Lá bài "tham nhũng địa lý chiến lược" của Trung Quốc ở châu Mỹ La tinh

[trungthuc]

Nạn tham nhũng từ lâu vốn là một tai họa to tát ở một số quốc gia châu Mỹ La tinh. Tham nhũng ở khu vực này thậm chí đã trở thành một truyền thống xấu, lan rộng từ trung ương xuống các địa phương. Nó là căn bệnh di căn tại nơi mà các ông trùm ma túy luôn sống khỏe khi họ được hưởng lợi từ các giao dịch hối lộ thật tinh ranh và gian xảo. Một bản báo cáo năm 2022 của Tổ chức Minh bạch Quốc tế đã cho thấy. có đến 27 trong 30 quốc gia ở châu Mỹ La tinh và vùng Caribean có mức độ tham nhũng đầy sự trì trệ và không hề có sự cải thiện nào trong những năm gần đây.

Và trong hai thập niên vừa qua, một hình thức tham nhũng mới đã thấy xuất hiện ở các quốc gia trong khu vực, một hiện tượng được gọi là nạn "tham nhũng địa lý chiến lược" ("geostrategic corruption"). Nó mang nét đặc trưng do các quốc gia bên ngoài sử dụng các phương pháp tham nhũng hối lộ như hợp đồng không qua đấu thầu, thỏa thuận tài chính "nội gián", giao du đặc biệt với những người nắm quyền,... để trở thành các bên có dính líu trong nhiều khía cạnh của đời sống chính trị, kinh tế và xã hội của một quốc gia. Trung Quốc chính là tên "tay tổ" trong chiêu trò đầy gian manh này.

Trung Quốc và trò "đấm mõm" các giới chức Mỹ La tinh

Nạn "Tham nhũng địa lý chiến lược" được xây dựng trên các mô hình phổ biến truyền thống của các hoạt động bảo trợ. Nói một cách khác, nó chẳng khác gì "hoạt động bảo kê trong giới giang hồ". Đặc biệt ở châu Mỹ La tinh, sự nổi lên của các băng đảng ma túy kể từ những năm 1980 đã dẫn đến vấn nạn "tham nhũng ma túy", trong đó cảnh sát và viên chức địa phương lại cấu kết với các băng đảng có tổ chức, và những băng đảng này có thể "mua sự bảo vệ" để khỏi bị truy tố và lùng bắt. Mô hình tham nhũng này xảy ra trùng hợp với thời kỳ mà Hoa Kỳ đã chuyển sự chú ý của họ khỏi khu vực này và hướng đến vùng Trung Đông và sau đó là châu Á với sự bành trướng không ngừng của TQ.

Khoảng trống này phần lớn đã được lấp đầy từ TQ. Thương mại giữa khu vực và TQ tăng vọt từ 10 tỷ USD giá trị hàng hóa vào năm 2000 lên đến 450 tỷ USD vào năm 2021. TQ hiện là đối tác thương mại hàng đầu và cũng là "chủ nợ lớn nhất" của Nam Mỹ, chiếm tới 34% tổng số giao dịch thương mại ở Chile, Brazil và Peru. Sự bành trướng của TQ trong khu vực này phần lớn được thúc đẩy từ việc nước này đang tìm kiếm các nguồn tài nguyên quý báu như cobalt, lithium, đất hiếm, hydrocarbon và khả năng tiếp cận nguồn cung ứng thực phẩm, vốn có sẳn rất nhiều ở đây. trong vòng 20 năm qua, TQ cũng rót những khoản đầu tư lớn vào lĩnh vực cơ sở hạ tầng, năng lượng và tài chính của Mỹ La tinh dưới hình thức cho vay. Trong suốt thời gian nói trên, Bắc Kinh đã tận dụng tối đa việc khai thác văn hóa tham nhũng và các định chế chính trị yếu kém của khu vực.

Sự hiện diện của TQ trong khu vực này là một phần nằm trong mục tiêu chiến lược dài hạn của Bắc Kinh nhằm thách thức mức ảnh hưởng của Hoa Kỳ trên toàn cầu thông qua các biện pháp kinh tế, quân sự, tài chính và chính trị. Quá trình đó đã được hỗ trợ bởi các xu hướng toàn cầu. Các quốc gia như Brazil và Argentina ngày càng tìm cách đa dạng hóa mối giao dịch song phương và trở nên ít phụ thuộc hơn vào sự giao dịch thương mại với Mỹ.

Trong khi đó, sự gây hấn của Nga ở Ukraine đã mang lại cho TQ nhiều cơ hội có trọng lượng hơn trên chính trường quốc tế, với việc Bắc Kinh tự coi họ là một sức mạnh ngoại giao nhằm thay thế Washington, đặc biệt đối với các quốc gia cảm thấy họ không dễ dàng trong việc liên kết với phương Tây. Một ví dụ gần đây: Vào tháng 3/2023, Honduras tuyên bố thiết lập bang giao với Bắc Kinh và cắt đứt bang giao với Đài Loan, một diễn biến mà các giới chức Đài Loan nói là do giới chức Honduras đã "ngậm tiền hối lộ" của TQ.


Công viên năng lượng mặt trời Cauchari tại tỉnh Jujuy, Argentina, do TQ đầu tư-xây dựng (Ảnh: Xinhua/Getty Images)

"Nước lớn chơi luật giang hồ"

mang lại cho TQ lợi thế cạnh tranh bổ sung khi nước này mở rộng ảnh hưởng là họ có thể tránh được những sự ràng buộc từ nhiều giới đầu tư phương Tây thường đưa ra, chẳng hạn những sự lo ngại về môi trường, về quyền lợi lao động và mức độ tham nhũng. Những công ty TQ thường bị các cơ quan giám sát quốc tế đánh giá là kém minh bạch nhất trên thế giới và các cơ quan giám sát vấn đề hối lộ từ lâu đã báo cáo rằng Bắc Kinh luôn miễn cưỡng để truy tố những công ty hoặc cá nhân TQ bị cáo buộc đưa hối lộ có liên quan các hợp đồng nước ngoài. Một cuộc nghiên cứu hồi năm 2021 cho thấy 35% dự án "Vành đai và Con đường" của Bắc Kinh trên toàn thế giới có vấn đề về thờ ơ với môi trường, sử dụng nguồn lao động không đúng luật và đặc biệt là vấn đề hối lộ.

Các công ty Mỹ không phải không có tỳ vết khi nói đến việc dính líu các hoạt động tham nhũng ở nước ngoài. Nhưng không giống như TQ, chính phủ Hoa Kỳ bị ràng buộc bởi một hiệp ước quốc tế cấm sử dụng hối lộ để giành lấy hợp đồng. Hơn nữa, Đạo luật Chống Tham nhũng ở Nước ngoài (Foreign Corrupt Practices Act) của Hoa Kỳ nghiêm cấm các công ty Mỹ đưa hối lộ cho giới chức nước ngoài. Trái lại phía TQ không hề có đạo luật nào tương tự như vậy.

Đầu tư của TQ trở nên dễ dàng hơn ở những nơi mà chế độ dân túy cai trị và luật pháp từ lâu đã bị hủy hoại, chẳng hạn như Argentina, Bolivia và Venezuela. Ví dụ, ở Bolivia, trong nhiệm kỳ 14 năm của Tổng thống Evo Morales, các công ty TQ đã đạt được chỗ đứng vững chắc trong các lĩnh vực then chốt, dẫn đến độc quyền đối với ngành kỹ nghệ lithium, bất chấp phong trào phản đối khai thác quặng mỏ mạnh mẽ ở quốc gia này.

Tham nhũng địa lý chiến lược ở Argentina bắt nguồn từ cấp địa phương, ở các tỉnh và khu vực trên cả nước. Các Thống đốc cai trị theo kiểu phong kiến đã thiết lập một mạng lưới tham nhũng tinh vi mà TQ đã láu cá biết tận dụng để đầu tư mọi thứ, từ nhà máy hạt nhân, xây nhà máy pin lithium cho đến lập trạm mặt đất để theo dõi vệ tinh…, đó là chưa kể đến đường sắt, nhà máy thủy điện, cơ sở nghiên cứu…

Ở Ecuador, những dự án của TQ gồm một con đập được xây để đổi lấy các hợp đồng dầu mỏ; nhà máy thủy điện Coca Codo Sinclair (bị rạn nứt ngay sau khi xây dựng) và dự án thủy điện Quijos (không tạo ra đủ sản lượng điện như cam kết ban đầu). Tương tự, Kênh đào Grand Interoceanic do TQ tài trợ ở Nicaragua bị những người phản đối dự án ước tính sẽ gây ra tác động xấu, nghiêm trọng đến hệ sinh thái và khiến cho khoảng 120,000 người phải di dời.

Tại Venezuela, TQ khởi xướng nhưng chưa bao giờ hoàn thành việc xây dựng tuyến tàu cao tốc trị giá hàng tỷ USD, và một thỏa thuận khai thác sắt không chỉ cho phép Bắc Kinh mua quặng sắt Venezuela với giá thấp hơn 75% so với giá thị trường, mà còn khiến cho Venezuela phải gánh khoản nợ kinh hoàng 1 tỷ USD! Cũng tương tự như vậy, tại Panama, việc nhượng quyền khai thác hải cảng và một tuyến tàu cao tốc đã bị đóng băng hoặc bị hủy bỏ. Toàn cảnh khắp châu Mỹ La tinh, các công ty TQ đều có dính líu đến việc đút hối lộ và chiêu trò "lại quả" để làm giàu cho đám giới chức tham lam ở địa phương để đổi lấy các hợp đồng béo bở và toàn quyền tiếp cận.

Gây ra phương hại cho Hoa Kỳ
Chiến lược sử dụng nạn "tham nhũng địa lý chiến lược" của TQ đang gây ra phương hại trực tiếp đến lợi ích của Mỹ. Ở Argentina và Bolivia, sự bành trướng của Bắc Kinh đồng nghĩa với việc các lĩnh vực quan trọng đối với sự thành bại trong các mục tiêu năng lượng xanh của Mỹ đang ngày càng nằm dưới sự kiểm soát Bắc Kinh. Nó cũng làm suy yếu những nỗ lực của Hoa Kỳ trong việc chống tham nhũng và vi phạm nhân quyền trong khu vực. Và nữa, lối "chơi luật rừng" của TQ khiến các công ty Mỹ gần như mất hẳn khả năng cạnh tranh.

Chính phủ của ông Biden đặt ra các tiêu chuẩn cao cho vấn đề đầu tư của Hoa Kỳ vào những lĩnh vực mà người TQ đang có chỗ đứng, trong đó có yếu tố minh bạch và trách nhiệm giải trình, cũng như các cam kết đối với các tiêu chuẩn về môi trường, lao động và nhân quyền. Tổng thống Joe Biden nhấn mạnh rằng, việc phải tuân thủ các tiêu chuẩn như vậy là yếu tố phân biệt cách thức làm ăn và đầu tư của Mỹ với các đối thủ cạnh tranh. Tuy nhiên, vô hình chung, nó lại cản trở các công ty Mỹ khi so găng với TQ. Cho đến thời điểm này, Washington vẫn chưa tìm ra được cách thức đối phó hữu hiệu với chiến lược "tham nhũng địa lý chiến lược" này của Bắc Kinh.