Chế độ cộng sản cuối cùng sẽ chấm dứt. Ở Việt Nam cũng như ở Trung Quốc.
Khí thế của người dân qua các cuộc biểu t́nh đ̣i chấm dứt tham nhũng, lạm quyền ở Trung Quốc mỗi năm xẩy ra hàng trăm ngàn vụ; và các cuộc biểu t́nh đ̣i chấm dứt thái độ nhu nhược trước ngoại xâm hoặc hệ thống tham nhũng lạm quyền cướp đất ngày càng gia tăng ở Việt Nam; cho thấy quá tŕnh suy sụp của chế độ cộng sản đă bắt đầu rồi. Cuối cùng đảng cộng sản ở cả hai nước sẽ phải chịu thua dân. Việc lật đổ một chính quyền thối nát là điều cần thiết. Nhưng sau đó, công việc quan trọng và khó khăn hơn nhiều, là đưa quốc gia tiến tới trên con đường phát triển.
Năm 1986 dân chúng Manila đă thành công, lật đổ Tổng Thống Ferdinand Marcos. Người dân Philippines đă đ̣i lại quyền quyết định vận mạng của ḿnh. Cuộc cách mạng tạo được một khí thế mới trong ḷng người dân; hơn mười năm sau dân Manila c̣n biểu t́nh nhiều lần nữa. Họ đă thúc đẩy, bắt buộc guồng máy chính quyền phải công khai minh bạch hơn, các cuộc bầu cử cấp địa phương và toàn quốc cũng sạch sẽ hơn.
Dân chúng biểu t́nh cũng có thể lật đổ cả chế độ; không những thay thế nhóm người cai trị mà c̣n tạo nên một cơ cấu mới và cung cách mới khi sử dụng quyền hành.
Nhu trong các cuộc Cách Mạng Nhung năm 1989; hoặc Mùa Xuân Á Rập vào năm ngoái.
Người dân Philippines, dân Ba Lan, dân Tiệp đă tiến xa hơn việc thay đổi chế độ hoặc thay đổi chính quyền. Thành công quan trọng nhất là sau đó các nước này đă bắt đầu phát triển kinh tế. Quá tŕnh này từng diễn ra ở Á Đông trong những thập niên 1970-1980. Trong những năm đó, sinh viên và công nhân đ́nh công, băi khóa ở Nam Hàn; và các nhóm chính trị đối lập vận động xuống đường ở Đài Loan đ̣i chấm chấm dứt các độc quyền kinh tế. Những chế độ độc tài ở hai nước này phải nhượng bộ, bắt đầu tiến tŕnh dân chủ hóa, và sau đó nền kinh tế cất cánh, tiếp tục phát triển từ đó tới nay.
Liệu người dân các nước Ai Cập, Tunisie, Lybia, sau khi được giải phóng có thể thực hiện được những bước tiến như Nam Hàn và Đài Loan hay không? Phải chờ khoảng mười năm, hai mươi năm nữa mới biết được kết quả. Thay đổi thể chế chính trị, thay đổi chính sách kinh tế; đó là những điều kiện cần thiết đặt nền móng cho công cuộc phát triển. Nhưng các phép lạ kinh tế ở Á Đông c̣n có thêm một yếu tố khác thúc đẩy. V́ trong thời gian đó, tại các nước này văn hóa cũng hồi sinh. Những phong trào phục hưng văn hóa bắt đầu khi người dân một nước phát khởi một niềm tự hào vào quá khứ, một niềm tin tưởng vào tương lai, tạo nên khí thế tinh thần mạnh mẽ. Phát triển không phải chỉ là một hiện tượng kinh tế.
Từ đầu thế kỷ 20, ở nước ta Phan Châu Trinh đă thúc giục đồng bào phải nâng cao dân trí và phấn chấn dân khí. Tới nay, chúng ta vẫn chưa thực hiện được những mục tiêu đó. Trong khung cảnh hiện nay, hai công việc đó c̣n khẩn thiết nhiều hơn nữa. Nước ta đang chạy đuổi sau chân các nước đă phát triển ở vùng Á Đông, đang cố gắng làm sao có thể phát triển lên ít nhất ngang với họ?
Phân tích quá tŕnh phát triển ở thế giới thứ ba (Third-World Development, 1989), Giáo Sư Nguyễn Quốc Trị đă thấy việc phát triển thành công hay thất bại tùy thuộc mối tương quan chính trị giữa người dân và chính quyền. Nếu giới lănh đạo được dân tin cậy và chấp nhận, th́ quốc gia sẽ phát triển nhanh hơn. Nhưng mối tương quan đó lại tùy thuộc những giá trị tinh thần, thuộc phạm vi văn hóa. Nguyễn Quốc Trị, nguyên viện trưởng Học Viện Quốc Gia Hành Chánh, nhấn mạnh việc “phục hưng văn hóa” là một “nhu cầu tuyệt đối” để các nước nghèo có thể xây dựng những định chế chính trị được dân chúng tin cậy, dựa vào đó kinh tế có thể phát triển. Ông khẳng định, “Không một xă hội nào có thể tồn tại nếu thiếu một nền tảng tinh thần.” Ông đă minh chứng với các trường hợp Nam Hàn và Singapore; cả hai thành công trong quá tŕnh phát triển nhờ họ biết phục hoạt các giá trị truyền thống, điều hợp với những giá trị mới tiếp thụ từ Tây phương.
Theo Nguyễn Quốc Trị điều đáng lo nhất đă làm các quốc gia nghèo thất bại trong việc phát triển là t́nh trạng suy sụp về tinh thần. Mọi người hết tin tưởng vào nhau v́ các giá trị nền tảng đă tan ră. Nền tảng xă hội suy đồi v́ hệ thống các giá trị, định chế cổ truyền bị gạt bỏ, mà chưa có những giá trị mới để lấp vào khoảng trống đó. Chất keo văn hóa trong quá khứ từng gắn bó mọi người trong một mạng lưới gồm quyền lợi và nghĩa vụ, đă biến mất. Trong khi đó, người ta chưa tập được để sống với những giá trị và định chế phù hợp với cơ cấu kinh tế mới. Những điều tệ hại từng bị đè nén trong nếp sống cũ nay được thả lỏng, có cơ hội nẩy sinh. Người ta lại du nhập những biến chứng xấu nhất vẫn đi kèm theo hệ thống kinh tế tư bản thời sơ khai. Lớp người cai trị chỉ lo củng cố quyền hành và tạo thêm cơ hội trục lợi; c̣n người dân bị trị th́ trở thành thụ động, sợ sệt, hoặc thờ ơ, chỉ biết lo cho cá nhân và gia đ́nh ḿnh.
Trong nền văn hóa các nước Á Đông ngày xưa, truyền thống tôn trọng quyền hành vẫn đi kèm với tinh thần trách nhiệm của người nắm quyền; xă hội thấm nhuần một niềm tin tưởng hỗ tương, tạo nên một thế cân bằng, b́nh trị trong nhiều thế kỷ. Xă hội suy đồi khi người ta chỉ giữ lại và đề cao thói quen kính trọng quyền hành mà bỏ qua những trách nhiệm tương ứng, quyền hành không bị giới bạn bằng luật pháp và các định chế lập cân bằng. Khi đó quyền bính được biến thành một khí cụ để trục lợi; rồi lợi lộc lại được sử dụng để mua chuộc người khác nhằm củng cố quyền bính. Bản hợp đồng xă hội truyền thống bị xóa đi, đưa tới một xă hội phi luân lư (anomie), thượng vô đạo quỹ, hạ vô pháp thủ.
Các nước nghèo thất bại trên đường phát triển v́ thiếu những nền tảng văn hóa. Đời sống kinh tế có thể thay đổi rất nhanh, c̣n văn hóa th́ chuyển biến rất chậm. Khi du nhập lối làm kinh tế tư bản th́ người ta sử dụng lợi lộc và ḷng tham như động cơ thúc đẩy. Dần dần, việc kiếm tiền được đề cao như một giá trị, người có tiền được kính trọng, tư lợi trở thành mục tiêu chính trong đời. Những giá trị cổ truyền trước kia vẫn dùng để kiềm chế ḷng tham và óc vị kỷ đă tan loăng trong khung cảnh kinh tế mới chỉ biết trục lợi.
Trong khi đó, xă hội chưa đủ thời giờ tạo được những thói quen tôn trọng luật pháp và tôn trọng các ư kiến bất đồng. Chưa đủ thời giờ tập luyện cung cách sống dân chủ. Mà đó là những nền tảng văn hóa ra đời và phát triển cùng với kinh tế tư bản ở Âu Châu. Hậu quả của t́nh trạng trống rỗng văn hóa này là óc duy lợi, duy vật, vị kỷ và các thủ đoạn gian trá được thả lỏng sinh sôi nẩy nở. Người ta không c̣n bị ràng buộc bởi các quy tắc đạo lư, dù cũ hay mới; mà các ràng buộc bằng pháp luật lại chưa được thiết định hoặc chưa trở thành thói quen. Như Mạnh Tử mô tả, khi người trên không có đạo lư nào để theo, người dưới không có luật lệ nào ràng buộc (thượng vô đạo quỹ, hạ vô pháp thủ), th́ một quốc gia khó tồn tại được.
Niềm tín nhiệm chung giữa người với người, là chất keo sơn gắn liền xă hội, dần dần bị xoi ṃn. Người cầm quyền không hy vọng được dân tin theo mà khuất phục, cho nên phải dùng bạo lực đe dọa, hoặc dùng lợi lộc để mua chuộc, v́ họ không có cách nào khác. Niềm tín nhiệm chung mất, xă hội tan ră nhanh hơn. T́nh trạng trống rỗng văn hóa là lư do khiến nhiều nước nghèo trong thế giới thứ ba thất bại trên con đường phát triển. Nguyễn Quốc Trị đă nêu ra các nhận xét trên trước năm 1989, hơn 20 năm sau chúng ta vẫn c̣n chứng kiến nhiều nước đang sống trong t́nh trạng khủng hoảng văn hóa; trong đó có nước Việt Nam.
Muốn phát triển trong thế kỷ này, cần xây dựng một niềm tin tưởng chung, một niềm tin được mọi người Việt Nam cùng nhau chia sẻ. Tin tưởng vào sức mạnh của dân tộc th́ mới sẵn sàng dấn bước tới tương lai. Năm 1945 đă nổi lên một phong trào phục hoạt văn hóa khi toàn dân nức ḷng cùng theo đuổi một mục tiêu giành độc lập, ai ai cũng tin tưởng vào khả năng xây dựng tương lai độc lập, tự do, hạnh phúc. Cơ hội đó đă bỏ mất khi lầm lẫn chỉ đề cao những chia rẽ, đối nghịch, người Việt coi người Việt là kẻ thù. Muốn xây dựng tương lai, phải bắt đầu với một phong trào văn hóa hồi sinh; để mọi người Việt Nam có thể chia sẻ một niềm tin tưởng và một mối hy vọng. Tin vào khả năng dũng mănh của dân tộc có thể vượt qua mọi chướng ngại. Tin vào khả năng tiếp thụ và chuyển hóa các giá trị của văn minh nhân loại. Chúng ta tin là dân tộc Việt không bao giờ chịu thua.
Nguồn: Ngô Nhân Dụng/ Nguoiviet
News
Library
Technology
Giải Trí
Portals
Tin Sốt
Home
Văn hóa đi trước kinh tế
