Ngày nhỏ, cứ nghe thấy ai đó nói giọng “trọ trẹ” là người ta lại bảo, đấy là dân “cá gỗ”. Lấy làm lạ, chưa hiểu “tại sao lại thế?”, “cá thật chẳng ăn ai, lại là cá gỗ”. Rồi ṭ ṃ, tôi đi hỏi người lớn, người lớn kể cho tôi nghe câu chuyện dân gian xưa:
CHO KHÁT NƯỚC… CHẾT LUÔN
Một anh hà tiện thuộc loại vắt cổ chày ra nước, không bữa cơm nào mà dám mua thức ăn. Anh ta treo một con cá gỗ lơ lửng ở giữa nhà, dặn các con khi ăn cơm th́ nh́n lên cá gỗ, chép miệng một cái rồi và cơm, coi như là đă được ăn cơm với cá rồi. Đứa con út mới lên bốn tuổi, háu ăn, nh́n lên con cá gỗ chép miệng luôn mấy cái mới và cơm. Thằng lên sáu trông thấy liền mách bố: – Thằng này nó chép miệng mấy cái liền mới và cơm đó bố ạ! Anh ta mắng: – Cứ để nó ăn mặn cho khát nước chết luôn!!!
H́nh ảnh người Xứ Nghệ trong tôi ngày ấy là “keo kiệt” lắm. Và, tại sao phải khổ thế…!!!
Lớn lên… đi học, tôi có thêm những người bạn có cha mẹ là người gốc Xứ Nghệ ra sống và làm việc ở Hà Nội, tôi theo bạn đến nhà ăn, ngủ, học ở đấy, rồi tiếp xúc với họ. Tôi có thấy người Nghệ “keo kiệt” đâu, chỉ thấy họ nói to, giọng th́ “nặng tŕnh trịch” và rất hay có những cuộc gặp gỡ đồng hương, giao lưu, vui vẻ và hào phóng. “Ào ào như cơn lốc” ngay từ ngoài cổng.
Khi tôi vào đại học, trong lớp có những người bạn quê ở vùng Thanh – Nghệ Tĩnh, tôi làm lớp trưởng – trách nhiệm là luôn phải quan tâm đến mọi người… Trong số ấy, những người bạn đến từ vùng đất miền Trung nắng cháy, họ hiện thân trong tôi là anh học tṛ nghèo ngày xưa: nghèo mà hiếu học, thông minh, chăm chỉ, chịu khó, nghĩ sao nói vậy, không “lắt léo”, “loằng ngoằng”, “nh́ nhằng” trong ứng xử, quan hệ…
Hè, chúng tôi dong duổi đi chơi, theo những người bạn ấy vào Thanh, Nghệ An, Hà Tĩnh (phần này tôi đă có dịp tâm sự). Cũng “ba cùng” với những người bạn ấy và gia đ́nh của họ.
Vẫn giọng “trọ trẹ” khó nghe, nhưng phát âm rất chuẩn từ chữ “tr”, “ch”, “r”, “s” và “x”… vẫn “ăn to, nói lớn”, cứ “oang oang” mà không “nhỏ nhẹ” (kể cả con gái).
Gia đ́nh các bạn tôi từ Diễn Châu, Quỳ Hợp, Quỳnh Lưu, Đô Lương, Hưng Nguyên, Nam Đàn, Thanh Chương (Nghệ An) đến Nghi Xuân, Can Lộc (Hà Tĩnh)… vùng quê nào, ngôi nhà nào chúng tôi đến cũng đầy ắp tiếng cười, ḷng người cứ chân chất, “thẳng tưng như ruột ngựa”, chẳng “úp úp mơ mở”, chẳng “quanh co, ḷng ṿng”, nói là làm, nghĩ sao nói vậy… Và, hơn hết là “tính hiếu khách” của gia chủ, “yêu” và “ghét” rất rơ ràng.
Thế đấy, người Xứ Nghệ cứ đẹp dần lên trong mắt tôi, đẹp dần lên trong những lời nhận xét của tôi khi có ai đó hỏi tôi về họ.
Cái nghề nghiên cứu của tôi đă cho tôi được đi và đến nhiều vùng miền trên đất nước, tiếp xúc với nhiều người, t́m hiểu thêm về nhiều vùng đất dưới góc nh́n của văn hóa… tôi trân trọng hai từ “cá gỗ”. Lâu rồi, “cá gỗ” trở thành một đại từ chỉ người Xứ Nghệ, như đă là thế, như không thể khác được.
Người Nghệ tự hào v́ hai từ ấy! Người Nghệ luôn tự ḿnh hơn người bởi hai từ ấy…!
Tôi hoàn toàn đồng t́nh. Bởi, phải hiểu xuất phát điểm của cụm từ này là từ một vùng quê “nghèo mùng tơi chưa kịp rớt”, mới hiểu người Xứ Nghệ đă phải “gồng ḿnh đi lên như thế nào” để “vượt khó, vượt khổ”. Trong cái “gian lao” ấy, tâm hồn và ư thức của họ thật lớn, con “cá gỗ” của anh học tṛ nghèo Xứ Nghệ ngày xưa chỉ c̣n trong tiềm thức, trong lời nói của sinh viên Xứ Nghệ ngày nay. Cuộc sống ngày một đổi thay… h́nh ảnh “cá gỗ” măi là niềm tự hào, bởi trong cái sự “nghèo túng” ấy, người Xứ Nghệ đă biết “ước mơ”, biết “khao khát” từ những việc tưởng như rất nhỏ hàng ngày, ẩn ch́m và hiển hiện trong mỗi bữa cơm ăn, trong nỗi lo thường nhật. Nhưng là khát vọng để vươn tới, để cố gắng.
Xin cảm ơn câu chuyện dân gian, cảm ơn anh học tṛ nghèo Xứ Nghệ, cảm ơn những con người Xứ Nghệ qua nhiều thế hệ vẫn măi giữ được truyền thống “nghèo mà hiếu học”, vẫn giữ được hai chữ “cá gộ” nghe sao thấy tội tội sao mà thương, mà quư, để măi… nâng niu!
