Written by Hồ Dzếnh
Chỉ măi cách đây không lâu, sau mười năm từ ngày ba tôi mất đi, tôi mới kịp nhận thấy ḷng thương yêu của người trao cho thằng cháu đích tôn là hợp lẽ.
Và, càng chân nhận cái giá trị của tấm ḷng yêu thương ấy, tôi càng cảm thấy ḿnh là nhỏ nhen, ích kỷ.
Nó lớn hơn tôi năm tuổi, và mồ côi từ ngày mới biết đi. Đó là một tâm hồn rất lạ, tôi có thể nói là lạ hơn mọi tâm hồn tôi gặp từ trước đến nay. Đó là một đứa trẻ sinh ra trong cảnh túng thiếu, gạo ít, khoai nhiều, để rồi lớn lên dưới một trời binh lửa. Trong cặp mắt thâm và sắc của nó, tôi thoáng thấy vẻ cương quyết thầm kín của một tấm ḷng phơi ra trước sự tàn ác của số mệnh, thử thách những nỗi khe khắt nhất đời.
Một người khác vào tuổi thằng cháu tôi không thể nào sống hơn những cảnh gian nan như thế: nó đă từng nhịn đói ṛng ră trong sáu ngày trời để tránh loạn, và đă từng thăm viếng cảnh mất c̣n của gia đ́nh sau bao ngày giặc giă.
Cuộc Cách mệnh vĩ đại của đất nước Trung Hoa tôi tin như thế, nếu đă tạo ra những Tôn Dật Tiên, Uông Tinh Vệ, th́ nó cũng đă tạo nên thằng cháu tôi, một tâm hồn dạn dầy và đau khổ. Có khác là những bộ mặt trên được sáng ngời qua lịch sử, c̣n cái dưới th́ bị ch́m đắm trong tối tăm.
Vậy trải những nỗi gian nan quá lớn lao cho một tâm hồn c̣n bé bỏng, thằng cháu ấy đă đặt chân lên đất nước Việt Nam của tôi - tôi viết rơ: đất nước Việt Nam của tôi - với cái thân h́nh thô bỉ, tâm tính cục cằn.
Tôi th́ c̣n đương ở thời kỳ yêu những cái ǵ mảnh dẻ, bé nhỏ, và những bước chân đầu tiên của thằng cháu tả trên dội xuống thềm gạch nhà tôi, đem lại ngay cho tôi sự khó chịu của một người thốt nhiên thấy ḿnh bị ngáng trên con đường đi.
Thủa ấy, tôi sống gần như lơ đăng hẳn, nên tôi chưa từng để ư đến những ḍng máu thân thiết đương c̣n chảy trên một mảnh đất khác đây. Hồn tôi chỉ đầy đủ khi nào nó có lẫn một phần lớn linh hồn Việt Nam. Tôi yêu nhớ nước tôi thật, nhưng t́nh yêu ấy, trước khi gieo vào tôi, phải được lọc qua mầu cây xanh thắm vây kín lấy những làng mạc thân yêu.
Đôi phen ḷng tôi se lại, nhưng sự se ḷng v́ một t́nh cảm khác lập tức được ḥa vào trong âm điệu của một thứ tiếng nói âu yếm, cái tiếng nói của trái tim tôi.
Ngày xưa, cho đến bây giờ nữa, hồn tôi nhiều lúc bỏ tôi đi, và áng chừng không t́m thấy phương trời nhất định, lại trở về với tôi, để lại rời xa tôi như thế măi. Nếu vào những lúc bị phân chia trong cảm t́nh như thế, có ai hỏi tôi yêu nước Nam hay nước Trung Hoa, th́ tôi chỉ c̣n biết... khóc! Tôi khó mà nói ra đây, cái tâm trạng phức tạp của một người mà huyết quản chứa đựng hai thứ tinh hoa, ngoài sự để cho ḷng ḿnh rung động, rung động đến tận cùng v́ một tấm t́nh ngh́n đời không có lời phân giải.
Tôi c̣n nhớ rơ hôm đó, sau buổi học chiều, về nhà, tôi đă thấy cái con người là lạ ấy ngồi xếp bằng tṛn lên tấm phản, gần bàn thờ, vây chung quanh là họ hàng, thân thích. Không hiểu sao tôi nghĩ ngay đến một tṛ lạ mắt, thứ tṛ vẫn diễu ở ngoài đường của mấy người Tàu măi vơ. Đôi mắt thâm của thằng cháu xa lạ bật lên nh́n tôi, khiến tôi lùi lại. Thấy dáng điệu sợ sệt của tôi, anh tôi cười:
- Ông cháu của chú đấy! Thằng Quắn đấy mà!
Thằng Quắn! Thằng Quắn là thằng nào?
Tôi nh́n anh tôi, ngờ vực:
- Anh đừng nói dối nữa, ai đấy anh?
- Con anh chị ở bên Tàu đấy. Ba yêu nó hơn mày kia!.
Biết không ai nói dối tôi nữa, tôi mới tin. Nhưng lúc tôi tin là lúc tôi ghét. Một sự ghen tuông nổi dậy, xâm chiếm lấy tôi. Tôi vất sách ra giường, làu nhàu:
- Cháu với chả cháu!
Chạy xuống bếp, tôi phụng phịu hỏi mẹ:
- Sao anh Hai lại bảo ba yêu nó hả mẹ?
Mẹ tôi cười:
- V́ nó là cháu!
- Thế mẹ cũng yêu nó à?
Mẹ tôi biết tôi ghen, nên vừa dịu giọng, vừa lấy tay đánh vào má tôi:
- Con chó con của mẹ th́ ai mà ghét được!
Vẫn chưa yên ḷng, tôi c̣n hỏi gặng người thêm:
- Mẹ đừng yêu nó nhé, mẹ yêu con kia! Mẹ thề đi!
Mẹ tôi vụt cười, nhưng cũng chiều ḷng tôi:
- Nào, thề nào. Đứa nào mà yêu nó hơn con th́ đứa ấy... không ăn cơm nữa!
Từ đấy, tôi gieo cái ác cảm vô lư xuống đầu thằng cháu xa lạ. Tôi hạch sách nó, kèn cựa nó, nhưng vẻ mặt thiết b́ lạnh lùng kia vẫn không v́ thế mà thay đổi. Mỗi lần tôi có làm quá lắm, th́ nó chỉ:
- Chú hay ghẹo cháu lắm!
Đến thế mà vẫn cho là ghẹo, th́ chỉ có một ḿnh thằng cháu tôi mới nghĩ được sự đó. Đôi khi tôi gắt lên:
- Cút, cút về Tàu đi! ở đây làm hại ông!
Nhưng nó vẫn lầm ĺ, suốt ngày. Mẹ tôi bảo nó thâm. Ba tôi cho là nó biết nghĩ. H́nh như ba tôi có lư hơn. Nó đi thơ thẩn hết trong sân lại ra đường, mồm lẩm nhẩm đọc những ǵ không rơ. Tôi hỏi măi nó mới đáp:
- Cháu học bài!
Tôi lườm lườm:
- Mày th́ có mà học ăn!
Tôi gắt, nó im lặng. Và sự này càng làm tôi thêm tức. Thậm chí tôi ngờ nó nịnh ba tôi, để người yêu nó. Nhiều lần đi học về, lên gác, tôi thấy nó nằm sóng xoài bên cạnh khay đèn của ba tôi, không để hút mà để tṛ chuyện. Những lúc ấy, nó tươi cười, vui vẻ, nhưng hễ thoáng thấy tôi, là im bặt.
Ba tôi thường bảo tôi:
- Con làm ǵ mà xung khắc với nó thế. Chú cháu không biết th́ dạy bảo nhau mới phải chứ.
Tôi vâng dạ cho có chuyện. Tôi không dám làm nũng ba tôi nhiều, v́ người nghiêm, v́ người ít nói. Ba tôi là nước Tàu, nước Tàu bí mật. Ḷng mẹ tôi mới thật là cái địa hạt t́nh cảm của tôi.
Sống với chúng tôi được một năm, khi đă nói hơi thạo tiếng Việt Nam, thằng cháu tôi bắt đầu đi học. ư kiến ấy là của ba tôi. Ba tôi cho rằng nó thông minh, có thể học chữ Pháp được. Hẳn là tôi không thích có người bạn đồng học và đồng hành như thế. Tôi bảo mẹ tôi:
- Nó th́ học ǵ được chữ Tây, mẹ nhỉ?
Mẹ tôi gật đầu đồng ư.
Từ đấy ngày bốn lần, chúng tôi men theo con đường nhỏ hẹp đến nhà trường. Tôi không phải cắp sách nữa. Tôi lấy sự đi tay không là một cái thú của những người trịch thượng và kiêu căng. Thằng cháu tôi không bao giờ biết thẹn. Hắn ứng đáp mạnh bạo những câu hỏi của thầy giáo, giữa bao nhiêu cặp mắt nghịch ngợm mở to ra v́ ṭ ṃ.
Có nó đi bên cạnh, tôi được cái lợi là thấy lảng ra xa những người bạn trước kia làm tôi kinh hăi nhất.
Tôi ngồi ở lớp ba và cháu tôi, lớp bét. Tôi học hơn nó hai lớp nên tôi nói tiếng Pháp có cơ thạo hơn. Hồi đó, v́ chương tŕnh ban sơ học chưa đổi mới như bây giờ, nên một người học tṛ lớp ba mà biết lơm được mẹo luật chữ Pháp là thường. Nhưng dẫu "tài" đến đâu, tôi bắt buộc phải nhận rằng thằng cháu tôi học tấn tới đến nỗi thầy giáo phải cất nó lên lớp tư cùng trong một năm. Với một khiếu thông minh sắc nhọn, một bản tính ham học và ham biết, nó cơ hồ có thể tiến sát đến bực học vấn của tôi lúc nào không biết.
Tôi đâm ra lo và... ghen. Nhưng thằng cháu, thằng cháu ghê gớm ấy, vẫn tuần tự tiến, vẫn tuần tự đọc rơ từ quyển sách này sang quyển sách khác. Hắn học chữ Pháp theo lối cổ điển Trung Hoa, nghĩa là dịch bừa sang bên cạnh những chữ nào khó nhớ. Thí dụ như "pơ tít tơ" th́ nó chua sang chữ Tàu là "pổ tít tố", để dễ nhớ. Không cần tôi dậy, người học tṛ ḷng đầy hoài băo to lớn ấy vẫn xáo trộn cả Đông, Tây dưới ánh đèn hoa kỳ, để nhẫn nại phá thủng bức màn đen vây bọc chân trời văn chương Pháp.
Bắt đầu từ ngày nghe nó chào bạn bằng một câu tiếng Pháp rất oai vệ, tôi không c̣n dám khinh nhờn người cháu ấy nữa. Tôi ước đoán rằng, chỉ chậm lắm là một năm nữa chúng tôi sẽ được cùng nhau ngồi một lớp, học chung một thầy, để rồi nó lại bỏ tôi mà đi xa hơn.
Giữa năm ấy, ba tôi mất. Trước khi tắt thở, người vẫn nhắc nhở đến đứa cháu yêu và ân cần dặn mẹ tôi phải chăm sóc nó tử tế. Tuy có lời dặn của người đă khuất, cháu tôi từ đấy sống rất bơ vơ, có lẽ v́ nó cảm thấy chung quanh ḿnh sự xa vắng, tuy luôn luôn sống giữa gia đ́nh.
Người cháu đau khổ ấy đă thấy chết lần thứ hai niềm thân thiết nhất trong đời.
Cái chết của ba tôi mở đầu một cuộc sống khác giữa chúng tôi, cuộc sống dần dần trở nên êm ái v́ thiện cảm, nhưng đúng hơn là v́ ḷng xót thương. Khi tôi không c̣n ḷng ghen tị đối với người cháu ấy nữa, th́ lại chính là lúc những sự uất ức nổi lên trong ḷng nó, sự uất ức mà không một lần nào nó thèm thổ lộ ra ngoài.
Như tôi đă có dịp nói trong bài Người chị dâu tôi, nhà tôi hồi ấy, cơm toàn ghế khoai. Riêng phần tôi được một niêu cơm trắng với đĩa cá thu kho; hay gị mặn. Những đĩa đồ ăn ngon lành ấy, mẹ tôi thường có ư đẩy lại trước mặt tôi, v́ người chỉ muốn có một ḿnh tôi ăn thôi. Cái sung sướng ích kỷ của tôi được diễn ra trong hơn hai năm, và có thể c̣n diễn ra được măi, nếu không có một lần...
Một lần, thằng cháu tôi mua hai xu kẹo trước bữa cơm. Nó nói thầm với người nhà là ăn cho chắc bụng, v́ ăn cơm khoai măi đă chán đi rồi. Nghe chuyện, và từ đấy, tôi xóa cái phần cơm ích kỷ trên kia đi, để chịu chung sự khó nuốt với những người chung quanh.
Ngày tháng lạnh lùng qua...
Nhà quê An Nam như một tấm ḷng hiền từ rộng mở, nhà quê An Nam niềm nở, thân thiết tiếp đón chúng tôi, vào lúc mà tương lai chỉ là sự mù mịt, c̣n dĩ văng th́ lưu lại những dấu vết đau ḷng. Chúng tôi sống những ngày tàn ở đấy, như nhà ẩn sĩ vui quên những sự bất đắc chí một thời. Cái cảm xúc lần đầu nhận được ở hoàn cảnh, tôi đem ḥa nó vào t́nh yêu thiên nhiên, và tôi khăng khít giữ lấy từng mẩu kỷ niệm của thiếu thời, do đấy, ḷng thương sâu xa đất nước Việt Nam.
Sau ngày ba tôi mất đi, cảnh túng thiếu của gia đ́nh tôi lại càng rơ rệt. Mẹ tôi lo lắng trăm ngh́n công việc, đến quên cả chăm nom sự học của chúng tôi.
Không ai bảo ai, thằng cháu kể trên và tôi cùng biết thu ngắn những hàng chữ trước kia hoang toàng trên mặt giấy. Chúng tôi bắt đầu bỏ những cái gạch ở dưới mỗi bài học đi để được lợi thêm một hàng chữ. Không phải v́ nhà tôi nghèo đến nỗi không mua cho chúng tôi được một thếp giấy, nhưng v́ chúng tôi thấy sự xin tiền mua vở là một điều khó khăn.
Nếu cái gạch trí khôn thường được nẩy ra trong những lúc nguy biến, th́ chính trong cảnh nghèo khó, các sáng kiến của người ta mới được dịp đâm chồi. Thằng cháu thân yêu của tôi biết tự may lấy quần áo mặc, bằng cách phá bốn cái quần đùi một lúc để làm thành một cái quần dài. Nó đem những bẹ cau, bẹ dừa, đóng thành dép, thành những đôi giầy Tàu xinh xinh một cách bất ngờ. Nó trau dồi "nghệ thuật", cần mẫn và tinh vi đến nỗi tôi tưởng sau này ra đời, nó sẽ không cần mang một chút ơn nào của nhân loại.
Duy có giấy tây là nó không chế ra được. Một hôm nó bảo tôi:
- Chú có giấy trắng cho cháu mấy tờ.
Tôi hỏi lấy giấy làm ǵ, th́ nó không đáp. Vài ngày sau, giở vở học của cháu, tôi thấy những tờ giấy tôi cho được dán nối sau mấy trang viết đặc chữ, cái mưu mô tuyệt sảo làm dài hạn hết của những quyển vở ở đám học tṛ nghèo.
Một hôm khác, đương buổi học, tôi được thầy giáo bên lớp ba cho gọi sang. Thầy vừa bảo tôi, vừa chỉ thằng cháu đương quỳ ở cuối lớp:
- Có phải thằng này là cháu anh không? Sao anh không bảo nó mua giấy đóng vở học?
Tôi sợ quá, không biết đáp thế nào th́ thầy đă tiếp:
- Tôi bảo nó mua vở tất cả bốn lần, mà vẫn chưa có. Nếu chiều nay không có nữa, th́ đừng trách tôi ác nhé! Rơ đồ Tàu!
Câu nói sau cùng vừa hết, tôi thấy nổi dậy trong ḷng nỗi công phẫn, cái đau đớn khi có người - dẫu là người trên - chạm đến quốc thể tôi. Tôi nói:
- Thưa thầy, sách vở nó thiếu, để con mua. Nhưng thầy đừng mắng chúng con như thế th́ hơn.
Giọng tôi nói hơi bướng làm thầy đỏ mặt. Và, tiếp theo câu mắng: "Đúng là đồ... Tô Định!!" một tờ giấy kê khai rơ tội tôi gửi lên ông đốc trường. Tôi bị phạt về tội hỗn, bị quỳ hơn hai tiếng đồng hồ. Lần đó là lần đầu trong đời học sinh, tôi cảm thấy sự vui vẻ trong lúc chịu phạt.
Chiều về, tôi hỏi cháu:
- Sao cháu không mua vở, để thày giáo phạt cho?
Cháu tôi đáp, lạnh lẽo:
- Nhưng cháu sợ xin tiền bà lắm!
Chỉ một câu trả lời vắn tắt ấy thôi, nhưng nó đă làm tôi cảm động bao nhiêu, v́ tấm ḷng hy sinh và nhẫn nại của cháu, nếu sự hy sinh và nhẫn nại ở đời này có thể dùng để xứng đáng chỉ những hành vi cao quư, cao quư ở chỗ nó rất đơn giản, tầm thường.
Cách đấy một năm, chúng tôi xa nhau, và cháu tôi đă học đến lớp nh́. Tôi bỏ căn trường nhỏ, bỏ khu làng thân yêu, đi học xa, để trau dồi cái học thức mà càng ngày tôi càng thấy thiếu thốn, nghèo nàn.
Rồi cháu tôi cũng thôi học nốt. Nó xoay ra đi làm, sống cái đời của những người Trung Hoa không nề hà sự khó nhọc, sáng quét hè, chiều lên cửa, không cần biết đến số tiền lương nhiều lắm là ba đồng, khi mới bước chân vào học việc.
Mấy năm sau, cháu tôi đă tậu được một ngồi nhà nhỏ, đă lấy vợ, và sinh con. Cuộc đời khe khắt như ḷng người, thô sơ như manh áo vải sọc, đă bị lùi trước sức kiên nhẫn, chịu khó của những người tản mát ở khắp mặt địa cầu, ở bất cứ một nơi nào có khói.
Tôi không thể như các bạn đồng bang, không thể như thằng cháu thân yêu của tôi được. Tôi không muốn để cho kinh nghiệm nắm chặt tay lôi đi trên đường đời. Tôi là một đứa trẻ dại, chạy theo con đường thênh thang của ḷng sở thích, ngă nhiều lần, rồi lại gượng đứng dậy, trên mặt đầy nước mắt, trong ḷng đầy đau thương. Nhưng tôi cảm thấy thanh thú vô cùng, khi cái gai hoa hồng đâm rách da, khi con bướm thân yêu trên tay tôi tan thành phấn, khi tôi được khóc v́ những sự điên dại, ngang trái của đời ḿnh.
Cháu tôi - lúc này đă là cha của hai đứa con - thường bảo tôi:
- Sao chú không chịu gây dựng cuộc đời, cho bà vui ḷng? Chú học giỏi, chú có thể đi làm việc nhiều tiền.
Tôi đưa mắt nh́n hai vợ chồng đứa cháu yêu quư, cồng kềnh thêm hai đứa con, rồi trả lời, nhưng h́nh như trả lời cho chính tôi th́ đúng hơn:
- Cháu ạ, gây dựng trong cuộc đời, là điều tốt; nhưng phá hoại v́ văn chương, sự ấy cũng không kém vinh hạnh ǵ. Cả hai cùng chứng rằng ta đă sống
News
Library
Technology
Giải Trí
Portals
Tin Sốt
Home
