Xem ra thì người Mỹ, không ít, đang chán tự do và nước Mỹ đang mấp mé bên bờ vực của tấn thảm kịch mà nước Đức đã sa chân cách đây một thế kỷ.
Khi trong cuộc bầu cử năm 1933, trao hết quyền tự do cho Adolf Hitler, để mặc nhà dân túy có đầu óc phân chủng, độc tài và máu điên này tùy nghi định đoạt số phận dân tộc.
Nếu tình thế nghiêm trọng của nước Đức đã thể hiện từ trước, trong cương lĩnh đảng phát xít cả khi chưa nắm được chính quyền thì, bây giờ, với nước Mỹ, đó là Project 2025. [1]
Tự do, nhiều lúc, phải đánh đổi bằng máu nhưng ở đây thì chán, thành bệnh. Mà nói về bệnh thì, hơn hai tháng trước, vào tối 18/6/2024, chương trình The Late Show của đài CBS đã diễn ra một màn chọc cười đau đớn khi hài sĩ Stephen Cobert “đưa” nước Mỹ đi khám với Tiến sĩ Alexander Fauci. Ông Fauci từng là Viện trưởng Viện Bệnh dị ứng và Bệnh truyền nhiễm Mỹ, cũng là cố vấn của sáu Tổng thống Mỹ, từ Ronald Reagan cho đến Donald Trump, và tối đó, đã xuất hiện trên The Late Show như một khách mời.
“Ông là một bác sĩ”, Cobert đặt câu hỏi, “nếu bác sĩ khám cho nước Mỹ như là một bệnh nhân ngay lúc này, bác sĩ sẽ chẩn bệnh chúng ta như thế nào, xin bác sĩ trả lời thẳng thắn”.
Và câu trả lời thẳng của ông Fauci là nước Mỹ cần một bác sĩ giải phẫu chứ không phải một bác sĩ nội khoa.
Nghĩa là nước Mỹ đã.... hết thuốc chữa. Nước Mỹ không cần toa thuốc nào cả, chỉ cần một con dao mổ!
Rồi ông Cobert lại giả định rằng ông Fauci là một tâm lý gia và, lúc này, lời đáp là tình trạng “tâm thần phân liệt, ở một mức độ nào đó”. [2]
Tượng 'Nữ thần Tự Do Nằm Ngửa' của nghệ sĩ Zaq Landsberg tại Công viên Liberty State, Manhattan, New York.
Tâm thần phân liệt? Thường, người mắc chứng này bị ám với những câu chuyện kỳ quái nào đó, sống chết với nó và, tất nhiên, đó chỉ là những hoang tưởng cá nhân, mỗi người một chuyện. Nhưng ít nhất là từ tám năm qua, một bộ phận lớn người Mỹ đã thể hiện chứng hoang tưởng cộng đồng mang tên MAGA, Make America Great Again do Donald Trump sách động: nước Mỹ bây giờ tệ quá, phải trao hết quyền quyết định cho Trump, để Trump phụ hận và phục hồi, đưa nó trở lại vĩ đại như xưa.
Nhưng đó, thực ra, chỉ là một thứ ngụy tín bởi, nếu bảo phải giải thích cụ thể là xưa đến năm nào, đời tổng thống nào, Dân Chủ hay Cộng Hòa, chẳng ai giải đáp lời nổi, kể cả Trump. Và tôi, trong một bài viết trước đây, đã dẫn lời Robert Kagan, một sử gia bảo thủ, khẳng định rằng hoàn toàn không hề có một thời “hoàng kim” như thế trong lịch sử Mỹ, thời nào cũng có những khó khăn và những vấn đề gai góc của nó. [3]
Khi những tín đồ MAGA không chịu suy nghĩ mà nhắm mắt hò hét mấy khẩu hiệu do Trump kích động thì, nhất định, chúng ta phải tin vào Erich Fromm, nhà phân tâm học với công trình Escape from Freedom, xuất bản lần đầu tiên vào năm 1941.
Là người Đức gốc Do Thái, Fromm đã chạy trốn chế độ phát xít và trở thành công dân Mỹ: bệnh chán tự do của những tín đồ MAGA cũng chính là tâm bệnh của những người Đức đã khiến Fromm phải trốn chạy.
Thất bại của chính phủ quân phiệt trong Đệ nhất thế chiến vào năm 1918 đã khiến Đức chuyển mình thành một thể chế dân chủ với tam quyền phân lập theo Hiến pháp Weimar nhưng, đến cuộc bầu cử năm 1933, người Đức đã bầu Hitler vào vị trí thủ tướng để rồi, chỉ một năm sau, y đã ngang nhiên xóa sổ nền dân chủ khi xưng là quốc trưởng rồi, năm năm sau nữa, lại đẩy nước Đức và nhân loại vào con đường hủy diệt.
Nhưng thất bại trên cũng đẩy nước Đức vào một hoàn cảnh bi đát. Bị phe thắng trận o ép một cách nhục nhã với Hiệp ước Versaille 1919, vừa phải cắt đất cho Pháp, Bỉ, Ba Lan, Đan Mạch, Đức còn phải bồi thường những khoản chiến phí cực kỳ nặng nề, lại bị ràng buộc gắt gao về quân bị. Cắn răng cam chịu suốt cả một thập niên, vừa bị hút máu về tài chính, vừa bị sỉ nhục về thể diện quốc gia, người Đức – nhất là giới bình dân -- đã bị nén đến đáy cùng của sự chịu đựng khi cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu 1930-1931 nổ ra và mất hết niềm tin vào thể chế. Họ, trong tình cảnh tuyệt vọng, đã nhìn vào một Hitler như vị cứu tinh. Nhà chính trị dân túy này, với sự vỗ béo tài chính của giới tài phiệt Đức, càng có cơ hội ru ngủ người Đức với dự án phục hận và phục hồi.
Và, thế là, người Đức, chủ yếu là giới bình dân, một dạ tin theo Hitler, dâng nộp hết quyền tự do.
Nước Mỹ bây giờ cũng đang chia rẽ về... tự do. Mới đây, trong bài diễn văn làm nhiều người rơi nướt mắt tại Đại hội đảng Dân Chủ vào ngày 22/8/2024 ông Tim Walz -- Thống đốc Minnesota, Ứng cử viên Phó Tổng Thống 2024-2028 -- đã đề cập đến những khác biệt trong cách áp dụng ý niệm “tự do” giữa Dân Chủ và Cộng Hòa: tự do kiến tạo cuộc sống tốt đẹp hơn, tự do đi học mà không sợ ai xả súng hay tự do làm giàu, bất kể những tổn hại môi sinh hay phúc lợi của công chúng v.v. [4] Nhưng đó là góc nhìn từ trên xuống. Nhìn từ dưới lên, với giới mà quyền lực duy nhất là bỏ lá phiếu vào thùng, bốn năm một bận, thì vấn đề cũng tương tự nước Đức cách đây một thế kỷ trước. Với họ, tự do đã trở thành một gánh nặng nên, thôi thì, trao hết cho đấng cứu tinh và chính điều này đã làm nên quyền lực của Trump.
Cũng như Hitler, Trump nhận sự ủng hộ của giới bình dân mang mặc cảm thua thiệt và sự vỗ béo tài chính của giới tài phiệt. Giới siêu giàu thì tin là có thể kiếm tiền nhiều hơn với chính sách của Trump, vừa được giảm thuế, vừa không vướng bận gì về những ràng buộc môi sinh. Người bình dân thì -- vừa bị rối trí sau nhiều năm nghe các chính trị gia truyền thống của hai phía cãi nhau, vừa chán nản với sự bế tắc trong thân phận thua thiệt của mình do tiến trình toàn cầu hóa – nên chán không muốn nghe, chán cả việc sử dụng cái đầu hay quyền tự do của mình. Họ trở nên thụ động, lười biếng. Và họ giao khoán hết cho Trump, vừa nhẹ cái đầu, vừa được sướng cái lỗ tai.
Giống như Hitler, Trump cũng phản trí thức, cũng đầy sức hút cá nhân, với những thành phần riêng biệt nào đó, và, thậm chí, cả ở khía cạnh... điên khùng. Cả hai cùng biết đơn giản hóa những thực trạng xã hội phức tạp bằng những lời lọt tai. Cả hai cùng biết gãi vào chỗ ngứa của những thành phần bị thiệt thòi. Cả hai cùng biết đưa ra những khẩu hiệu sách động phù hợp với ẩn ức chôn chặt suốt một thời gian dài. Người Đức ủng hộ phát xít thì, qua Hitler, nhận thấy tai ương là từ bọn Do Thái, bọn trí thức thiên tả. Người Mỹ MAGA thì, xem những hiện tượng như tội phạm, thất nghiệp là do di dân. Và họ quyết định gởi gắm giấc mơ bất toại của mình cho những đấng cứu thế tự phong. Thậm chí, cả khi Trump đóng thuế cho Trung Quốc nhiều hơn là cho tổ quốc mình gấp nhiều lần, họ vẫn phó thác cho Trump cái sứ mệnh bẻ gãy sức mạnh Trung Quốc. [5]
Trump được xem là một kẻ cực bảo thủ hay cựu hữu và, từ góc độ này, y và các ủng hộ viên luôn lên giọng đả kích cánh tả. Thế nhưng Trump, trên phương diện hành động, giống hệt đối giới cực tả ở khía cạnh anti-establishment, chống phá thể chế.
Ý niệm “thiên tả”, ai cũng biết, được dùng để chỉ những khuynh hướng chính trị nhắm đến việc tạo ra những thay đổi để hướng tới một quan hệ bình đẳng hơn. Trên lý thuyết thì đó là một khuynh hướng tốt đẹp và, trong suốt chiều dài lịch sử, phe tả có khá nhiều kẻ chen chân, từ những thành phần cấp tiến nhất trong cuộc Cách Mạng Pháp cho đến Vladimir Ilyich Lenin hay những thành phần vô chính phủ, chính trị nghiệp đoàn v.v. Như thế thì phe tả là phe chống lại hay ít ra là ở trong cái tư thế đối lập với thể chế hiện hành, nêu cao những khẩu hiệu đòi thay đổi cái tình trạng hiện hành mà, cực đoan nhất, là đập đổ đi, bằng cách mạng bạo lực.
Cách mạng có nghĩa chống lại thế lực chính thống đã lỗi thời, phản động. Nhưng khi cách mạng thành công thì những nhà chính trị cực tả này sẽ trở thành... chính thống và, do đó, họ cũng sẽ bảo thủ, lỗi thời và phản động y như cái thế lực mà mình từng chống lại. Người cộng sản Việt Nam từng đứng ở vị trí phản chính thống, từng nêu cao những khẩu hiệu bình đẳng nên họ và những lực lượng ủng hộ cộng sản được xếp vào cánh tả, và đó là chuyện bình thường. Nhưng khi cái đảng này đã là một hệ thống quyền lực chính thống, khư khư bảo thủ, khư khư bảo vệ tình thế bất công và thối nát hiện tại để giữ lấy những quyền lợi của giai tầng cai trị thì họ, chính họ, đã là “hữu”, “cực hữu” hay “cực bảo thủ” và những thành phần từng gọi là “thiên tả” chỉ trơ lại như một đám theo đuôi, “phò chính thống”.
Trump đả kích đối thủ chính trị của mình là “cực tả” trong khi y cũng không thua, cũng đả phá thể chế chính trị Mỹ không khoan nhượng. Thậm chí, mới đây, trong một lúc không giữ gìn, Trump còn tuyên bố sau khi bầu ông ta vào Tòa Bạch Ốc một lần nữa, cử tri sẽ không còn phải đi bầu nữa, có phải Trump đang mơ làm quốc trưởng, như là Hitler? [6].
Gì thì gì, với một kẻ đang gồng mình chứng tỏ có đủ khả năng lãnh đạo đất nước thì điều đầu tiên cần xem xét là trí tuệ và, điều này, e là, Trump không có đủ. Trump luôn luôn chê bai đối thủ là kém thông minh thế nhưng, liên quan đến sức học của mình, từ trung học đến đại học, ông ta dùng đủ trò ém nhẹm. Trump đe dọa trường trung học cũ, cấm ngặt việc tiết lộ thông tin trong học bạ của mình và, phải chăng, vì học quá kém, Trump mới tìm cách che giấu? [7]
Chúng ta không võ đoán nhưng, chính Mary Lea Trump, cháu gọi Trump là chú ruột, đã vạch trần rằng thời trẻ ông chú của mình đã thuê người khác dự cuộc thi tuyển đại học (SAT: Scholastic Aptitude Test) mới vào được đại học. [8] Chẳng thế mà học bạ của Trump tại Trường Kinh doanh Whaton, thuộc Đại học Pensylavinia nổi tiếng, cũng biến thành hồ sơ... tuyệt mật, chẳng ai nắm rõ ông Trump “thông minh và tài ba” hồi trẻ học hành xuất sắc như thế nào. [9]
Nếu quá khứ là một dấu hỏi bỏ lửng thì, hiện tại, ngày lại ngày, Trump vẫn giúp chúng ta vô số bài kiểm tra để đánh giá mà, nếu thực sự công tâm, phải cho điểm kém.
Phải kém thôi vì, nếu cho Trump huyên thuyên suốt một tiếng đồng hồ, thể nào ông cũng đưa ra một bình luận ngu xuẩn: “Trump can’t go an hour without making a stupid comment” .[10]
Không nhọc công lắm, chúng ta có thể tìm ra rất nhiều thí dụ chứng minh. Như, trong cao điểm của đại dịch Covid-19, Trump đã, trong vai trò tổng thống, vừa gây phẫn nộ vừa khiến thiên hạ cười nhạo khi “dạy” rằng có thể chữa bệnh Covid-19 bằng cách tiêm các các loại thuốc tẩy rửa buồng tắm hay toilet vào cơ thể. [11] Rồi Trump, rất nhiều lần, đặt vấn đề với Bộ Nội An là sao không dùng bom nguyên tử để dập tắt các cơn bão trước khi chúng đổ bộ vào đất Mỹ! [12]
Như thế, bên cạnh những tính từ quen thuộc để áp dụng cho một con người với những “tri thức” như thế, chúng ta cũng có thể sử dụng đến ý niệm nhạy cảm như “điên”, “khùng”. Mà thật, đã có nhà báo cho biết ông ta đã phân tích và khám phá ra rằng, đến một phần ba những nhận xét hay luận điểm mà Trump nêu ra, nếu không là “giả” thì cũng “đần hay điên khùng” (false, obtuse or lunatic). [13]
Mà toàn bộ những điều “giả -đần – khùng” dược trình bày trong những ngôn từ lổn nhổn mà – nói theo Nguyễn Huy Thiệp -- là một “món nộm suồng sã của từ vựng” (Word Salad) [14]. Tương tự, trong suốt những cuộc vận động gần đây, các phóng viên Mỹ đã than phiền là họ không thể nào nắm rõ là Trump muốn nói gì, hướng đến chủ đề nào trong những bài diễn văn “uể oải, thiếu nhuệ khí” (low energy), “lung tung” (rambling), câu sau chẳng ăn nhập gì với câu trước (non-sequitur) của Trump. [14]
Một phẩm chất khác mà chúng ta mong đợi ở một nhà lãnh đạo là sự trung thực và, về điều này thì Trump đã đạt đến tình trạng... hết thuốc chữa. Trong bài “Trump Is Looking Like a Loser Again” đăng trên tờ The Walls Street Journal ngày 12/8/202, nhà bình luận Gerard Baker đã quan sát Trump trong một hội nghị và ghi nhận là, chỉ trong vòng một tiếng đồng hồ, ông ta đã đưa ra 162 lời nói dối. [15]
Xem phim Chân Trời Tím, chúng ta làm quen với Hạ sĩ Phi, người có tài bắn súng đại liên, bắn giòn giã, quét tới đâu là quân thù gục ngã tới đó. Ở đây thì Trump nói dối, và nói dối như thể một xạ thủ đại liên, mỗi phút “bắn” ra hơn hai lời dối trá.
Và, theo Baker, như thể hiện trong nhan đề nói trên, điều này cho thấy Trump “trông giống một kẻ thua cuộc”. Đó cũng là điều mà Cobert đã diễu Trump, mới đây, sau bài diễn văn của Walz.
Bàn về Đại hội Đảng Dân Chủ tại Chicago, liên quan đến Tim Walz, Cobert đã nhắc lại lời đả kích của Trump trên mạng xã hội “Walz là phụ tá huấn luyện, khộng phải huấn luyện viên” để rồi phản hồi: “Trump à, Tim Walz là phó tổng thống, không phải là tổng thống.” [17]
Nếu Walz được chọn làm Phó Tổng Thống thì có nghĩa là Trump sẽ soạn lại bổn cũ về một chiến thắng bị đánh cắp. Nhưng đến lúc đó, sau bài học của những kẻ bị bỏ rơi, phủi tay, sống chết mặc bay như Rudy Giuliani, luật sư riêng của Trump, còn có thầy cãi nào dám đưa thân ra làm gạch lót đường cho một lãnh tụ gian dối và vô hậu như thế? [18]
