THIÊN KIẾN VỊ KỶ (self-serving bias)

[troopy]

Thiên kiến vị kỷ là một loại thiên kiến nhận thức xảy ra khi một người ghi nhận công sức và nỗ lực cho riêng mình khi thành công, nhưng chỉ cần gặp kết quả tồi tệ, không như mong muốn, họ lại đổ lỗi cho các tác nhân bên ngoài.
Thiên kiến vị kỷ đôi khi là một phương thức trốn tránh trách nhiệm nhưng cũng là một cơ chế phòng thủ (defense mechanism) tự nhiên giúp bảo vệ lòng tự trọng của một người.
Thiên kiến vị kỷ rất phổ biến trong đời sống và bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố khác nhau như tâm lý, động lực, tuổi tác và văn hóa.
Ví dụ như:
- Sau một buổi tuyển dụng, một ứng viên tin rằng cô sẽ chắc chắn được nhận vì cô có bảng thành tích tốt, dày dặn kinh nghiệm và đã thể hiện rất tự tin trong buổi phỏng vấn. Nhưng khi bị công ty từ chối, cô lại đổ lỗi ban tuyển dụng thiên vị hay không muốn tuyển cô vì năng lực xuất sắc của cô vượt quá khả năng công ty có thể đáp ứng (lương, phúc lợi).
- Một người đàn ông vượt đèn đỏ và đâm vào một chiếc ô tô đi đúng luật. Thay vì nhận lỗi, ông lại cho rằng mình đang có việc bận cần đi gấp và trách móc người đi ô tô đáng ra nên dừng lại nhường đường.
- Một cầu thủ bóng đá xuất sắc ghi bàn vào những giây cuối cùng. Anh nghĩ rằng điều này hoàn toàn là do kỹ năng chơi bóng của mình, phủ nhận sự may mắn, vai trò của đồng đội hay đối phương.
Có hai loại động lực được cho là yếu tố thúc đẩy thiên kiến vị kỷ. Đó là tự đề cao bản thân (self-enhancement) và tự thể hiện (self-presentation).
- Người tự đề cao luôn có nhu cầu duy trì giá trị của bản thân, tức là họ tin rằng mình luôn mang những phẩm chất tích cực, còn những điều tiêu cực là do ảnh hưởng của bên ngoài. Đây cũng là cách họ duy trì hình ảnh cá nhân và sự tự tin của riêng mình.
- Tự thể hiện là cái tôi mà một người muốn thể hiện với người khác. Đó là mong muốn được ghi nhận và để lại dấu ấn đặc biệt trước mọi người.
Ở các nước phương Tây, chủ nghĩa cá nhân được đề cao nên thiên kiến vị kỷ trở nên khá phổ biến. Trái lại, ở các nền văn hóa mang tính cộng đồng như các nước châu Á, việc thành công hay thất bại là do cả tập thể. Vì vậy, thiên kiến vị kỷ ít xảy ra hơn.
Thiên kiến vị kỷ có thể có tác động tốt và xấu. Những người có thiên kiến vị kỷ thường cảm thấy mình tài giỏi và rất tự tin vào năng lực bản thân, họ tỏa ra năng lượng dồi dào và có thể tạo động lực cho mọi người xung quanh. Ưu điểm của thiên kiến này là nó giúp mỗi người kiên trì hơn khi đối mặt với nghịch cảnh.
Tuy nhiên, nếu thiên kiến vị kỷ quá lấn át, họ sẽ hình thành tư duy cố chấp, không chịu sửa sai và chấp nhận quan điểm trái chiều. Vì vậy, để hạn chế thiên kiến vị kỷ, chúng ta có thể thực hiện một trong những cách sau:
- Tự phát hiện thiên kiến vị kỷ: Khi đưa ra quy kết về một sự việc nào đó, bạn hãy dành thời gian để xem xét lại liệu mình đã đánh giá đúng chưa hay mình có đang thiên vị cho bản thân hay không.
- Tập chấp nhận: Chấp nhận là ai cũng có lúc sai sót. Biết đánh giá bản thân chính là bước đầu để bạn thêm hoàn thiện mình.
- Đối xử với bản thân bằng lòng trắc ẩn: Mặc dù đánh giá bản thân là một điều tốt nhưng nếu đánh giá quá nhiều bạn sẽ trở nên khắt khe với chính mình. Hãy tự phê bình hành động sai lầm của bản thân bằng thái độ nhẹ nhàng.

VietBF©sưu tập