Có lần tôi hỏi nhà văn Sơn Nam khi gặp ông ở quán cà phê vỉa hè trước Nhà Văn hóa quận G̣ Vấp cách nay hai mươi năm. Trong chiếc áo sơ mi cụt tay, khuôn mặt ốm nhăn nheo màu bánh ít, mắt đăm chiêu sau cặp kiếng dày, ông thủng thỉnh trả lời theo kiến giải của ḿnh.
Đồng bằng Nam bộ sông nước chằng chịt, ngày xưa phương tiện đi lại chủ yếu bằng đ̣ ghe, cho đến thập niên ba mươi, người Pháp thành lập vài hăng xe chở khách đi miền Tây. Thời ấy đường bộ chưa phát triển, xe đến bến khách phải chuyển tiếp bằng đ̣ ghe nên người ta gọi là xe đ̣ cho tiện.
Tại sao gọi là XE Đ̉?
Nghe vậy thôi, sau này tôi t́m hiểu thêm chút ít, biết rằng người Bắc gọi xe đ̣ là xe khách hoặc xe ca, c̣n người Trung lại gọi xe đ̣ giống như người Nam. Một số người giải thích v́ hầu hết các chủ nhà xe đi miền Trung là người Sài G̣n nên “xe đ̣” trở thành phương ngữ chung cho tiện. Và rồi câu chuyện sôi nổi hơn khi nhà văn nhắc tới kỷ niệm thời học sinh trung học từng đi xe đ̣ từ Rạch Giá về Cần Thơ mà ông có nhắc lại trong tập “Hồi kư Sơn Nam” :
“…Tiền xe từ Rạch Giá đến Cần Thơ là một đồng hai (120km) nhưng nhỏ tuổi như tôi chỉ tốn có 6 cắc. Tôi lên xe ngồi để người phụ xế sắp đặt chỗ ngồi cho gọn, khép nép, chung quanh xe là nhiều người rao hàng để hành khách ăn buổi sáng v́ buổi trưa mới đến bến Cần Thơ. Tôi c̣n nhỏ, ba tôi cho riêng tôi 2 cắc, rất tủi thân v́ trong khi ấy gia đ́nh khá giả dám trả 1 đồng hai (hai chỗ dành cho trẻ con rộng răi hơn) lại dành cho con một cái bánh bao to để ăn dọc đường. Xe khách bóp kèn inh ỏi, chạy ṿng quanh để t́m kiếm khách…”.
Tại sao gọi là XE Đ̉?
BẾN XE Đ̉ LỚN TRÊN ĐƯỜNG TRƯƠNG VĨNH KƯ (PETRUS KƯ) NĂM 1950, GẦN NGĂ SÁU SÀI G̉N CÓ TƯỢNG PHÙ ĐỔNG THIÊN VƯƠNG ( ẢNH DONALD F. HARRISON COLLECTION – THE VIETNAM CENTERAND ARCHIVE)
Nhưng điều thú vị nhất là ông kể hồi thời kỳ đầu xe đ̣ do người Pháp làm chủ toàn là loại xe nhỏ chở khách chừng hơn hai mươi người. Nhưng chỉ một thập niên sau, người Việt ḿnh giàu có tham gia mở công ty lập hăng, nhập cảng máy, khung gầm từ châu Âu châu Mỹ, đóng thùng thành xe đ̣ loại lớn chở hơn năm chục hành khách, cạnh tranh ác liệt trong giai đoạn đường bộ được mở rộng và phát triển ở các tỉnh miền Tây và Đông Nam Bộ.
Giao thông kết nối khắp nơi, nhu cầu đi lại của người dân càng nhiều, tạo thành thời vàng son của xe đ̣. Chiến tranh Đông Dương nổ ra, Nhật vào chiếm miền Nam, xăng dầu khan hiếm, bị giám sát chặt chẽ, ngành xe đ̣ suy giảm, một số hăng xe hoạt động cầm chừng và phải thay đổi nhiên liệu cho xe hoạt động.
Ông Sơn Nam kể : “Xe ô tô chở khách phải dùng “ga”, hiểu là than củi tràm, bỏ vào cái thùng tṛn đặt bên hông xe phía sau. Trước khi cho xe nổ máy th́ quạt cho than tràm cháy, hơi ga ấy bị đốt, gây sức ép cho máy xe chạy, gọi “Autogène”, theo mô h́nh của Kỹ sư Thịnh Hưng Ngẫu chế tạo ở Sài G̣n”.
H́nh ảnh chiếc xe đ̣ nhỏ chạy bằng than đốt trong cái thùng phía sau xe được lặp lại từ năm 1975 đến 1985, chắc người Sài G̣n tuổi trung niên trở lên đều biết rơ. Tôi từng đi loại xe sử dụng nhiên liệu này, mỗi lần chui vào cửa xe phía sau là đều phải cẩn thận với cái thùng than cháy nóng được treo dính ở đuôi xe. Thường th́ người ta chỉ cải tiến xe đ̣ lỡ – tức là loại xe Renault cũ x́ từ giữa thập niên 50.
Tại sao gọi là XE Đ̉?
XE Đ̉ RENAULT CHẠY TUYẾN TỪ HUẾ QUA AN LỖ RỒI ĐẾN SỊA –TRUNG TÂM HUYỆN QUẢNG ĐIỀN NGÀY NAY. HINH CHỤP 1964. NGUỒN LONNIE M. LONG COLLECTION – VIETNAM CENTER
Tuy giới lái xe gọi đó là xe đ̣ hỏa tiễn nhưng nó chạy chậm hơn xe chạy xăng hoặc dầu. Có lúc xe chạy ́ à ́ ạch khi than cháy không hết, lơ xe phải dùng thanh sắt mở ḷ đốt cời than. Hoặc thỉnh thoảng gặp đường vồng xóc, than văng ra khỏi cửa thông không khí, rớt xuống đường cháy đỏ rực. Vô phúc cho chiếc xe đạp nào chạy phía sau tránh không kịp, cán phải cháy lốp xe.
Xe đ̣ hỏa tiễn chạy những đường ngắn như Sài G̣n – Long Khánh, Chợ Lớn – Cần Giuộc – G̣ Công, Sài G̣n – Long An, c̣n xe đ̣ dài vẫn chạy bằng xăng dầu, nhưng không c̣n nhiều như trước.
Trên mui phía đầu xe thường có thùng phuy nước dùng để làm nguội máy, kế tiếp là nơi chở hàng hóa, xe gắn máy, xe đạp cho khách buôn chuyến và khách đi tỉnh xa.
Tôi c̣n nhớ măi lần đầu được đi xe lô về quê bên ngoại ở Càn Long, Trà Vinh. Năm đó tôi chín tuổi, đi cùng với người anh bà con. Xe lô có băi xe ở Bến Bạch Đằng và Bến Chương Dương. Băi xe lô hay nhiều băi bến xe đ̣ khác khắp nơi trong thành phố Sài G̣n – Chợ Lớn đều nằm hai dăy dọc theo đường phố. Pḥng vé là một cái quầy hay cái bàn gắn tấm biển to đề tên từng hăng xe, chạy lộ tŕnh nào. Riêng xe lô không cần bán vé, khách đến băi xe c̣n chỗ trống cứ lên, đủ người th́ bác tài chạy. Loại xe này gọi đúng tên là “Location”, sơn màu đen, kiểu xe ô tô chở chừng bảy tám người nhưng bác tài cố nhét thêm hành khách.
Xe lô chạy nhanh hơn xe đ̣ v́ không bắt khách dọc đường, không lên xuống hàng hóa cồng kềnh, lại có khi qua cầu tạm không cần bắt hành khách xuống cuốc bộ. Để gió lùa vào cho hỉ hả đám hành khách ngồi chật cứng như nêm, lại thêm giỏ xách túi bị, va li lỉnh kỉnh, bác tài mở cửa sau bung lên cột chặt lại, người ngồi phía sau ngó ra phố phường. Xe chạy ra khỏi Phú Lâm, nh́n cảnh đồng lúa xanh tươi hai bên đường, ḷng cảm thấy phơi phới mặc dầu lâu lâu tôi phải nhấc mông trở cẳng v́ bị ngồi bó gối.
Tại sao gọi là XE Đ̉?
XE Đ̉ FORD TẠI BẾN XE NGUYỄN CƯ TRINH 1965
Nói là đi xe lô th́ hành khách không cần xuống bộ qua cầu tạm, chứ lần đó tôi vẫn phải xuống cuốc bộ như bao chuyến xe đ̣ khác. Tôi mới ca cẩm, xe lô cái nỗi ǵ, có mà “lô ca chân” theo lời hát của một tuồng cải lương trên truyền h́nh. Sau năm 1968, cuộc chiến ngày càng ác liệt, cầu đường nhiều nơi bị “mấy ổng” gài ḿn phá hủy, có nơi phải dựng cầu tạm, đầu cầu có đặt trạm kiểm soát của quân cảnh hay cảnh sát.
Đường về Trà Vinh chỉ hơn 160 cây số mà qua mấy chục cây cầu, lại phải chờ phà Mỹ Thuận. Đi xe lô cho được nhanh mà về đến nơi phải mất năm sáu tiếng đồng hồ, huống hồ chi hành khách đi miệt Hậu Giang, Cà Mau xuống ở bến xe c̣n phải đón đ̣ về nhà ở vùng U Minh, Miệt Thứ mất cả ngày đường. Chỉ có xe thư tức là xe đ̣ làm nhiệm vụ giao nhận thư từ bưu phẩm chuyển cho bưu điện tỉnh mới được ưu tiên, không phải lụy phà hay bị cảnh sát xét hỏi.
Bây giờ xe đ̣ tiến bộ hơn nhiều, xe có máy lạnh, ghế nằm thoải mái cho khách đường xa, duy chỉ không có pḥng vệ sinh trong xe, lại c̣n tặng thêm nước uống, khăn ướt lau mặt. Xe chạy nhanh nhờ có cầu qua hai con sông Tiền và sông Hậu, tôi ngồi xe Mai Linh chạy một lèo về tới chợ Cà Mau chỉ mất sáu tiếng đồng hồ. Nếu không kể đến loại xe dù bắt khách dọc đường, th́ xe đ̣ là phương tiện đi đường xa tương đối rẻ tiền.
Trước năm 1975, Xa cảng miền Tây là bến tập trung các xe đ̣ về các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long, bên cạnh đó lại có bến xe Chợ Lớn đi về Cần Giuộc, G̣ Công, Lư Nhơn, về sau bến xe này gộp lại với Xa cảng miền Tây mở rộng thành Bến xe miền Tây nằm trên đường Kinh Dương Vương quận B́nh Tân.
C̣n bến Miền Đông dành cho xe đi các tỉnh miền Trung và phía Bắc trên đường Petrus Kư trước kia th́ gộp lại với hai bến xe nhỏ là Nguyễn Cư Trinh đi lộ tŕnh cao nguyên và Nguyễn Thái Học đi Long Hải – Vũng Tàu – Phan Thiết, rồi sau đó vài năm chuyển về bến xe Văn Thánh, và cuối cùng yên vị tại Bến xe miền Đông trên đường Đinh Bộ Lĩnh hiện nay.
Nhưng nghe đâu hai bến xe này sẽ phải dời ra xă Tân Túc huyện B́nh Chánh và Suối Tiên Q. 9 để có diện tích rộng hơn, đáp ứng được cho nhu cầu ngày càng tăng. Sẽ thiếu sót nếu không nhắc đến Bến xe An Sương, bến này đúng ra có xe đi Tây Ninh – B́nh Phước – Bù Đăng, 9 Xe do 6Bù Đốp vùng Tây Trường Sơn, nhưng cũng có xe đi vài tỉnh thành của cả ba miền, do hai bến xe miền Đông và miền Tây nhỏ hẹp.
Ai cũng có kỷ niệm lần đầu đi xe đ̣. Mỗi chuyến xe chuyên chở nỗi niềm hoài niệm. Có người nhớ chuyện tiền vé như nhà văn Sơn Nam. Có người ḷng phơi phới nh́n thấy phong cảnh đồng lúa xanh tươi chạy dài bên quốc lộ như tôi. Cũng có người nhớ mùi mồ hôi, mùi xăng dầu giữa nắng gió miền Trung. Nhớ bến băi ồn ào í ới ngày xưa. Và cũng có người tuổi đời chồng chất, nhớ cảnh xuống xe qua cầu xe lửa Bến Lức, Tân An thuở xa lắc xa lơ.
Games
