Hiện nay tên chính thức là Thành phố Hồ Chí Minh th́ ai cũng biết tại sao, c̣n tại sao trước kia thành phố có tên Sài G̣n th́ không phải ai cũng biết. Sài G̣n đă được 300 năm phát triển và ngày càng mạnh mẽ, bùng nổ. Cùng vietbf.com khám phá thêm.
Sài G̣n ngày nay sau hơn 300 năm phát triển. Ảnh: Trần Bảo Ḥa
Thị trấn giữa rừng, Vùng đất ăn nên làm ra, Cống phẩm của phía Tây... là những cách lư giải của học giả về tên gọi thành phố hơn 300 tuổi.
Từ đầu thế kỷ XX người Pháp đă nỗ lực t́m hiểu nguồn gốc của địa danh Sài G̣n - thành phố mà họ muốn biến thành “Ḥn Ngọc Viễn Đông”. Nhưng cái tên dung dị, thân quen ấy kể cả người Việt cũng đều không rơ nghĩa.
Sau hơn 300 năm h́nh thành, phát triển, nhiều thế hệ học giả vẫn chưa thống nhất về nguồn gốc tên gọi này. Trong rất nhiều công tŕnh nghiên cứu, Sài G̣n có 3 cách lư giải được đánh giá cao nhất.
Tàu bè ra vào sông Sài G̣n thế kỷ 19, thành phố c̣n hoang vu, nhiều rừng rậm. Ảnh: Flickr
Thị trấn giữa rừng
Căn cứ vào từ “Sài” nghĩa “củi” và “G̣n” tức “cây bông g̣n”, quyển Đại Nam Quốc Âm Tự Vị của ông Huỳnh Tịnh Của cho nghĩa của Sài G̣n là “củi g̣n”.
Dựa theo thông tin này, học giả Trương Vĩnh Kư nói rằng tên gọi Sài G̣n được phiên âm từ “Prei Nokor” của người Khmer. Giả thuyết này được ông Kư đưa ra trong giáo tŕnh “Địa lư Nam Kỳ” của ḿnh. Một loạt cách gọi tương tự về địa danh Việt - Miên ở Nam Kỳ phiên âm giống vậy như Cần Giờ là từ “Kanco”, Cần Giuộc là “Kantuộc”, G̣ Vấp là “Kompăp”…
“Prei” theo tiếng Khmer nghĩa là “rừng”, c̣n “Nokor” là “thị trấn”. Như vậy “Prei Nokor” nghĩa là một “thị trấn ở trong rừng”. Nghĩa rộng hơn theo Phạn tự là "lâm quốc". Vùng này trước đây là đại bản doanh của một Phó vương nước Chân Lạp cũ.
Dần dần, người dân đọc trại từ “Prei” thành “Rai” rồi thành “Sài”. Từ “Nokor” đọc lướt thành “Kor” và từ “Kor” thành ra “G̣n”.
Căn cứ của lư giải này dựa vào việc Prei Nokor xưa kia là rừng rậm có nhiều cây g̣n được dân cư sử dụng làm củi. Học giả Trương Vĩnh Kư kể lại rằng, người Khmer xưa có trồng cây g̣n chung quanh đồn Cây Mai. Chính ông c̣n thấy vài gốc cổ thụ tại đó năm 1885.
Sau Trương Vĩnh Kư, đốc phủ Lê Văn Phát đồng t́nh lư giải này. Ông cho rằng, không chỉ người Khmer mà người Lào cũng gọi vùng này là "rừng cây g̣n" thông qua từ Cai Ngon. Vốn dĩ ngôn ngữ Lào giống tiếng Thái nên Cai Ngon có nghĩa là Rừng Chỗi Cây G̣n.
Tuy nhiên giả thuyết này bị cho là không có căn cứ, v́ qua thời gian, không ai t́m ra được dấu tích của một “khu rừng có nhiều cây g̣n” tại Prei Nokor cả, mà đó chỉ là suy đoán.
Trung tâm của Sài G̣n xưa. Ảnh: Flickr
Vùng đất ăn nên làm ra
Học giả - nhà văn Vương Hồng Sển cho rằng không thể dựa vào ngữ nghĩa hai từ “Sài G̣n” hay “Prei Nokor” để phân tích. Trong cuốn “Sài G̣n năm xưa”, cụ Vương đă dày công tra cứu hàng loạt sách báo Pháp lẫn Việt. Ngoài ra, ông đi thu thập dữ liệu từ dân gian nên rút ra cách lư giải khác.
Theo Vương Hồng Sển, khi người Hoa rời Cù lao Phố (Biên Ḥa) vào năm 1773, đă tụ về vùng đất mới Chợ Lớn ngày nay. Họ nhận ra đây là nơi “ăn nên làm ra” cần được củng cố cho thật bền vững. Người Hoa cho đắp thêm bờ kinh cao ráo và kiên cố hơn, và gọi vùng đất này là “Tai-Ngon” hay “Tin-Gan” mà theo Hán Việt là Đề Ngạn.
Đề Ngạn phát âm theo giọng Quảng Đông nghe ra là “Thầy Ngồn” hay “Th́ Ng̣n”. Và đó chính là âm để gọi vùng đất Chợ Lớn thời ấy. Theo thuyết này của cụ Vương th́ âm “Sài G̣n” là từ “Thầy Ngồn”, “Th́ Ng̣n” mà ra.
Tuy nhiên theo Phủ Biên Tạp Lục của Lê Qúy Đôn viết năm 1776 có dữ kiện “năm 1674 Thống suất Nguyễn Dương Lâm vâng lệnh chúa Nguyễn đánh Cao Miên và phá vỡ lũy Sài G̣n”… Đây cũng là lần đầu tiên hai từ “Sài G̣n” xuất hiện trong tài liệu Việt Nam. Điều này chứng tỏ từ "Sài G̣n" có trước thời điểm người Hoa đến Chợ Lớn nên cách lư giải của Vương Hồng Sến không thuyết phục.
Cống phẩm của phía tây
C̣n học giả người Pháp Louis Malleret cho rằng Sài G̣n có nguồn gốc từ tiếng "Tây ng̣n" - nghĩa là cống phẩm của phía tây (Tây Cống). Tiếng "Tây ng̣n" phát âm theo giọng người Hoa thành Sài G̣n.
Sở dĩ ông Malleret theo thuyết này v́ dựa vào dữ kiện lịch sử do Trịnh Hoài Đức chép lại. Khi Campuchia bị phân ra cho hai nhà nước th́ cả hai vua đều nạp cống phẩm cho chúa Nguyễn ở Prei Nokor.
Về lư giải này của học giả người Pháp, ông Vương Hồng Sển lại cho rằng "Tây Cống" chỉ được người Hoa dùng sau này. Ngày trước vùng Chợ Lớn được gọi là Sài G̣n nhưng khi người Pháp chiếm các tỉnh Đông Nam bộ đă gọi vùng Bến Nghé là Sài G̣n v́ tên Bến Nghé quá khó đọc với họ.
Nguồn gốc tên gọi Sài G̣n sẽ c̣n nhiều tranh luận nhưng nhiều học giả nhận xét, việc không rơ thực hư như vậy càng khiến Sài G̣n hơn 300 năm càng thêm huyền bí, hấp dẫn, khơi gợi sự ṭ ṃ khi muốn t́m hiểu.
Tên gọi Sài G̣n dù nguồn gốc như thế nào th́ tính cách người Sài G̣n vẫn không đổi khác, vẫn là "Anh Hai Nam bộ", đi trước đón đầu trong nhiều lĩnh vực. Sài G̣n - TP HCM đang chuyển ḿnh phát triển để lấy lại danh xưng một thời "Ḥn ngọc Viễn Đông", là đầu tàu cả nước trong nhiều lĩnh vực.
Nguồn: Sơn Ḥa/ Vnexpress
