Kết thúc bộ phim “Theo ḍng sông băng – Chasing ice”, nhà hoạt động môi trường James Balog đă nói “25, 30 năm nữa, khi Simone và Emily nh́n tôi và hỏi: Lúc biến đổi khí hậu xảy ra th́ bố đang làm ǵ, khi mà bố biết rơ điều ǵ sẽ xảy ra? Tôi muốn ḿnh có thể nói: Các con ạ, bố đă làm tất cả những ǵ bố có thể làm". Chứng kiến những khó khăn về kinh tế, suy thoái về đạo đức, và nguy cơ tụt hậu của quốc gia, mỗi người dân Việt Nam cần hỏi: chúng ta đă làm ǵ?
Ảnh: hoạt động "Tử Tế Là" do các nhóm sinh viên và NGO tổ chức (nguồn: iSEE)
Năm 2014, kinh tế tuy đă có dấu hiệu hồi phục, nhưng những nền tảng cơ bản để quay trở lại mức tăng trưởng 7-8% như thời kỳ 2005-2006 chưa xuất hiện. Tŕnh độ người lao động chưa được cải thiện do nền giáo dục vẫn loanh quanh trong tư duy áp đặt, cứng nhắc, giáo điều. Hệ thống ngân hàng chưa minh bạch, nợ xấu, nợ công, nợ nước ngoài vẫn ở mức báo động. Các doanh nghiệp tư nhân, cho dù có tạo ra 90% công ăn việc làm và góp 60% GDP, vẫn lép vế so với người anh lớn “kinh tế nhà nước” trong việc tiếp cận vốn, đất đai, và đặc biệt là “hành là chính của bộ máy nhà nước”. Doanh nghiệp nhà nước vẫn đang ́ ạch, tiêu tốn phần lớn nguồn lực quốc gia nhưng không đảm nhận tốt vai tṛ chủ lực. Nét sáng duy nhất là đầu tư nước ngoài, nhưng họ như ốc đảo trong nền kinh tế Việt Nam, ngoại trừ việc tranh thủ chính sách ưu đăi và nhân công giá rẻ để thu lợi nhuận.
Những vấn đề này không phải bây giờ chúng ta mới biết, mà thực ra đă được cảnh báo cách đây 10 năm khi kinh tế vẫn đang trong thời kỳ tăng trưởng cao. Các chuyên gia trong và ngoài nước đă chỉ ra những cải cách thể chế kinh tế theo hướng kinh tế thị trường tự do hiện đại cần có nếu Việt Nam muốn tiếp tục tăng trưởng bền vững. Tiếc rằng, khi đó chúng ta vẫn hy vọng doanh nghiệp nhà nước đóng vai tṛ chủ đạo cho dù kinh nghiệm thế giới cho thấy mọi quốc gia muốn phát triển năng động và hiệu quả, doanh nghiệp tư nhân mới là chủ đạo. Vai tṛ của nhà nước là kiến tạo và quản lư vĩ mô, bảo đảm môi trường kinh doanh b́nh đẳng và thuận lợi hơn là can thiệp và điều hành trực tiếp.
Cuối năm 2014, Quốc hội thông qua Luật doanh nghiệp sửa đổi như một sự khởi đầu mới cho nền kinh tế, đặc biệt quyền tự do kinh doanh của người dân được bảo vệ và vai tṛ của kinh tế tư nhân được coi trọng. Triết lư “người dân được kinh doanh những ǵ pháp luật không cấm”, nghe đơn giản nhưng mất 25 năm từ ngày có Luật doanh nghiệp tư nhân để biến điều đó thành hiện thực. Rơ ràng sức mạnh kinh tế của Việt Nam là sức mạnh tổng thể chứ không phải của riêng doanh nghiệp nhà nước. Ai tạo ra công ăn việc làm tốt, ai sử dụng công nghệ và năng lượng sạch, ai bảo vệ môi trường và cung cấp dịch vụ công tốt, th́ đều xứng đáng được khuyên khích phát triển.
Áp dụng bài học kinh tế cho lĩnh vực xă hội
Vụ nuôi trẻ ở chùa Bồ Đề, Hà Nội như một nhát dao cứa vào hệ thống chăm sóc những người neo đơn, cơ nhỡ, mồ côi ở Việt Nam. Chúng ta có một hệ thống các tổ chức quần chúng hùng mạnh, nhưng sao người dân vẫn phải mang con để vào cửa chùa? Chúng ta có hàng trăm Hội chuyên ngành nhưng sao vấn đề đạo đức, môi trường và bạo lực vẫn diễn ra hàng ngày? Chúng ta có công đoàn nhưng người công nhân vẫn phải đ́nh công “trái luật”, và biểu t́nh tự phát đập phá ở Vũng Áng và B́nh Dương? Dường như có một khoảng trống trong mô h́nh tổ chức xă hội hiện tại khiến chúng ta cần một mô h́nh tổ chức xă hội mới năng động hơn, thực chất hơn, và gần gũi với nhu cầu thiết thực của người dân hơn.
Những năm gần đây có nhiều sáng kiến của thanh niên trong việc bảo vệ môi trường, giúp bệnh nhân nghèo, hay quyên góp quần áo và sách vở cho trẻ em dân tộc thiểu số vùng cao. Nhiều tổ chức Phi chính phủ đang triển khai các hoạt động chăm sóc người có HIV, chống bạo lực với phụ nữ, bảo vệ quyền của người đồng tính, hay giúp trẻ em đường phố. Đă đến lúc, chúng ta không cần phân biệt đâu là tổ chức của nhà nước, đâu là tổ chức của tư nhân, và đâu là tổ chức phi chính phủ nữa miễn là họ đóng góp cho sự phát triển của xă hội. Chúng ta đă học được bài học “kinh tế nhà nước, kinh tế tư nhân” th́ chúng ta cũng nên học bài học “tổ chức chính phủ, tổ chức phi chính phủ”. Đây cũng là kinh nghiệm quốc tế v́ khi xă hội phát triển nhà nước không thể giải quyết tất cả các vấn đề cho người dân th́ các tổ chức phi nhà nước sẽ chung tay làm.
Và nền tảng khoa học cho đất nước phát triển
Vụ ông Trần Quốc Hải được trọng dụng ở Campuchia thực sự thách thức giới khoa học trí thức Việt Nam. Dù bất cứ ở đâu, những người hoạt động trong lĩnh vực khoa học công nghệ và xă hội nhân văn đều là những người khát khao tạo ra cái mới, cái có ích cho xă hội. Họ cần một không gian tự do để phát triển. Tiếc rằng, các trường đại học đang là “công xưởng” cho ra ḷ các sinh viên mà các công ty tuyển dụng luôn luôn phải đào tạo lại. Các viện nghiên cứu cả khoa học tự nhiên, công nghệ lẫn khoa học xă hội và nhân văn đang là những nơi “chạy dự án nghiên cứu” hơn là nơi ấp ủ những ước mơ sáng chế. Không thể tạo ra cái mới, cái có ích nếu không có một không gian tranh luận học thuật tự do, nghiêm túc, nơi mà phần “khoa học” phải lớn hơn phần “cán bộ”.
Nhưng quan trọng hơn vụ ông Trần Quốc Hải đă đặt câu hỏi lớn về văn hóa tôn trọng sáng tạo và cơ chế trọng dụng nhân tài của đất nước. Một quốc gia, một công ty, hay một tổ chức muốn phát triển phải huy động được sự góp sức của người tài. Mà người tài có đóng góp hiệu quả hay không phụ thuộc vào việc có hay không môi trường tự do, tôn trọng và b́nh đẳng. Khoa học luôn luôn tạo ra cái mới, thách thức cái cũ từ kỹ thuật, công nghệ, cho đến tư tưởng và triết lư phát triển. Nếu không có văn hóa khoan dung, coi trọng cái mới, các khác th́ rất khó bứt phá tiến lên. Đây chính là rào cản lớn nhất mà chúng ta cần gỡ, bắt đầu từ các trường đại học, các cơ quan nghiên cứu, và các tổ chức khoa học công nghệ tư nhân và độc lập. Nếu không chúng ta sẽ thiếu nền tảng khoa học công nghệ, triết lư đúng đắn để phát triển.
Thay cho lời kết
Chúng ta đă mất 25 năm để cho phép người dân kinh doanh những ǵ nhà nước không cấm. Tuy có muộn nhưng những nỗ lực của doanh nhân, của Bộ kế hoạch đầu tư, và của Chính phủ đă biến điều đó thành hiện thực. Giờ đây, chúng ta biết việc giải quyết các vấn đề môi trường, văn hóa, và xă hội sẽ không xuể nếu tiếp tục duy tŕ hệ thống xă hội như hiện tại. Chúng ta biết nếu không đẩy mạnh tự do học thuật và phát triển cơ chế tuyển chọn và trọng dụng người tài, chúng ta không thể phát triển nhanh và bền vững. Hiến pháp 2013 được thông qua với điểm nhấn bảo vệ quyền con người, trong đó có quyền tự do ngôn luận, tự do hiệp hội, quyền tiếp cận thông tin. Đây là cơ sở để chúng ta đổi mới, tạo môi trường phát triển một xă hội năng động bên cạnh một nền kinh tế thị trường hiện đại. Nhưng quan trọng hơn, mỗi người dân Việt Nam cần hành động tạo ra thay đổi để sau này con cháu có hỏi ḿnh đă làm ǵ trước khó khăn của đất nước, có thể không xấu hổ trả lời: bố/mẹ đă làm hết sức ḿnh các con ạ.
B́nh Lê
(Diễn Ngôn)
Games
