Công lý thất bại trong việc giải quyết tranh chấp đất đai ở Việt Nam

Ở Việt Nam “vấn đề đất đai” có nhiều bộ mặt. Đối với nông dân, vấn đề là quyền được canh tác trên mảnh đất của mình với niềm tin rằng đất đai sẽ không bị thu hồi, ngoại trừ đúng thủ tục và được đền bù với giá cả hợp lý.

Đối với các nhà thầu công trình, vấn đề là nắm được quyền kiểm soát bất động sản để xây dựng nhà ở biệt thự, khu công nghiệp, đường cao tốc hay sân gôn. Đối với nhà nước Việt Nam, đó là một vấn đề làm cản trở tòa án, làm hư hỏng quan chức, và làm chậm sự phát triển. Và đối với Đảng Cộng sản, không quản lý được vấn đề đất đai một cách công bằng và hiệu quả sẽ hủy hoại sự kiên nhẫn của công chúng đối với sự độc quyền [lãnh đạo] của họ.

Năm ngoái, một cuộc đối đầu giữa một gia đình nông dân nuôi cá tuyệt vọng với hàng trăm công an, tập trung sự chú ý trên cả nước. Đánh giá ý nghĩa của “sự kiện Tiên Lãng,” nhiều nhà bình luận coi sự bất lực — hay sự thất bại — của chính quyền trung ương trong việc ngăn chặn các quan chức địa phương thao túng chế độ sở hữu đất đai vì lợi lộc của họ, phá hoại nông dân, là “vấn đề sống còn của chế độ”.

Lúc đó, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng và Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đã thừa nhận có nhiều vấn đề cần chấn chỉnh trong Luật Đất đai. Được thông báo rằng Bộ Chính trị và Chính phủ quyết tâm sửa đổi luật pháp triệt để. Công việc soạn thảo đã được triển khai vào giữa năm 2012, nhưng sau một sự kiện xung đột ở vùng ngoại ô thủ đô đã tạo ra mối nghi ngờ về sự chân thành đối với quyết tâm đó của chế độ.

Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đã nghiêm khắc phê phán Chính quyền Thành phố Hải Phòng hồi tháng 2 năm 2012 vì đã cho công an và lực lượng dân phòng cưỡng chế đầm cá của ông Đoàn Văn Vươn ở Tiên Lãng. Liệu ông Dũng có thất vọng hay không khi chính quyền tỉnh Hải Dương triển khai 1.000 công an hôm 24 tháng 4 vừa qua, đuổi vài trăm nông dân cầm xẻng khỏi các thửa ruộng và vườn cây tại công trường “Ecopark,” một khu đất vườn phía đông nam Hà Nội? Có thể là không.

Kế hoạch tổng thể cho dự án 250 triệu đô la này ở huyện Văn Giang, tỉnh Hưng Yên cho thấy một sự pha trộn hấp dẫn các biệt thự với các tòa nhà cao tầng trải rộng trên một khu đất 500 ha trồng nhiều cây xanh, kênh nước, gồm 20 ngàn căn hộ tổng cộng. Các nhà thầu xây dựng có thể đạt được “sự hòa hợp hoàn hảo giữa con người và thiên nhiên” như hứa hẹn trong tài liệu quảng cáo, vì đất giàu phù sa ở vùng này đã cho thu hoạch nông nghiệp cao, ít nhất cả ngàn năm.

“Giải toả đất” là thách thức cốt lõi của việc phát triển bất động sản ở Việt Nam. Đối với dự án Ecopark, 3.900 gia đình nông dân, cư dân của ba ngôi làng, phải được thuyết phục từ bỏ mảnh ruộng màu mỡ của họ và định cư ở nơi khác. Các nhà thầu dự án đề xuất với tỉnh Hưng Yên: giao đất cho chúng tôi và chúng tôi sẽ xây dựng một con đường dài 21 km. Chính quyền tỉnh đồng ý, nhưng gặp phải sự phản kháng của địa phương. Đến mùa xuân năm 2012, sự chậm trễ trong giải phóng mặt bằng đã làm dự án Ecopark chậm hơn hai năm so với kế hoạch. Và, mặc dù chỉ có 20% hộ gia đình đã không chấp nhận các khoản đền bù, những người phản kháng đã quyết tâm giữ vững lập trường của mình.

Vài điều đã gây ra sự lo lắng cho những người phản kháng. Trước hết, họ bị ép giao đất với giá 138.000 đồng cho mỗi mét vuông, thấp hơn rất nhiều so với giá trị thật, dù là đất nông nghiệp màu mỡ sản xuất hay là địa điểm xây dựng biệt thự sang trọng. Hơn nữa, vì không thấy có cơ hội nhận được nhận công việc tốt hoặc nhận đất canh tác ở gần nhà như đã được hứa hẹn, họ cảm thấy tương lai quá mù mịt. Một người đã nói với nhà báo: “xã chúng tôi có 8.000 người, một nửa thì quá già không làm việc được, chấp nhận đi, nhưng còn 4.000 người kia sẽ kiếm sống ra sao? Sau khi từ bỏ quyền sở hữu đất đai của mình, đã có quá nhiều người không có việc làm. Họ chỉ lẩn quẩn trong làng. Họ phải làm gì bây giờ?”

Các quan chức địa phương cũng rất tức giận. Ngày 2 tháng 5, nhiều tin tức về sự đối đầu này đã được đưa lên Facebook, bắt đầu thu hút sự chú ý của cả nước, một quan chức cấp cao của tỉnh giải thích rằng: “Vụ việc nầy có sự móc nối các phần tử chống đối trong và ngoài nước. Các thông tin được tường thuật tại chỗ, từng giờ để xuyên tạc, dàn dựng các video clip giả nhằm vu khống, bôi nhọ chính quyền”. Cũng theo quan chức này, dự án khu đô thị thương mại và du lịch Văn Giang (Ecopark) có trình bày “thủ tục đúng pháp lý, cơ chế đền bù tốt, tạo đà phát triển cho tỉnh. Song qua hơn tám năm, tỉnh vẫn chưa hoàn thành giao đất cho chủ đầu tư do người dân khiếu kiện liên tục, tập trung đông người, lôi kéo, kích động cản trở không hợp tác, gây tình hình phức tạp kéo dài…”

Có rất nhiều dự án giải toả đất nông nghiệp để sử dụng cho mục đích khác. Chúng âm ỉ qua nhiều năm và sôi sục lên khi các quan chức địa phương, sau khi đã thuyết phục hầu hết nông dân phải chấp nhận đền bù bắt buộc, chính quyền địa phương gửi công an tới.

Cuộc đàn áp tại dự án phát triển Ecopark có thể là một chuyện thường tình trừ ba điểm đặc biệt. Thứ nhất, mặc dù đại diện Nhà nước nắm quyền kiểm soát báo chí đã cảnh báo các phóng viên không được đụng tới chuyện này, nhưng lệnh ém miệng này vẫn không hiệu quả. Thứ hai, việc thu hồi đất đai của nông dân trên thực tế trông giống như sự can thiệp của chính phủ vào một vụ tranh chấp tư nhân giữa các nhà phát triển và người dân chứ không phải như lập luận của các quan chức cấp tỉnh là tước quyền sở hữu đất để phát triển cơ sở hạ tầng. Và thứ ba, các báo cáo (sau này được cho thấy là sai) sớm lan truyền trong thế giới blog cho rằng, Nguyễn Thanh Phượng, con gái của Thủ tướng, là một người bảo trợ tài chính của dự án Ecopark.

Sự đổ vỡ trong việc điều khiển báo chí có thể phản ánh các căng thẳng bên trong chế độ sẽ sớm lôi kéo ông Dũng và Chủ tịch nước Trương Tấn Sang vào một cuộc đấu tranh tệ hại úp úp mở mở trong việc tranh giành quyền lực. Hai ngày sau cuộc đối đầu, báo Nông Nghiệp đã đăng một bài báo dài về nỗi bất bình của nông dân Văn Giang. Sau đó, tờ báo Pháp Luật TPHCM hăng hái bắt đầu một loạt bài bốn phần về vụ Văn Giang. Khi chính quyền trung ương không có phản ứng, các báo chính thống tranh nhau đăng các bài điều tra riêng của mình, tất cả có xu hướng đổ lỗi cho các cơ quan có thẩm quyền — như là một bản tuyên ngôn của một nhóm trí thức quy kết — “cho phép các nhóm lợi ích đặc biệt lợi dụng pháp luật để ăn cắp đất của dân với mức giá thấp”.

Năm tuần sau khi vụ việc xảy ra, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đã chỉ đạo Bộ Công an xem xét tính hợp pháp của “những hành vi gây rối trật tự công cộng và đánh người trong việc tổ chức cưỡng chế ngày 24 tháng 4″. Tám tháng sau, điều tra vẫn đang tiến hành. Nhóm nông dân từ Văn Giang thỉnh thoảng mang biểu ngữ lên Hà Nội để phản đối ở những nơi công cộng. Được biết, việc bán các căn hộ $100.000 và biệt thự $300.000 tại Ecopark là khá phát đạt.

Và vụ việc Tiên Lãng cũng chưa hoàn tất. Đầu tháng Giêng, đúng một năm sau khi gia đình ông Đoàn Văn Vươn sử dụng một quả mìn tự chế và súng hoa cải gây thương tích năm công an đến cưỡng chế trại nuôi cá 20 hecta của họ, Viện Kiểm sát thành phố Hải Phòng đã công bố rằng, ông Vươn cùng 3 anh em sẽ bị buộc tội âm mưu giết người thi hành công vụ. Ba người vợ của họ cũng sẽ phải đối mặt với các tội nhẹ hơn, chống lại các nhân viên đang thi hành công vụ. Đó là một sự quay ngược đáng ngạc nhiên về một vụ án mà Thủ tướng Dũng, vào tháng 3 trước đó, đã gọi là do “sai lầm” có tính hình sự của một số quan chức địa phương phạm phải và đã chỉ đạo nhà chức trách Hải Phòng lập thủ tục khởi tố các quan chức địa phương và xem xét các tình tiết giảm nhẹ trong vụ xét xử ông Vươn.

Các quan chức đã không thể thoát khỏi sự trừng phạt hoàn toàn. Bốn cán bộ cấp xã sẽ bị đưa ra toà xử vì “phá hoại tài sản công dân”, tức là san bằng nhà ông Vươn, trong khi Chủ tịch huyện Tiên Lãng Lê Văn Hiền phải đối mặt với tội danh “thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng”. Theo báo cáo, do không đủ chứng cứ để truy tố, bí thư huyện ủy Bùi Thế Nghĩa đã bị cách chức, lôi theo nhiều viên chức thấp hơn chịu cùng số phận.

Điều này có nghĩa là công lý không thiên vị chăng? Các bình luận viên Việt Nam không nghĩ như vậy, nhưng họ cũng không ngạc nhiên.

Cũng như với vụ đối đầu náo loạn ở Văn Giang, cách xử lý gần đây về sự cố Tiên Lãng làm nản lòng những người, cả trong lẫn ngoài Đảng, đang vận động cho cải cách cơ bản Luật Đất đai quốc gia.

Nguồn: David Brown/ Asia Sentinel/ Quechoa

Làm gì có công lý mà thất bại!