 1875, để bí mật xin viện trợ quân sự, kinh tế chống Pháp".
Rheinart yêu cầu triều đ́nh Huế cách chức Bùi Viện, triều đ́nh Huế chẳng những không nghe theo mà c̣n lạnh nhạt, thù hận Rheinart ra mặt. Trong không khí ngột ngạt khó thở đó, Rheinart cáo bệnh về Pháp sau một năm ở Huế và Philastre qua thay.
Philastre tiếp tục mật tŕnh về Pháp những hoạt động phát triển của Tuần dương quân và yêu cầu ám sát Bùi Viện, một trở ngại lớn trong cuộc xâm lăng toàn cơi Việt Nam. Đề nghị của Philastre được Rheinart, người tiền nhiệm khâm sứ Pháp tại triều đ́nh Huế đang làm việc trong Chính phủ Pháp nhiệt liệt tán thành và hỗ trợ, do đó lệnh được chuẩn y.
Ngay sau cái chết của Bùi Viện, Tuần dương quân Việt Nam tan ră, Rheinart được thăng thưởng trở qua Việt Nam ngày 14/5/1879 tái nhậm chức khâm sứ Pháp tại Huế, thay thế Philastre. Triều đ́nh Huế mà trực tiếp là vua Tự Đức vô cùng phẫn nộ trước cái chết của đại thần Bùi Viện nên Philastre phải xin rời khỏi Huế.
Biển thủ công quỹ?
Tuy nhiên, lại có một thuyết khác nói Bùi Viện chết không phải do thực dân Pháp đầu độc mà do các nịnh thần của triều đ́nh Huế tiến hành. Việc ấy được viện dẫn trong cuốn sử tộc Bùi như sau:
Khi ở Hoa Kỳ về, Bùi Viện tâu vua nên theo người, sửa đổi nền văn học của nước nhà cho thực tế hơn và tŕnh bày những tiến bộ cơ khí của các nước văn minh, mà nước nhà cần cho nhân tài đi học hỏi nhiều. Nhưng lúc vua quan hội bàn th́ số đông cho rằng, Bùi Viện tâng bốc người, kém đề cao những ǵ ḿnh đă có. Trước sức ép của số đông, Tự Đức khước từ những đề nghị của Bùi Viện.
Đặc biệt, khi Bùi Viện được vua giao trọng trách xây cảng Hải Pḥng, lập Tuần dương quân đă được quyền "tiền trảm hậu tấu". Bởi thế, khi tiến hành việc, những tiêu pha tốn kém là không tránh khỏi.
Bùi Viện phải đề nghị kho Bắc Hà chi tiền để khỏi lỡ việc công. Khi hồi kinh, ông tấu tŕnh sự việc và được vua khen là có tài quyền biến, biết tùy cơ lo liệu. Thế nhưng, nịnh thần đă tố cáo và cho rằng, Bùi Viện lợi dụng việc công để biển thủ công quỹ triều đ́nh.
Vậy là sau bữa dự tiệc tại triều đ́nh, khi về đến tư dinh th́ Bùi Viện đau bụng dữ dội và có dối lại đôi lời cho người nhà rồi tắt thở.
Sau khi Bùi Viện qua đời, triều đ́nh lập một ủy ban điều tra sản nghiệp của ông. Kết quả là: "Năm gian nhà Bùi Viện thềm vách lở thêm v́ mưa nắng, cột kèo xiêu vẹo, không có chi gọi là tư sản".
Lúc này, vua Tự Đức mới kiên quyết phê xá những việc đă qua, nghĩa là 36 vạn quan tiền do kho miền Bắc đă xuất ra được chính thức coi là để chi vào việc quân cơ.
Bùi Viện chết, các nhân viên Nha tuần hải phúng ông khi cử hành tang lễ: "Dưới trời chỉ có người kỳ tài mới làm được những việc mới lạ, những kẻ kiến thức tầm thường nếu được ở trong cửa những người đó, cũng là một việc đáng mong mỏi lắm rồi. Huống chi lại được trực tiếp can thiệp đến những việc lớn của nhà nước là ngoài chỗ mọi người có thể lo liệu được. Chúng tôi bàn riêng với nhau: Được thấy những chuyện lạ, cũng là một việc sướng trong đời!".
Khi ông mất, Thanh Đoàn gồm hàng trăm người trước kia là cướp biển gốc Hoa kéo về tận làng Tŕnh Phố, Thái B́nh quê của Bùi Viện để khóc và cúng tế ông với bức trướng "Thiên tải nhất ngộ" (Ngàn đời mới gặp một người). Sau đó họ giải tán để lại theo đường cũ không chịu phục tùng người nào khác ngoài Bùi Viện.
VietBF@ sưu tập
Games
