Foreign Policy: Ai thực sự nắm quyền ở Trung Quốc?

Những bức ảnh của chiến đấu cơ tàng hình Trung Quốc vừa được khai trương – có tên là J-20 – ngay trước và trong chuyến thăm Bắc Kinh của Bộ trưởng Quốc phòng Hoa Kỳ Robert Gates vào tuần trước đã nhấn mạnh một khía cạnh khó chịu trong mối quan hệ đang biến chuyển giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc: Quân đội Giải phóng Nhân dân Trung Quốc (QĐGPND) không thích việc tiếp cận. Chiếc chiến đấu cơ tàng hình màu nâu xám chạy trên đường băng và bay trên thành phố Trường Đô vài giờ trước khi Chủ tịch Hồ Cẩm Đào gặp gỡ Gates được xem như là một lời nhắc nhở rõ ràng cho Hoa Kỳ về một Trung Quốc ưa cạnh tranh và đối đầu đang gây tổn hại đến một khía cạnh của việc tăng trưởng nhanh chóng của mình.

Trong lúc ấy, chuyến viếng thăm của Hồ đến Washington trong tuần lễ sau đấy sẽ là biểu tượng của tính hợp tác của mối quan hệ song phương. Hàng tỉ đô la giữa hai phía trong thương mại, đầu tư, và những chuyến bay chở đầy sinh viên, du khách, doanh nhân và quan chức bay đi hàng ngày giữa hai quốc gia nhắc nhở rằng rõ ràng chúng ta đang không đối diện với một cuộc Chiến tranh Lạnh mới với Trung Quốc.

Tuy nhiên, giọng điệu hùng hổ và cách tiếp cận đầy đối chọi với những nước láng giềng và Hoa Kỳ của Trung Quốc trong những năm gần đây đang đặt ra những câu hỏi về chủ ý của Trung Quốc. Không bao lâu sau khi chiếc J-20 tiến hành chuyến bay thử trước đám đông đang thưởng ngoạn đứng dọc ngoài sân bay, có tin là Gates đã hỏi Hồ về chiếc chiến đấu cơ, để rồi chứng kiến giới quan chức dân sự và quân sự trong phòng họp phản ứng bằng cái nhìn trống rỗng và bối rối. Ngay sau cuộc họp, đã có tin đồn tràn lan rằng Hồ không hề biết gì về vụ thử máy bay.

Nhưng trước khi vội kết luận, hãy nhớ rằng quá trình đưa ra những quyết định về an ninh quốc gia của Trung Quốc thì mơ hồ cũng như sự thiếu kết hợp về việc ai biết điều gì, khi nào – vì thế khó mà xác định rõ ràng. Khả năng rất cao là không thể Hồ lại không biết gì về tiến bộ quan trọng quân sự này. Vai trò chủ tịch Quân uỷ Trung ương của ông bảo đảm rằng ông được báo cáo đầy đủ về các chương trình quan trọng, và chắc chắn là ông đã phê chuẩn ngân sách khổng lồ của họ. Điều không được biết là chính quyền trung ương kiểm soát và nắm quyền được bao nhiêu trong quá trình thiết lập quyết định của QĐGPND dẫn đến cuộc thử nghiệm quá lộ liễu tại căn cứ không quân Trường Đô khi Gates đến thăm Trung Quốc.

Có những câu hỏi tương tự đặt ra trong quá khứ: Ngày 11 tháng Giêng 2007, Trung Quốc đã triển khai một vũ khí chống vệ tinh, phá huỷ một vệ tinh cũ trong quỹ đạo thấp của trái đất, nhưng Bộ Ngoại gia đã không công khai thừa nhận cuộc thử nghiệm này trong 12 ngày. Tháng Ba 2009, theo Lầu Năm Góc, năm chiếc tàu dân sự của Trung Quốc đã “hùng hổ di chuyển một cách đầy nguy hiểm đến gần” chiến hạm USNS Impeccable của Hoa Kỳ, chặn đường đi của chiến hạm này và đến gần nó khoảng 8 mét trong khi những thuyền viên tìm các đoạt dụng cụ điện tử mà chiếc tàu Hoa Kỳ đang kéo theo. Có rất nhiều ví dụ như thế. Trong mỗi trường hợp, các câu hỏi lại được đặt ra: Liệu những đối đầu đầy khiêu khích này được chỉ thị từ tầng lớp cao nhất ở Bắc Kinh, hay chúng là kết quả của những tư lệnh địa phương quá hăng hái hoặc thậm chí là bởi bản thân những kẻ đang điều khiển các chiếc tàu và máy bay này? Có phải những sự kiện này phản ánh một qui luật của thái độ mạnh bạo ngày càng tăng và một chiến lược lâu dài của Trung Quốc để dẫn đến việc đối đầu với quân đội Hoa Kỳ? Hoặc đây có phải là những phản ứng thái quá của Trung Quốc đối với tình trạng thống lĩnh kỹ thuật của Hoa Kỳ và là những gì Trung Quốc đang xem như là sự khiêu khích của Hoa Kỳ — ví dụ như việc thám thính trên không và dưới nước trong vùng biển quốc tế gần bờ Trung Quốc và những cuộc triển khai rất công khai của các phương tiện tối tân nhất của Hoa Kỳ như tàu ngầm, chiến hạm và chiến đấu cơ tại những căn cứ ở miền tây Thái Bình Dương?

Cho dù nhìn ở khía cạnh nào đi nữa, câu trả lời có thể đối với sự thiếu vắng mối liên hệ dân sự – quân sự được bộc lộ qua buổi gặp mặt giữa Hồ và Gates thật sự có vấn đề. Cho dù Hồ đã bị giới quân sự của mình qua mặt, hoặc cho dù ông thật sự ủng hộ việc thử nghiệm chiếc chiến đấu cơ tàng hình trong cùng ngày ông gặp Gates để ra dấu rằng Trung Quốc cố tình thách thức Hoa Kỳ — cả hai khả năng trên đều có hướng xáo trộn mối quan hệ song phương ngang nhau.

Nếu người được cho là kế nhiệm Hồ, Phó Chủ tịch Tập Cận Bình đã đóng một vai trò trong sự kiện này – thậm chí đã theo dõi cuộc thử nghiệm tại căn cứ Trường Đô theo như một số người đam mê ngành quân sự Trung Quốc cho biết — thì điều này có thể cho thấy một sự chuyển đổi quyền lực khó khăn giữa hai nhân vật này trước kỳ Đại hội Đảng Cộng sản lần thứ 18 vào năm 2012. Nếu Hồ và Tập đang dính vào một cuộc tranh giành quyền lực trực tiếp (thật ra thì khả năng này hiếm xảy ra), cả hai chắc chắng là sẽ tìm cách thu tóm hậu thuẫn từ giới bảo thủ “ái quốc” trong nước bằng cách tạo dựng cho mình hình ảnh của một kẻ bảo vệ Trung Quốc trước nước Mỹ bá quyền; nhưng điều này sẽ giới hạn khả năng tiếp cận và thoả hiệp của họ với Hoa Kỳ.

Dù thế nào chăng nữa, thói quen của Trung Quốc trong việc đối đầu với Hoa Kỳ và các đồng minh tại châu Á đang được thiết lập ngày càng nhiều hơn. Nó biểu lộ một tương phản rõ rệt so với mối quan hệ hoạt động giữa giới quan chức dân sự và thương mại Trung Quốc với Hoa Kỳ, nhưng ngày càng rõ ràng hơn là có hai bộ mặt rất khác nhau của Trung Quốc hiện đại.

Rõ ràng là chính quyền Trung Quốc đang nóng lòng mong muốn chuyến thăm Hoa Kỳ của Hồ thành công tốt đẹp. Nó là một phần thiết yếu cho quá trình chuyển đổi quyền lực, một chuyến đi “tạo thể diện” để thiết lập vai trò của Hồ như là một lãnh đạo của một cường quốc — củng cố sự nghiệp của ông và để ông hồi hưu vào ngôi đền danh nhân cùng với Mao, Đặng và Giang.

Nhưng việc QĐGPND miễn cưỡng trong việc tiếp cận với Hoa Kỳ đã chế nhạo toàn bộ mối quan hệ song phương. Chuyến thăm Bắc Kinh của Gates được nhét vào lịch trình trước chuyến thăm Washington của Hồ để có vẻ là giúp bảo đảm cho chuyến đi của Hồ. Mặc dù QĐGPND phải thực hiện mệnh lệnh và tiếp đón Gates, sự kém hồ hởi của giới quân sự Trung Quốc đã được thể hiện rõ trong việc thiếu tiến triển để tái khởi động quan hệ. Gates từng mời một số tướng lĩnh QĐGPND đến thăm Hoa Kỳ và đề xuất việc thiết lập một cơ chế đối thoại “2+2″ — gộp chung hai đối tác quân sự và dân sự trong cùng một cuộc gặp gỡ — lặp lại một khuôn mẫu từng mang lại hiệu quả đối với Nhật Bản và Nam Hàn. Đáng tiếc là QĐGPND lại hờ hững với những đề nghị này và chỉ đồng ý sẽ cân nhắc chúng thay vì chấp nhận ngay lập tức.

Trong môi trường đầy phức tạp này, chuyến thăm Washington của Hồ là một cơ hội để củng cố tầm quan trọng của tiếp cận và cam kết, làm nó quan trọng hơn sau những cuộc họp đầy khó chịu của Gates tại Bắc Kinh. Nhưng Tổng thống Obama nên cẩn trọng rằng, đối với Bắc Kinh, ông có thể không còn đối phó với một lãnh đạo có toàn quyền kiểm soát trong mọi lĩnh vực trong chính quyền của mình. Thật vậy, Trung Quốc có nhiều cách — và có lẽ giờ đây lại có nhiều giới có quyền lợi biết cách để nói “không” mà không cần phải dùng lời.

Drew Thompson
Diên Vỹ, X-Cafe chuyển ngữ