Ngày xưa có vợ chồng nhà phú hộ nọ sinh được năm người con gái. Giàu có, lại không con trai, nên bao nhiêu t́nh thương, họ đều dồn vào những cô con gái. Họ cưng như trứng mỏng, hễ con đ̣i ǵ là được nấy.
Lần lượt năm cô lớn lên, lấy chồng và đi ở riêng.
V́ con gái đứa nào cũng lấy chồng xa nên sau khi cô út ở riêng được ít lâu hai ông bá phú hộ cảm thấy nhớ các con quá. Họ c̣n tính chuyện chia nhau đi thăm các con. Một hôm, vợ bảo chồng: - "Sắp tới, ông chịu khó ở nhà trông nhà cho tôi đi thăm chúng nó một lượt, sau đó tôi lại về trông nhà cho ông đi". - "Phải đó", chồng đáp, "nhưng bà phải đi nhanh nhanh lên mới được, đừng bắt tôi phải đợi lâu" - "Không được đâu, tôi tính ở lại với các con đứa nào ít nhất cũng phải một tháng, năm đứa vị chi là năm tháng, c̣n đi đường tổng cộng độ vài ba chục ngày, như vậy cũng phải mất ngót nửa năm đó ông ạ!". - "Thôi được, bà nó đi đi, bà nhớ đừng để cho đứa nào quấn quưt quá, rồi ăn dầm nằm dề làm cho tôi trông đợi".
Rồi đó người vợ cùng con hầu ra đi. Nhưng chỉ được vài tháng, chồng đă thấy vợ trở về vẻ mặt buồn xo. Chồng hỏi dồn: - "Cơn cớ làm sao mà bà về nhanh như vậy, có gặp điều ǵ dọc đường hay không mà vẻ mặt không được vui?". Vợ đáp: - "Chẳng có ǵ hết, tôi vẫn b́nh yên, chúng nó đều mạnh khỏe, tôi về sớm là v́ tôi muốn để ông khỏi trông, ông cứ đi một lần cho biết". Thấy vợ nói úp mở, phú hộ chưa hiểu thế nào cả, cuối cùng ông cũng sắm sửa hành lư ra đi.
Ông ghé nhà người con gái thứ nhất. Chàng rể đón tiếp ông niềm nở làm ông rất hài ḷng. Nhưng con gái ông th́ lại không được như vậy. Nó cũng chuyện tṛ giả lả được ít câu rồi quay vào công việc của nó.
Nhà các chàng rể của ông phần nhiều đều thuộc vào hạng khá giả không kém ǵ nhà ông. Cho nên con gái của ông c̣n mải trông nom kẻ ăn người ở, không lúc nào rảnh rỗi. Đến chừng chồng nó ra đồng trông cày coi cấy th́ con gái ông c̣n chuyên việc bếp núc, lúi húi suốt buổi trong bếp, cha con chẳng có dịp chuyện tṛ. Măi đến gần trưa, ông cảm thấy bụng đói cồn cào, nhưng con ông lại chẳng chịu cho ông ăn ngay.
Ông toan bảo nó cho ḿnh ăn trước như khi c̣n ở nhà, nhưng rồi lại nghĩ thầm: - "Để c̣n xem nó đối đăi với cha nó ra sao cho biết". Ông thấy con gái chờ cho chồng ḿnh đi làm về mới dọn cơm ra. Nhưng chàng rể của ông lúc ấy tuy đă về rồi c̣n bận một số công việc. Cho nên ông lại phải đợi. Đến chừng ấy thấy đă quá trưa, con gái ông lên tiếng gọi chồng: - "Ḿnh ơi, hăy để đó vào ăn cơm đi cho ông già ăn với!". Nghe con nói thế ông cảm thấy không được vui. Bữa cơm chiều và liên tiếp mấy ngày sau cũng như vậy. Con gái ông chăm sóc cho chồng nó chứ chẳng phải cho ông. Ông rất buồn, bụng bảo dạ: - "Th́ ra bây giờ nó coi cha nó chẳng ra cái quái ǵ. Nếu chồng nó không ăn th́ có lẽ ḿnh phải ngồi nhịn đói".
Ở chơi được ít ngày, thấy con gái không được vồn vă đằm thắm như xưa, ông bèn bỏ dự định cũ là ở chơi trong một tháng, đă vội vă từ giă chàng rể và con gái mà đi đến nhà người con gái thứ hai cách đấy non một ngày đường. Trong cuộc hành tŕnh lần này, ông lẩm bẩm: - "Chắc những đứa sau phải khác, chẳng lẽ đứa nào cũng như vậy cả sao. Vợ chồng ta c̣n trông cậy chúng nó rồi đây sẽ chia nhau về phụng dưỡng lúc bố mẹ tuổi già kia mà".
Nhưng khi đến, ông lại đâm ra thất vọng. Nhà chàng rể thứ hai tuy không giàu bằng chàng rể thứ nhất nhưng cũng có của ăn của để. Vợ nó thấy bố đến thăm cũng tiếp đăi gọi là cho tṛn bổn phận rồi lại loay hoay vào công việc nhà chồng, chẳng chịu bớt chút th́ giờ hàn huyên cho bơ những lúc cha con xa nhau. Lần lượt ông đi thăm đủ cả năm cô gái quư nhưng chẳng đứa nào là không bận bịu với công việc của ḿnh, chẳng đứa nào quan tâm chăm sóc đến ông như lúc c̣n ở nhà. Sau cùng ông chép miệng:
- Vậy là con gái một khi bước về nhà chồng th́ chẳng c̣n là con của ḿnh nữa. Nó xem chồng trọng hơn bố mẹ.
Rồi đó ông quày quả ra về. Ông tính lại thời gian thăm con cả đi lẫn về không đầy hai tháng, so với chuyến đi của vợ lại c̣n ngắn hơn. Nỗi buồn phiền làm cho ông khó ở trong một vài tuần. Khi đă bớt, ông gọi vợ lại bàn rằng: - "Thế là đẻ được mấy đứa con gái, có cũng như không. Hy vọng dựa cậy vào chúng nó đỡ đần lúc tuổi già là không được nữa. Bây giờ bà nó ở nhà để tôi đi kiếm một đứa con nuôi đặng mai sau nó săn sóc chúng ḿnh lúc mắt loà chân chậm. Bà nó nghĩ sao?". Vợ phú hộ trả lời: - "Thôi ông ạ! Ông đừng có đi mất công nhọc xác. Con đẻ rứt ruột ra mà chúng nó không đoái không hoài th́ con nuôi mà làm ǵ. Để tôi kiếm cho ông một người vợ lẽ. Không biết chừng nó đẻ cho chúng ta một đứa con trai có người nối dơi tông đường chẳng phải tốt hơn ư!". - "Trên đời này có kẻ tốt người xấu, không phải ai cũng như ai, bà đừng ngại. Nếu tôi đi t́m dăm bữa nửa tháng mà không xong th́ trở về tính liệu sau cũng chưa muộn". - "Được rồi, ông cứ đi đi, cố t́m một đứa con ngoan phụng dưỡng, mọi việc ở nhà mặc tôi lo liệu".
Phú hộ bèn đóng bộ một ông già nghèo khó cất ḿnh ra đi. Ông đi từ làng này đến làng khác, đến đâu ông cũng rao:
- Có ai mua cha th́ ra mà mua. Mua ta về làm cha chỉ mất năm quan tiền thôi.
Mọi người nghe ông già rao như vậy ai cũng tưởng ông điên. Có người vui miệng nói: - "Mua lăo già ấy để về nhà mà hầu ư, và để rồi đây lăo ta trăm tuổi có được đồng nào c̣n phải lo tống táng ư. Thà là nuôi một người đầy tớ c̣n hơn". Tuy có nghe nhiều lời mỉa mai cười cợt, phú hộ vẫn không nản chí, vẫn đi hết xóm này tới ấp kia, miệng rao không ngớt.
Bấy giờ ở mật làng nọ có hai vợ chồng một nông phu nghèo. Nghe có người đi bán ḿnh làm cha, chồng bảo vợ: - "Hai đứa ḿnh mồ côi từ tấm bé chưa bao giờ được hưởng t́nh cha con, lại chưa có mụn con nào, thật là buồn. Thôi th́ ta mua ông già này về thủ thỉ với nhau khuya sớm cho vui cửa vui nhà". Thấy vợ bằng ḷng, anh chàng chạy ra đón ông già vào và nói:
- Ông định bán bao nhiêu tiền?
- Năm quan không bớt.
- Thú thật với ông, nhà tôi nghèo muốn mua nhưng không sẵn tiền. Vậy ông ngồi chơi để tôi bảo nhà tôi đi vay xem.
Phú hộ ngồi chờ hồi lâu, thấy chị vợ chạy đi một lát lại trở về, nhưng số tiền vay được chỉ có hai quan. Anh kia bèn nói:
- Hai ngày nữa mời ông trở lại, chúng tôi sẽ có đủ tiền.
Hai ngày sau phú hộ lại tới. Anh nông phu trao tiền cho ông, mời ông vào nhà, "cha cha, con con" rất thân t́nh. Đoạn anh bảo vợ đi chợ lo cơm nước. Phú hộ thấy đầu tóc người vợ hôm nọ c̣n dài, bây giờ đă biến đi đâu mất, bèn ngạc nhiên hỏi:
- Tại sao đầu tóc của vợ con lại cắt cụt đi như vậy?
Anh nông phu tần ngần hồi lâu rồi đáp:
- Chẳng giấu ǵ cha, nhà con nghèo không đủ tiền mua, mà nếu không mua th́ cũng ít có dịp nào tốt hơn. V́ vậy, vợ con phải cắt tóc bán đi mới đủ số tiền năm quan đó.
Nghe nói, phú hộ vẫn làm thinh. Từ ngày có người cha nuôi, hai vợ chồng anh nông phu tỏ ra rất niềm nở và chịu khó chăm sóc hầu hạ không biết mệt. Phú hộ vẫn không cho biết quê quán gốc tích thật của ḿnh, hàng ngày vẫn ăn no ngủ kỹ, đôi lúc lại kêu váng đầu mỏi lưng, bắt họ phải xoa bóp hoặc t́m thầy chạy thuốc. Mặc dầu vậy, hai vợ chồng vẫn cơm nước săn sóc không bê trễ. Cứ như vậy được vài tháng sau, nhà họ đă nghèo lại nghèo thêm. Họ phải cố gắng làm thêm để nuôi cha, có bữa phải nhịn đói để nhường cơm cho ông già. T́nh h́nh như vậy kéo dài được nửa năm, nợ nần của họ chồng chất quá nhiều mà trong nhà th́ gạo và tiền đă kiệt. Một hôm hai vợ chồng tỉnh dậy đă thấy người cha nuôi khăn gói chỉnh tề. Ông bảo họ: - Các con hăy đốt cái nhà này, rồi đi theo ta!
Vợ chồng đưa mắt nh́n nhau tưởng ông phát điên. Nhưng sau đó đă thấy phú hộ giục:
- Làm con th́ phải vâng theo cha mẹ, chớ có sai lời. Cha đă bảo các con đi theo ta kiếm ăn, c̣n cái nhà này ọp ẹp chẳng đáng bao lăm, đừng tiếc nữa. Vợ chồng không dám căi, đành nhặt nhạnh một vài món đồ buộc thành một gói, rồi châm lửa đốt nhà. Đi theo ông già, họ thấy ông lần hồi xin ăn, tối lại vào nhà người xin ngủ nhờ. Họ vẫn vâng lời không chút phân vân. Ba người lần hồi đi xin ăn như thế được năm ngày. Sau cùng đến một nơi nhà ngói tường dắc, ông mới vui vẻ bảo họ:
- Các con, đây đă đến nhà ta rồi!
Vợ phú hộ bước ra cổng đón vào, ông tươi cười bảo vợ:
- Đây mới thật là con của chúng ta!
Bấy giờ vợ chồng anh nông phu mới biết cha mẹ nuôi ḿnh là một nhà giàu có. Phú hộ bảo anh nông phu lấy theo họ ḿnh và từ đó hai vợ chồng bước vào một cuộc đời sung sướng.
Ít lâu sau, phú hộ lâm bệnh nặng. Biết ḿnh sắp gần đất xa trời, ông bèn làm tờ di chúc để phần lớn tài sản cho đứa con nuôi, đoạn ông gọi vợ đến trối:
- Sau khi tôi chết, bà nhớ đừng cho năm đứa con gái biết. Nếu chúng nó nghe ai mách mà về đây chưa biết chừng tôi sẽ "bứt néo"[1] cho mà coi. Việc để tang th́ đứa con trai cứ theo cổ tục cắt tóc đội mũ quấn rơm trên đầu để chứng tỏ ḿnh chịu cực chịu khổ với cha mẹ th́ thôi cũng được, nhưng đứa con dâu th́ bà bảo nó khỏi cắt tóc, v́ tôi chưa bao giờ quên cái việc nó đă phải bán mớ tóc dài của nó để mua cha, vậy nó chỉ cần đội khăn tang là đủ.
Nhưng sau khi khâm liệm cho chồng xong, bà phú hộ v́ nặng ḷng thương con nên cũng cho người lén báo tin cho năm đứa con gái biết.
Khi chúng về, bà đón ở cổng thuật lại lại trối của cha chúng cho nghe và bảo chúng đừng có vào nhà kẻo có sự chẳng lành. Năm người con gái tỏ ḷng hối hận những việc đă rồi. Khi đưa linh cữu ra đồng, các con gái cố đ̣i đi đưa cho bằng được. Mẹ khuyên can con măi không xong, cuối cùng đành phải xé cho chúng, ngoài khăn tang c̣n thêm mỗi đứa một vuông vải xô cho chúng che mặt lại để mong linh hồn bố chúng khỏi biết.
Từ đó, người ta bắt chước để tang theo cách gia đ́nh này đă làm: con trai cắt tóc vành rơm, mũ mấn, dây lưng chuối như cổ tục, con dâu được miễn cắt tóc, chỉ đội khăn tang, lại miễn cả che mặt, c̣n con gái th́ ngoài khăn tang c̣n có một mảnh vải con để che mặt[2].
Sưu tầm
Ghi chú:
[1] Bứt néo: ngày xưa có lúc người ta không đóng chốt quan tài, chỉ buộc dây ở ngoài gọi là "néo". Bứt néo là hiện tượng đứt dây, người ta tin rằng đó là một cách tỏ sự giận dữ của người chết.
[2] Theo Lê Hương. Truyện tích Việt-nam, sách đă dẫn.