Đằng sau vụ trao đổi tù nhân giữa Nga-Hoa Kỳ

[trungthuc]

Vụ trao đổi tù nhân giúp trả lại sự tự do cho vận động viên bóng rổ Brittney Griner kéo dài suốt nhiều tháng, do những tính toán về lợi ích chiến lược giữa cả Mỹ và Nga.

Suốt nhiều tháng ròng rã, giới ngoại giao Hoa Kỳ đã tìm cách đạt được một sự thỏa thuận với Moscow để trao trả lại tự do cho Brittney Griner và Paul Whelan, hai công dân Mỹ đã bị Nga bắt giam. Nhưng câu trả lời duy nhất mà Washington nhận được là nếu muốn cả hai người này, Hoa Kỳ phải giao lại cho Nga Vadim Krasikov, theo tin của New York Times.

Thế khó của Hoa Kỳ
Krasikov là tay sát thủ đứng phía sau vụ ám sát một chiến binh gốc Chechnya tỵ nạn ở Đức, vụ này xảy ra tại Berlin vào năm 2019. Vụ ám sát đã gây ra chấn động cả nước Đức, Berlin cáo buộc giới tình báo Nga đứng phía sau Krasikov.

Tay sát thủ người Nga sau đó bị truy tố và lãnh án tù chung thân tại Đức. Bởi vậy, Washington không có quyền gì, cũng như không có người để giao Krasikov cho phía Moscow.

Khi nhận được lời yêu cầu này của Nga, giới chức Mỹ hiểu rõ sẽ không dễ để cho Đức chấp nhận một sự thỏa thuận như vậy. Trên thực tế, Berlin từ chối trả tự do cho người mà Đức coi là tay "sát thủ máu lạnh".

Phía sau hậu trường, một số giới chức ngoại giao Mỹ tin rằng, yêu sách liên quan Krasikov chỉ là một chiến thuật để câu giờ của Điện Kremlin. Washington tin rằng, Moscow quyết tâm không trao cho Tổng thống Joe Biden bất cứ điều gì có thể được coi là chiến thắng chính trị trước thềm bầu cử giữa nhiệm kỳ.

Brittney Griner khi bị giam tại Nga. (Ảnh: Reuters)
Những ý kiến khác cho rằng, Moscow đang nghiêm túc. Việc đòi lại Krasikov có thể là cách để cho cơ quan tình báo Nga giữ thể diện nếu Washington muốn giải cứu cho Whelan, người mà Moscow xem là gián điệp dù Tòa Bạch Ốc đã nhiều lần bác bỏ.

Dù trắng đen như thế nào, việc Tổng thống Biden cuối cùng chấp nhận trao đổi tù nhân mà chỉ trả tự do cho một mình Griner là kết quả của những cuộc đàm phán trong bí mật, và quyết định cuối cùng này thật sự không phải là điều dễ dàng cho Tòa Bạch Ốc.

Ngôi sao bóng rổ Griner đã trở về Mỹ hôm 9/12. Trong khi đó, cựu binh sỉ Thủy quân Lục chiến Whelan vẫn còn tiếp tục ngồi tù ở Nga. Đã gần 4 năm kể từ khi Whelan bị Nga bắt giữ với cáo buộc gián điệp, tương lai về số phận của Whelan vẫn cón là một ẩn số, dù cho Tổng thống Biden cam kết sẽ dồn mọi nỗ lực để đưa ông về nước.

Theo AP, Tổng thống Putin hôm 9/12 tuyên bố Nga vẫn tiếp tục giao thiệp với Mỹ về vấn đề trao đổi tù nhân và "mọi kịch bản đều có tính khả thi". Washington cũng đưa ra bản tuyên bố tương tự, cam kết sẽ tiếp tục thảo luận với Moscow để sớm trả tự do cho ông Whelan.

Trong khi đó, Thứ trưởng Bộ Ngoại giao Nga Sergey Ryabkov trả lời trên TASS quan điểm của nước này: "Chúng tôi đơn giản là muốn có càng nhiều công dân Nga trở về nước càng sớm càng tốt. Nhiều người trong số họ có vấn đề về sức khỏe".

Nói về cuộc trao đổi 2 tù nhân Griner và Bout, Thứ trưởng Ryabkov cho biết, các chi tiết đã được trao đổi trực tiếp giữa hai bên thông qua kênh đặc biệt, không có sự tham gia của bất cứ trung gian nào, ngoài địa điễm bố trí trao trả ở 1 quốc gia ở Trung Đông. Đây cũng sẽ là cách để tiến hành các cuộc thảo luận tương tự trong tương lai.

Thỏa thuận một đổi một
Ngôi sao bóng rổ Griner bị bắt với lời cáo buộc về sở hửu ma túy xảy ra chỉ một tuần trước khi Nga đưa quân xâm lăng Ukraine. Trong mắt của Washington, Griner giống như một con tin trong cuộc đối đầu giữa Nga và phương Tây.

Ngay từ cuối tháng 4 vừa qua, các bước phác thảo về sự thỏa thuận trao đổi tù nhân đã bắt đầu thành hình. Thông qua sự trao đổi giữa các cơ quan tình báo, Nga đánh tiếng muốn đổi Griner lấy Viktor Bout, tay trùm buôn lậu vũ khí bị bắt ở Thái Lan vào năm 2008. Bout đã lãnh án 25 năm tù giam tại Mỹ sau khi bị dẩn độ từ Thái Lan. Dù vậy, Moscow không có ý định đưa ông Whelan vào sự thỏa thuận trao đổi này.

Giới chức Mỹ cho rằng, Bout có giá trị với Moscow bởi vì người này có liên hệ chặt chẽ với các cơ quan tình báo Nga và nhiều nhân vật đầy quyền lực tại Moscow. Trong 14 năm qua, Moscow mô tả Bout là "kẻ tử vì đạo". Do đó, việc trả tự do cho tay trùm buôn lậu vũ khí sẽ là một chiến thắng cho Điện Kremlin.

Với Moscow, trao đổi Griner và Bout chỉ là một vụ trao đổi hai tội phạm thông thường. Trong khi đó, Whelan bị Nga coi là gián điệp, vì vậy chỉ có thể trao đổi với một tù nhân khác có mức độ quan trọng tương ứng.

Viktor Bout sau phiên tòa ở Thái Lan vào năm 2010. (Ảnh: Reuters)
Vấn đề nằm ở điễm là Mỹ hiện không có giam giữ bất cứ đối tượng nào được coi là gián điệp Nga. Vì vậy, cái tên Krasikov được nhắc đến.

Theo Reuters, Krasikov bị bắt sau khi nổ súng bắn chết Zelimkhan Khangoshvili tại Berlin vào năm 2019. Khangoshvili là một thủ lãnh lực lượng ly khai ở Chechnya đang sống lưu vong ở Đức trước khi bị ám sát. Giới truyền thông nhà nước Nga gọi Khangoshvili là "khủng bố".

Sự đòi hỏi của Moscow khiến cho Washington thất vọng. Hoa Kỳ sau đó có hành động hiếm thấy là công khai với công chúng về danh tính những tù nhân mà Washington đề nghị trao đổi, Griner và Whelan đổi lấy Bout. Tòa Bạch Ốc kỳ vọng rằng, khi sử dụng sức ép của công luận để buộc Nga từ bỏ yêu sách về Krasikov.

Nga đã im lặng trong nhiều tháng. Chỉ đến khi bầu cử giữa nhiệm kỳ tại Mỹ qua đi, Moscow mới có hồi đáp. Nhưng thay vì chấp nhận lời đề xuất của Mỹ, Moscow muốn loại bỏ Whelan khỏi sự thỏa thuận này.

Trong khi Nga coi đổi Griner lấy Bout là sự trao đổi công bằng, nhiều người Mỹ lại có suy nghĩ khác.

Bout bị bắt vì buôn lậu vũ khí trái phép, dính dáng tới hàng loạt cuộc xung đột vũ trang đẫm máu nhất thế giới. Trong khi đó, Griner bị cáo buộc vận chuyển trái phép tẩu có chứa dầu cần sa vào Nga. Mức độ và hành vi phạm tội của hai người này hoàn toàn khác nhau.

Dù vậy, đây cũng là lần đầu tiên mà Moscow hồi đáp lời đề nghị trao đổi tù nhân của Mỹ. Tại Tòa Bạch Ốc, hàng loạt cuộc họp cao cấp được tổ chức nhằm xác định xem, liệu Nga có thực sự nghiêm túc trong vụ trao đổi một lấy một hay không.

Sức ép đè nặng lên Tòa Bạch Ốc bởi vì Washington không có đủ các thông tin. Khi các cuộc thảo luận đang diễn ra, gia đình Whelan đã thông báo công khai họ không thể liên lạc được với ông này, làm dấy lên sự lo ngại về sức khỏe và tính mạng của tù nhân Mỹ này.

Nếu tính mạng ông Whelan có vấn đề, tất cả đều hiểu rằng, mọi sự thỏa thuận để trả lại tự do cho Griner sẽ bất khả thi. Nhưng phía Nga lúc đó dường như là bên sốt sắng tiến hành trao đổi tù nhân hơn.

Nhiều ngày sau đó, thỏa thuận trả tự do cho Griner rơi vào bế tắc bởi giới chức Mỹ phải tìm hiểu chuyện gì đang xảy ra với cả hai tù nhân Mỹ này. Cuối cùng, tình hình chỉ dịu lại như ông Whelan đã liên lạc được với gia đình từ nhà tù.

Toan tính vào phút chót
Trong cuộc họp tại Phòng Bầu dục cuối tháng 11, Tổng thống Biden khi đó đã sẵn sàng thỏa thuận với Nga. Bộ Tư Pháp vẫn tiếp tục phản đối thỏa thuận trao đổi tù nhân, cho rằng điều này trái với hệ thống Tư Pháp Mỹ.

Ngược lại, Bộ Ngoại giao và nhiều giới chức khác ủng hộ sự thỏa thuận, cho rằng Moscow sẽ không bao giờ thay đổi phương án đánh đổi. Tổng thống Biden cuối cùng đã nhất trí với kế hoạch trao đổi tù nhân.

Tuy vậy, nỗ lực đàm phán suýt chút nữa đã đi chệch hướng chỉ vài ngày sau đó khi Tổng thống Biden tổ chức quốc yến chiêu đãi Tổng thống Pháp Emmanuel Macron hôm 1/12. Một phóng viên của CBS News liên hệ Tòa Bạch Ốc khi nắm được thông tin cho thấy Washington đang chuẩn bị trao đổi Bout lấy Griner.

Lo sợ việc thông tin bị tung ra quá sớm có thể phá hỏng sự thỏa thuận, Tòa Bạch Ốc đề nghị CBS News tạm thời chưa đưa tin này ra.

Giới chức Mỹ sau đó hối thúc Nga hành động. Moscow sau đó đã xác nhận, nhất trí với kế hoạch trao đổi tù nhân này.

Brittney Griner xuất hiện tại phi trường Kelly Field, San Antonio hôm 9/12. (Ảnh: AP)
Một ngày sau quốc yến, Tổng thống Biden ký lệnh ân xá cho Bout. Trước khi chuyển giao cho Nga lệnh ân xá này, Washington một lần nữa đề nghị Moscow cân nhắc phương án trao đổi một người khác để trả tự do đồng thời cho Griner và Whelan. Nhưng phía Nga một lần nữa lại từ chối.

Hai bên sau đó chuẩn bị phương án vận chuyển tù nhân, với một máy bay từ Moscow dành cho Griner, và một máy bay từ Mỹ dành cho Bout.

Câu hỏi còn lại là địa điểm hai bên thực hiện việc trao đổi. Trong các cuộc trao đổi tù nhân trước giữa Washington và Moscow, châu Âu thường được lựa chọn. Nhưng lúc này, châu Âu và Nga đang đối đầu gay gắt vì chiến sự ở Ukraine. Moscow lo sợ máy bay chở Bout sẽ bị chặn lại tại châu Âu.

Hai bên sau đó thỏa thuận chọn UAE, một đồng minh của Mỹ nhưng đang có mối bang giao tốt với Nga. Quốc gia Trung Đông cũng sẵn sàng làm trung gian cho vụ trao đổi tù nhân này. Thỏa thuận cuối cùng là hai máy bay sẽ cùng đáp tại Abu Dhabi, thủ đô của UAE.